ریخت‌شناسی خاوران‌نامة ابن‌حسام خوسفی بیرجندی با تکیّه بر نظریة پراپ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه زابل، زابل، ایران

2 کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه زابل، زابل، ایران

چکیده

در ریخت‌شناسی (Morphology)، تأثیر محتوا بر ساختار و شکل ظاهری آثار و نیز تأثیر ساختمان اثر بر محتوا و مضمون بررسی می‌شود. ساختار هر اثر ارتباط تنگاتنگی با مضمون آن دارد، به طوری که هر مفهوم خاص در قالبی خاص گنجانده می‌شود. خاوران‌نامه، از حماسه‌های دینی کهن شیعه است که موضوع اصلی آن، داستان‌هایی است از سفرها و حملات حضرت علی(ع) به سرزمین خاوران، با همراهی مالک اشتر و ابوالمحجن و جنگ با قباد، پادشاه خاورزمین و امرای دیگری، مانند تهماسپ‌شاه، جنگ با دیو و اژدها و امثال این وقایع حکایت می‌کند. با توجّه به مطابقت ساختار داستان‌های خاوران‌نامه با تعریف خاصّ پراپ از قصة پریان، نگارندگان در این جستار کوشیده‌اند تا به شیوة توصیفی‌ـ تحلیلی الگویی را که ابن‌حسام در سرایش داستان‌هایش به کار برده‌است، مشخّص سازند. همچنین، شباهت‌ها و تفاوت‌های این الگو را با الگوی قصّه‌های پریان مقایسه و تحلیل نمایند. در مطالعة حاضر، ضمن تطبیق ریخت‌شناسی پراپ با ساختار این قصه، به بررسی خویشکاری‌های دینی‌ـ مذهبی آن توجّه شده‌است که مسلماً در طبقه‌بندی پراپ وجود نداشته‌است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که مثنوی حماسی‌ـ مذهبی خاوران‌نامه با وجود مذهبی بودن، بسیاری از کارکردهای خاصِّ قصّه‌های پریان را دارد و علاوه بر این، از کارکردهای دیگر که مختص حماسه‌های مذهبی است، از جمله دعوت به دین، پذیرش دعوت، نپذیرفتن دعوت و... برخوردار است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Morphological Inquiry into Ibn-e-Hessam Khosfi Birjandi’s Khavarannameh Based on Propp’s Theory

نویسندگان [English]

  • Mohammad Mojavvezi 1
  • Afsaneh Nouri 2
چکیده [English]

Morphology analyzes the effect of content on the structure of literary works as well as the impact of their structure on content. As the structure of each literary work is closely related to its content, each particular concept is embodied in a specific format. The present study, drawing on a descriptive-analytic method, was an attempt to explain the narrative and to analyze the morphology of Ibn-e- Hesam Khosfi Birjandi’s Khavarannameh  (d. 875 AH). Khavarannameh is an epic religious work including fantasy stories such as the travels and warfare of Imam Ali (AS) from the perspective of the characters, heroes, dutifulness, time, location, motivation and movement. The work stands out because of its structure and form of the themed stories. The present study was an attempt to analyze the structure of Ibn-e- Hesam Khosfi Birjandi’s Khavarannameh in light of Propp’s theory. The work included some religious practices which did not exist in Propp’s classification. The results suggest that in spite of its religious nature, the religious-epic Masnavi of Khavarannameh has its own unique functions as a fairy tale. It also has some other functions that are specific to religious epics, such as invitation to faith, acceptance of the invitation, rejection of the acceptance, and so on. Regarding the number of moves, the rising action of the events include 12 one-move adventures, 5 two-move adventures, 7 three-move adventures, and 3 three-four-move adventures which play a significant role in the logic and coherence of the work.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Morphology
  • Dutifulness (function)
  • Propp
  • Khavarannameh
  • Ibn-e-Hesam Khosfi
احمدی، بابک. (1380). ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز.
اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1355). جام جهان‌بین در زمینة نقد ادبی و ادبیات تطبیقی. چ 4. تهران: توس.
باقرزاده خالصی، وحید. (1380). «قصه، قصه‌پردازی، قصه‌های ایرانی». رشد آموزش زبان و ادب فارسی. ش 58. صص40ـ 43.
پراپ، ولادیمیر. (1368). ریخت‌شناسی قصّه‌های پریان. ترجمة م. کاشی‌گر. تهران: زوّار.
ــــــــــــــــــــ . (1371). ریشه‌های تاریخی قصّه‌های پریان. ترجمة فریدون بدره‌ای. چ 1. تهران: توس.
ــــــــــــــــــــ . (1386). ریخت‌شناسی قصّه‌های پریان. ترجمة فریدون بدره‌ای. چ 2. تهران: توس.
خوسفی، محمّدبن‌حسام. (1386). الف. خاوران‌نامه. نیمة اوّل. تصحیح حیدر علی خوش‌کنار. اردبیل: مهد تمدّن.
ــــــــــــــــــــــــــــــــ . (1386). ب. خاوران‌نامه. نیمة دوم. تصحیح حمیدالله مرادی. پایان‌نامة کارشناسی ارشد. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
روحانی، مسعود و سبیکه اسفندیار. (1389). «ریخت‌شناسی قصّة قلعة ذات‌الصور در مثنوی طبق نظریة ولادیمیر پراپ».  فصلنامة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. س 53. صص 68ـ83.
صفا، ذبیح‌الله. (1390). حماسه‌سرایی در ایران. چ 5. تهران: فردوس.
مرادی، حمیدالله. (1382). تازیان‌نامة پارسی (خلاصة خاوران‌نامة ابن‌حسام خوسفی). چ 1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
میرصادقی، جمال. (1376). ادبیات داستانی قصه، رمانس، داستان کوتاه، رمان. چ 3. تهران: علمی.
واعظی، مرادعلی. (1378). بررسی آثار و احوال ابن‌حسام خوسفی. طرح پژوهشی دانشگاه گیلان: دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.