سمانه‌السادات آقادادی؛ سید علی اصغر میرباقری فرد؛ طاهره خوشحال دستجردی
چکیده
اگرچه این گمان وجود دارد شمس و مولانا در همه موضوعات عرفانی باهم اتفاق‌نظر دارند؛ اما تأمّل در دیدگاه‌های آن‌ها نشان می‌دهد در بعضی از فروع دارای اختلاف‌نظرند. یکی از محورهای متفاوت، آرای آن‌ها دربارة شطح و ابعاد مختلف آن است که چرایی این اختلاف‌نظر و پاسخ بدان در رجحان سکر بر صحو باتوجه بر مشرب‌عرفانی هرعارف است. مولانا دیدگاهش ...
بیشتر
اگرچه این گمان وجود دارد شمس و مولانا در همه موضوعات عرفانی باهم اتفاق‌نظر دارند؛ اما تأمّل در دیدگاه‌های آن‌ها نشان می‌دهد در بعضی از فروع دارای اختلاف‌نظرند. یکی از محورهای متفاوت، آرای آن‌ها دربارة شطح و ابعاد مختلف آن است که چرایی این اختلاف‌نظر و پاسخ بدان در رجحان سکر بر صحو باتوجه بر مشرب‌عرفانی هرعارف است. مولانا دیدگاهش با مشرب بایزید همخوانی دارد. برهمین‌اساس، بی‌هوشی و بی‌خویشی شطّاح در مرتبة سکروحیرت نشانة دین‌داری و اتحاد نورانی او با حق است که بی‌هیچ اختیار و حرکتی خاموش و حیران حق است تا حق از زبان وی برای ادای سخن استفاده کند. اما شمس مطابق با مشرب‌عرفانی جنید معتقد است، شطح یا سخنان بی‌تأویل و رسوا معنایی جز حلول، تکبر، عجز و تلوین ندارد و کسب معرفت‌الرب و حقیقت‌دین در مرتبة هوشیاری، ورای مراتب چهارگانة مستی بنیان شده است. همچنین از یافته‌های نوین این پژوهش، کیفیت ارتباط جبر و اختیار با شطح از دیدگاه آنان است. درنگاه مولانا شطّاحان، جبّارانی هستند که از سراختیار از حق خواسته‌اند آن‌ها را بی‌اختیار و فانی در خود گرداند. درنتیجه، هیچ قول و فعلی را به خویش نسبت نداده و خدا را قائل و فاعل حقیقی تمام اعمال می‌دانند. اما از نظر شمس، اهل‌سکر چون تنها نمود لطف حقّند، از تسلط بر احوال، ثبات و اختیار هوشیاران بی‌بهره و دچار جبر و ضلالت گشته‌اند؛ لیکن هوشیاران، قَدَریانی هستند که به‌سبب برخورداری از صفات لطف و قهر حق قادرند بر احوال خویش کاملاً مسلط و شایستة مقام ولایت گردند؛ مقامی که صرفاً مختصّ اهل‌صحو است.
قدرت الله طاهری
چکیده
علاءالدّین محمّد، فرزند بزرگ مولانا، بر خلاف برادر خود، سلطان ولد که با پدر همدلی و هم‌آوایی داشت و زیر نظر او مراحل سیر و سلوک معنوی را پیمود، از همان آغاز راهی دیگر در پیش گرفت و با قرار گرفتن در اردوی مخالفان، به‌ویژه در برخورد با شمس تبریزی تا جایی که توانست با پدر و معشوق روحانی او دشمنی ورزید. حتّی گفته می‌شود در قتل احتمالی شمس ...
بیشتر
علاءالدّین محمّد، فرزند بزرگ مولانا، بر خلاف برادر خود، سلطان ولد که با پدر همدلی و هم‌آوایی داشت و زیر نظر او مراحل سیر و سلوک معنوی را پیمود، از همان آغاز راهی دیگر در پیش گرفت و با قرار گرفتن در اردوی مخالفان، به‌ویژه در برخورد با شمس تبریزی تا جایی که توانست با پدر و معشوق روحانی او دشمنی ورزید. حتّی گفته می‌شود در قتل احتمالی شمس نیز از جملة سرغوغائیان بود. حقیقت در این باب هر چه باشد، یک چیز مسلّم است و آن اینکه این فرزند در زندگی مولانا نقش مثبتی ایفا نکرد و بعد از مولانا نیز فرزندان و نوادگان او یکسره از سلسلة احفاد و اولاد نَسَبی مولانا کنار گذاشته شدند. بدیهی است مخالفت‌سرایی علاءالدّین با مولوی و شمس تبریزی، بر مولانا بسیار گران آمد، به گونه‌ای که رفتار این فرزند دلهره‌ای توان‌فرسا در روح و روان مولانا ایجاد کرد و از ترس اینکه اسرار خانوادگی بیش از اندازه برملا نشود و موجب خدشه‌دار شدن شأن و اعتبار معنوی و علمی مولانا را فراهم نسازد، به احتمال فراوان بسیاری از این دلنگرانی‌ها را مولانا در خود سرکوب کرده بود. طبیعی است این عقده‌های فروخفته در روایت‌های رؤیاگون مثنوی از نهاد ناخودآگاه مولانا به صورت رمزی و پوشیده خود را نشان داده است و برعکس سلطان ولد که جای پایی از او را در روایت‌های مثنوی نمی‌بینیم، اثرات منفی رفتار و کردار علاءالدّین محمّد در بخش‌هایی از این متن بازتاب داشته است. در این پژوهش، ضمن مراجعه به اسناد تاریخی و متون منثور مولانا از جمله مکتوبات که حاوی اطّلاعات بسیار ارزشمندی است، تصویر پوشیدة علاءالدّین و نحوة نگرش مولانا به این فرزند «عاق شده» بررسی خواهد شد.
قدرت الله طاهری
چکیده
مقاله حاضر، خوانشی متفاوت از داستان نخست مثنوی به منظور بازجست انعکاس سایه‌وار زندگی خصوصی مولانا و ارتباطات اجتماعی وی با افراد مهم و تأثیرگذار در زندگی اوست. لذا ضمن تأیید و صحه گذاشتن بر قرائت‌ها و تأویلات متعدّدی که تا کنون محقّقان برجسته‌ی ایرانی و غیرایرانی از این داستان به عمل آورده‌اند، داستان را در «بستر تاریخیِ» ...
بیشتر
مقاله حاضر، خوانشی متفاوت از داستان نخست مثنوی به منظور بازجست انعکاس سایه‌وار زندگی خصوصی مولانا و ارتباطات اجتماعی وی با افراد مهم و تأثیرگذار در زندگی اوست. لذا ضمن تأیید و صحه گذاشتن بر قرائت‌ها و تأویلات متعدّدی که تا کنون محقّقان برجسته‌ی ایرانی و غیرایرانی از این داستان به عمل آورده‌اند، داستان را در «بستر تاریخیِ» زندگی مولانا تحلیل خواهیم کرد. می‌دانیم مولوی خاطرات آشنایی و زندگی با شمس و پایان تراژیک این ارتباط را در فاصله‌ی طولانی بین غیاب شمس و آغاز سرایش مثنوی، در جهان عینیّت، علی‌رغم درگیری ذهنی شدید و مداوم با آن، به لایه‌های پنهان ذهن خویش می‌رانده و تنها با سرودن غزل‌های جانسوز، آبی بر آتش درون می‌پاشیده است. به نظر می‌رسد خاطرات فروخفته، در نخستین گام روایت‌پردازی، از اعماق ناخودآگاه فردی وی به در آمده و خود را در لایه‌های پنهان روایت نشان داده است. مولانا در این داستان مانند رؤیابینی است که با عمل «جابه‌جایی»، «ادغام» و «فشرده سازی» ضمن این که مهمترین مقطع زندگی خود را گزارش می‌کند، پرده‌ای چندلایه بر آن می‌افکند و تنها «سرّ دلبران»؛ یعنی حکایت حال خود و شمس تبریزی را در «حدیث دیگران»؛ یعنی روایت پادشاه، کنیزک، زرگر و طبیب الهی بازمی‌گوید. بنابراین، حکایتِ «نقد حال» خود را با شخصیّت «پادشاه»، شمس تبریزی را با «طبیب الهی»، کیمیاخاتون را با «کنیزک» و علاءالدّین محمّد را با «زرگر» بر مبنای اصل مشابهت، بازسازی می‌کند تا به صورت پوشیده از عملکرد خود در رابطه با شمس دفاع کرده باشد. زیرا علی‌رغم گذشت بیش از یک دهه از غیاب شمس، هنوز از عریان‌سازی و صراحت کلام هراسان است و سعی می‌کند با ترفندهای روایی بیش از آنکه پرده از حقیقت حال خود با شمس بر دارد، پردهایی ضخیم بر آن بیفکند.
