میرزا محمد فرخی‌یزدی در سال 1267 در یزد متولد شد، وی در اوایل نوجوانی با بهره‌گیری از استعداد شعری خود با سرودن اشعاری به مبارزه با ظلم و ستم پرداخت. نخستین سروده­ او درآغاز نوجوانی به اخراجش از مدرسه انجامید. چند سال پس از اجرای مشروطیت وی به تهران آمد و در صف مبارزان ظلم و ستم قرار گرفت. «در سال 1300 به انتشار روزنامه­ «طوفان» پرداخت و با لحن تند و بی­پروای خود، طوفانی به‌­پا می‌کرد بارها تعطیل شد؛ در هشت سال مدت انتشار خود، پانزده بار توقیف و صاحب امتیاز آن به دادگاه کشیده­شد» (آرین پور، 1382: 505). او در دورۀ هفتم مجلس به عنوان نمایندۀ مردم یزد انتخاب شد. در پایان این دوره به علت انتقادهای تند و کوبندۀ از دولت به مسکو و از آن‌جا به آلمان گریخت. وی در سال 1312 شمسی به وطن بازگشت و با قرارداد 1919 وثوق‌الدوله به شدت به مخالفت برخاست. او بارها به سبب آزادی‌خواهی خود و مبارزه با ظلم و ستم حاکمان، زندانی شد و سرانجام جان شیرین خود را در راه وطن دوستی و آزادگی خود در زندان شاه در سال 1318 از دست­داد» (حسینی کازرونی، 1378: 12-5).

«او درگیر‌ترین شاعر عصر مشروطه بود، در تمام عمر خود، پیاپی مشغول مبارزه با حاکمان عصر خود بود و هر رخ­داد اجتماعی او را به واکنش وا­می­داشت» (همان: 21). فرخی در راه مبارزۀ انقلابی خود از روشی خاص استفاده ­کرده است؛ از جمله انتشار روزنامۀ طوفان که با چنین هدفی ایجاد شده ­بود. «روزنامۀ طوفان به صاحب امتیازی وی با آرم سرخ رنگ انقلابی، شامل مطالب تند انتقادی و سیاسی بود» (همان: 22). «در روزنامۀ طوفان به غیر از خبرها و مقاله­های سیاسی- اجتماعی، مطالب ارزشمند تاریخی و ادبی هم منتشر می­شد که رباعیات و غزلیات بارز‌ترین نمونه­ آن­ها است» (مسرت، 250:1384).

در روزنامه طوفان از قالب­های شعری گوناگون، بهره­ برده ­است؛ یکی از این قالب­ها، رباعی است. دربارۀ رباعی باید گفت که در میان قالب­های شعر فارسی، دارای انسجام بیشتری است و هماهنگی منسجمی میان مصراع­های آن وجود دارد. اخوان ثالث دربارۀ رباعی بر این باور است: «شعر خوب امروز مثل ساختمان یک رباعی استادانه است که هر مصرع وظیفه­ای خاص در مجموع هماهنگ شعر دارد برای رساندن معنی و ضرب آخر که در مصراع آخر می­آید» (اخوان، 1369: 272).

1.پیشینۀپژوهش

در معرفی و بیان ویژگی‌های رباعیات فرخی باید گفت که وی از جمله شاعران مبارز است که به شیوه­ای ابتکاری هربار با انتشار یک رباعی در راستای بیان اهداف در حقیقت آن را سرلوحۀ کار مبارزاتی و دیباچۀ کلام خود را قرار­ داده ­است؛ او رباعی را در روزنامه برای تقابل با ظلم و ستم زمانۀ خود به­کار ­گرفته­ است. بنابراین، در نوع خود در خور­ توجه ­است و هیچ­ مقاله­ای که به مبارزه با سرودن شعر در قالب رباعی در روزنامه پرداخته­ باشد، دربارۀ فرخی‌یزدی نوشته ­نشده ­است.

محمود صادق­زاده (1387) در مقاله­ «بررسی اصلاح‌طلبی و نوگرایی از دیدگاه فرخی»، حسین مسرت (1387) در مقالۀ «نام فرخی‌یزدی از صفحۀ تاریخ زدوده نخواهد­ شد»، فاطمه مدرسی و فرشته رستمی (1393) در مقالۀ «جلوه­های ادبیّات پایداری در سروده­های فرخی‌یزدی»، محمدعلی صادقیان (1379) در مقالۀ «بن­مایه­های درد و رنج در شعر فرخی­یزدی»، مهدی ملک‌ثابت (1383) در مقالۀ «اندیشه­های دینی در اشعار فرخی‌یزدی» و قاسم صافی(1381) در مقالۀ «فرخی­یزدی، شاعر سرافراز فرهنگ و ادب ایران»، محققانی هستند که دربارۀ فرخی مقالاتی نوشته­اند، اما مسالۀ سرلوحه قرار دادن رباعی در روزنامه را -که در نوع خود روشی کم­نظیر آن هم از شاعری که در سه ضلع مثلث مبارزه، شاعری و سیاست قرار داشته و هریک از اضلاع این مثلث را به­خوبی به درجۀ مطلوب و ارزشمند رسانیده است- مورد توجه قرار نداده­اند. بنابراین، در این مقاله کوشش ­شده تا با جست‌وجو در رباعیات فرخی که سرلوحۀ روزنامه قرار گرفته، شیوۀ مبارزۀ وی را به مخاطب بشناسانند و ویژگی‌های رباعیات وی ازاین منظر تبیین شود.

2. روش پژوهش

 شماره­های روزنامۀ طوفان از شمارۀ 18 سال اول تا شمارۀ 72 سال دوم مورد مطالعه قرار گرفت و به روش تحلیل، محتوای روزنامه و رباعیات آمده درآن سعی­شده تا توجه به نگرش فرخی در مطالب آمده مورد بررسی و وکاوی قرار­گیرد و شگرد فرخی در­ کاربرد رباعی در این نوع کارکرد با چنین روشی­ تبیین شود.

3. بحث و تحلیل

این‌که فرخی، رباعی را برای بیان اندیشه­های مبارزه برگزیده، شاید دلیل علاقه­ به کوتاه بودن ساختار آن است؛ بنابراین، وی با ابتکاری زیبا، سرآغاز تمامی روزنامه­های طوفان را با یک رباعی مزین­کرده ­است. گویی رباعی در ابتدا به صورت اجمالی موضوع روزنامه را در هر شماره معرفی می­کند. قالب مختصر و تراکم­پذیر رباعی آن استعداد را دارد تا قالبی مناسب برای تراوش اندیشه­های سیاسی قرار­ گیرد و از نکات تأمل‌برانگیز در  این ‌باره، تناسب و وحدت مضمون رباعی با موضوع روزنامه است.

«برای الفاظ آزادی­خواهی، میهن­دوستی، استبدادشکنی، سربازی و سرانجام جان­بازی که از دیرباز در کشور ما معنی و مفهوم حقیقی نداشت، مصداق حقیقی به­شمار­می­رود» (توکلی­محمدی، 1390: 67). بنابراین، درون­مایۀ آزادی، انقلاب، ظلم­ستیزی، پیکار با بیگانه­پرستی، انتقاد از حاکمان زر و زور، ارتجاع، فترت، استبداد، مجلس و دفاع از مردم رنج­دیده به ویژه دهقان و کشاورز از مهم­ترین مضامین رباعیات هستند؛ با وارد شدن این مضمون‌ها به رباعیات، ناچار زبان نیز تغییر کرده و همسو با محتوا حرکت کرده ­است.

3-1. درون­مایۀ رباعیات در روزنامه­ طوفان

شعر فرخی بیشتر بیانگر مسائل سیاسی و اجتماعی است. سروده­هایش صدای ملتی است که از نبودن، آزادی و عدالت رنج ­می­برند و شعروشاعری را به­عنوان بهترین حربه­ مبارزۀ خود انتخاب­کرده و با هدف انتقادهای سیاسی و اجتماعی از این هنر ارزشمند بهره‌برداری می­کند؛ در راه رسیدن به اهداف خود و تحقق عدالت و آزادی در وطن از قالب رباعی نیز استفاده­کرده و در شماره­های متعدد روزنامۀ طوفان، رباعیات خود را در صدر مطالب قرار داده­ است، با توجه به مضمون­های به­کاررفته در این رباعیات، می­توان آن­ها را دسته­بندی کرده و به بررسی محتوای آن­ها پرداخت.

3-1-1. آزادی

یکی از مضمون­های مورد علاقه­، آزادی است که وی بارها در اشعار خود و به­ویژه در رباعیاتش به این مهم پرداخته و با زبان قلم از آزادی دفاع کرده­است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 88)

در این رباعی، حاضر است به هر قیمتی آزادی را حفظ کند؛ تحمل درد و غم، گوشه‌نشینی و انزوا یا هر  راه­کاری که از قربانی شدن آزادی جلوگیری کند، خواسته­ او است و تلاش­می­کند تا به آزادی دست­ پیدا­ کند و با تأکید بر حفظ آن، اهمیت آن را یادآور­ می­شود. در یکی از نوشته­های خود در همین شماره می­گوید: «پروردگار مطلق، نعمت وجود را برای زیست و تنعم به عامه ارزانی داشته است، مقدس­ترین فریضه زندگی آزادی و حریت است» (فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 64).

فرخی در نوشته­ای دیگر آزادی را گرانبهاترین گوهر حیات انسان معرفی می­کند: «ما در سایه حس بیم و امید که قوانین طبیعت از نخستین روز خلقت آرایش ذات بشر کرده بود قیام نموده، برای تحصیل گوهر حیات؛ یعنی آزادی قدم به میدان مبارزه ارتجاع نهاده­ایم...» (فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 17).

2-   

2-1-   

2-1-4-  

2-1-5- 3-1-2. برابری و عدالت اجتماعی

 از دیگر خواسته­ها، برقراری عدالت اجتماعی و برابری و مساوات میان اقشار مختلف جامعه است، او بر این باور است که عدالت و برابری همراه با خلقت انسان وجود داشته و هیچ انسانی حق برتری اجتماعی بر دیگران را ندارد؛ بنابراین همه­ افراد جامعۀ انسانی باید از حقوق یکسان برخوردار باشند و در تأکید بر خواسته خود این‌گونه سخن می­گوید: «علی بن ابی طالب(ع) که ذات حق و حق محض بود به اتکای کلمه اسلام با روحانیت کاملی که در وجود مقدس او احاطه داشت، میان عرب و غیر عرب تفاوتی قایل نبود...» (فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 22).

(همان)

در جهان، اگر با دیدۀ انصاف و از روی عدالت داوری کنیم، همه­ انسان­ها مساوی خلق شده­اند و هدف کمال و رستگاری و قبلۀ مقصود واحد و یگانه است؛ در این رباعی اندیشه­های دینی و مذهبی نوعی تراوش کرده و یگانه‌پرستی و خداشناسی را می­توان از ورای اشعارش مشاهده کرد.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 67)

فرخی با تأکید بر این‌که دنیا سرای غم و اندوه است، یادآوری می­کند که عیش و نوش و غم و اندوه این جهان نیز باید برابر تقسیم شود و به شیوه­ غیرمستقیم به انتقاد از حاکمانی می­پردازد که غم و اندوه را سهم مردم فرودست جامعه می­دانند و عیش و نوش، راحتی، آسایش و کامروایی را حق مسلم خود می­دانند.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 64)

در باور او، عدم تساوی و برابری در امکانات جامعه، ناشی از بی­عدالتی حاکمان است. با بیان دیگر، غیرمستقیم و تأکید بر تساوی حقوق همۀ مردم، نیش انتقاد خامه­ خود را متوجه مقصران واقعی این فاجعه می­داند و از مردم نیز به گونه­ای انتقاد می­کند که چرا حقوق ضایع شده­ خود را مطالبه نمی­کنند.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 59)

مسلک و شیوۀ مبارزۀ خود را براساس برابری و عدالت بنا نهاده و اعتراف می­کند که فقیر و غنی در جهان‌نگری او با هم برابرند و باید به یک اندازه از نعمت­های جامعه بهره‌مند شوند و کسی را شایسته­ حاکمیت جامعه می­داند که برای رفاه، آسایش و سعادت همه­ افراد جامعه تلاش کند.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 47)

همۀ افراد جامعه باید با هم برادر و برابر باشند، این شعار همیشگی او بود و اگر در جامعه گروۀ در عسرت و سختی به سر می­برند و تضاد طبقاتی مردم را رنج می­دهد، دلیلش نابرابری اجتماعی و عدم تقسیم یکسان منابع جامعه است.

3-    

3-1-    

3-1-4- 3-1-3. انقلاب

«هوادار روش­های خونین و قهرآمیز بود و حل ناهنجاری­های درون جامعه را تنها از طریق روی دادن انقلابی خونین امکان‌پذیر می­دانست و آن را کارآمدترین شیوه برای نجات جامعه از چنگال استبداد حاکمان زمانه­ خود برمی­شمرد» (صدری­نیا، 1378: 17). بارها در اشعار خود بر لزوم انقلاب و تحول در جامعه تأکید­می­کند و به انواع گوناگون این ضرورت را یادآور­می­شود. انقلاب، قیام و خیزش از آرزوهای همیشگی فرخی بوده­است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 29)

انقلاب یک اقدام غیورانه است که پیر و جوان نمی­شناسد و همه در برابر جامعه و یکدیگر مسؤل هستند؛ بنابراین بهترین راه مبارزه با اهل فتنه و ستم، انقلاب است و راه انگیزش آن و وسیلۀ ایجاد انقلاب، انتقام است؛ باید جوهر و انگیزه­ انقلاب را از طریق انتقام به وجود آورد.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 72)

راه رسیدن به پیروزی از بطن انقلاب می­گذرد جز انقلاب و قیام، هیچ راه­کاری پاسخ‌گوی مشکلات اجتماعی نخواهد بود؛ بنابراین باید برای رسیدن به فردای بهتر قیام کرد. انگیزۀ جنبش را با این بیان مستقیم و آتشین در میان مردم ایجاد کرده، فرصت را نباید از دست داد. بارها اغتنام فرصت و بهره‌گیری از زمان را به مردم هم‌عصر خود یادآور می­شود و بر این باور است که آن قدرت و توانایی که بتواند مردم را از تیره روزی نجات دهد باید در خود مردم جست‌وجو کرد و باید سرنوشت خویش را تغییر دهند.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 99)

 فرخی‌یزدی خود را یک انقلابی مبارز معرفی می­کند و با این تحکیم در بیان، تلاش می‌کند، انگیزه­ جنبش انقلابی را در میان اقشار گوناگون جامعه­ زمان خود به وجود آورد و آن­ها را با خود همراه کند. او تنها راه درست و حرف حسابی را انقلاب کردن عنوان می­کند و خراب بودن مملکت، بهترین دلیل برای قیام است.

4-    

4-1-    

4-1-4- 3-1-4. انتقاد از انتخابات و نادرستی آن

یکی از پربسامد‌ترین مضمون­های به­کار ­رفته در رباعیات، انتقاد صریح و بی­پرده از نحوۀ برگزاری انتخابات در جامعۀ زمان خود و نادرستی آن است. وی منشا همه مشکلات جامعه را این رفراندوم­های بی­اساس بر­می­شمرد.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 90)

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 81)

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 77)

در این اشعار با صراحت در گفتار و با بیانی کوبنده و قاطع، انتخابات را به باد انتقاد می­گیرد و بر نادرستی آن اصرار می­ورزد و نیکبختی و سعادت مردم جامعه را در گرو انتخاب نماینده­ صالح می­داند که از دل صندوقچه­های آرا بیرون نمی­آید و با حسرت و اندوه از این انتخابات ناشایست و نادرست سخن می­­گوید و مردم را از این مسأله آگاه می­کند.

5-    

5-1-    

5-1-4- 3-1-5. دفاع از توده­های فقیر جامعه

بارها در اشعار خود به دفاع از محرومان می­پردازد و در منشور مبارزۀ او، دهقان، فقیر، مستأجر، غنی و متمول، از حقوق یکسان برخوردار هستند.

 (فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 59)

بارها به شیوه مستقیم و غیرمستقیم از طبقه­ دهقان و فقیر جامعه دفاع می­کند و بر احقاق حقوق آنان اصرار می­ورزد؛ دهقانان، در شرایط نابسامانی به سر می­بردند و مالکان حقوق آن­ها را دست­مایۀ­ خواسته­های نابجای خود قرار می­دادند. بنابراین، وی اربابان را افرادی گرگ‌صفت می­داند که بر دهقانان ستم روا می­دارند. با انتخاب این لقب برای مالکان از نهایت قساوت، سنگدلی و ستم آن­ها پرده بر­می­دارد.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 50)

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 97)

با بیانی تند و آتشین از مالکان هم­عصر خود انتقاد­ می­کند و با دادن لقب­­های از قبیل مالک دوزخ و مفت‌خور، درستی عملکرد آن­ها را زیرسؤال می­برد و به دفاع از فرودستان جامعۀ خود می­پردازد.

 (فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 63)

عرق جبین ملت، رفاه و آسایش حاکمان ظالم را فراهم کرده و شراب عیش و نوش افراد ظالم جامعه­ از خون دل مردم است. با شجاعت و صریح، شخصیت واقعی سرمداران نابخرد زمان خود را برای همگان آشکار می­کند.

6-    

6-1-    

6-1-4- 3-1-6. انتقاد صریح از کارگزاران

در ابیاتی متعدد نمایندگان و کارگزاران داخلی و خارجی ایران زمان خود را معرفی ­کرده و از آنان انتقاد می­کند.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 17)

در این ابیات، سیاست خارجی ایران زمان خود را زیر­سؤال­ برده و از بیگانه­دوستی آنان و سرسپردگی‌شان به دولت­های غربی انتقاد­ می­کند و پیکار با بیگانه­پرستی را ترویج­ می­کند و بذر تنفر و انزجار از بیگانگان و سرسپردگان آنان را در دل مردم می­کارد و پرده از اسرار شوم حکومت بر می­دارد.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 68)

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 94)

فرخی‌یزدی شگفت‌­زده است که چرا افراد نالایق امور جامعه را به دست گرفته­اند و انتصاب افراد در امور حکومتی بر اساس کاردانی و شایستگی آنان نیست. به صراحت خیانت­کاران جامعۀ­ خود را از کژروی­ها بر­حذر­می­دارد و به آنان هشدار می­دهد و در طوفان و مقاله­ها و گفتار آتشین آنان را خیانت‌کنندگان به مردم معرفی می­کند.

7-    

7-1-    

7-1-4- 3-1-7. انتقاد از خودپرستی و ساده­دلی حاکمان

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 98)

افراد مسئول جامعه یا خودپرست و خودخواه هستند و یا ساده دل و زودباور و از این دو گروه هیچ کار شایسته و خدمت ارزنده­ای بر‌نمی­آید.

8-    

8-1-    

8-1-4- 3-1-8. دورۀ فترت

فرخی‌یزدی بارها در اشعار خود از دوره­ فترت یاد می­کند؛ دوره­ای که در آن نهضت مشروطیت شکست می­خورد و مبارزان به گوشه‌نشینی و انزوا پناه می­برند.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 96)

دورۀ­ فترت، دورۀ سکوت، خاموشی و خون دل خوردن است؛ زیرا مبارزه در این دوران نتیجه­ای به دنبال ندارد، بنابراین باید همچون خم می، مهر بر لب، خاموش بود.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 95)

بهترین شیوۀ مبارزه در دورۀ فترت، گوشه‌نشینی و انزوا است و اگر این دورۀ طولانی شود با تدبیر و درایت می­توان به نتایج مطلوبی دست یافت؛ وی در انتظار به دست آمدن فرصتی بود.

9-   

9-1-   

9-1-4- 3-1-9. فرصت را غنیمت شمردن

 (فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 53)

فرخی‌یزدی، انقلابیون را به مسلح شدن به ابزارهای نوین مبارزه دعوت­می­کند و با به‌روز شدن جامعه و ایجاد فرآیندهای جدید در جامعه و تغییر در ارکان آن، دیگر شیوه‌های کهن مبارزه پاسخ­گو نخواهد بود؛ بنابراین، باید فرصت را غنیمت شمرد و بدون از دست رفتن زمان به دست آمده از شیوه­های کارآمد و نوین استفاده کرد.

بر سرعت عمل و اغتنام فرصت تأکید می­کند و با ایجاد انگیزه در میان مردم، آنان را به جان فشانی برای آزادی و عدالت فرا می­خواند.

10-    

10-1-    

10-1-4- 3-1-10. دعوت به وحدت و همبستگی

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 56)

اتحاد، همدلی و همراهی راز موفقیت هر ملت است؛ بنابراین، وی با تکیه بر دیدگاه جامعه‌شناسی خود، همه­ افراد جامعۀ عصر خود را به وحدت و همدلی فرا می­خواند و تنها راه دست یافتن به پیروزی را اتحاد می­داند.

11-    

11-1-    

11-1-4- 3-1-11. تبریک سال نو (تبریک ویژه)

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 55)

تنها به مردمان زحمت­کش و رنج­دیدۀ زمان خود، فرا­رسیدن سال نو را تبریک می‌گوید و از حاکمان فرعون‌صفت زمانه­ خود ابراز انزجار می­کند. روزنامه­ طوفان را حامی مردم می­داند؛ بنابراین، تمامی مطالب آن حتی تبریک سال نو نیز از آن مردم است. در پیام تبریک خود جسورانه این‌گونه سخن می­گوید: «کارکنان طوفان، مقدم مسعود نوروز فیروز را با قلبی مشعوف و اندوهگین تبریک می­گویند نه به آن دسته که شوکت و طنین­ جلال‌شان ارکان گیتی را تکان داده و در بارگاه فرعونی خویش استراحت نموده‌اند...ما تبریک می­گوییم به جامعه­ زحمت‌کش و رنجبران دنیا...». در این پیام با شهامت از تن‌پروری حاکمان عصر خود انتقاد می­کند.

12-    

12-1-    

12-1-4- 3-1-12. ویژگی­های نماینده و حاکم خوب

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 46)

افرادی باید برای ادارۀ امور جامعه انتخاب شوند که از بوتۀ­ آزمایش گذشته و از آزمون خود سربلند بیرون آمده باشند؛ بنابراین، باید مسؤلیت­های اجتماعی و سیاسی را به افراد کاردان، دانا، آگاه و باتجربه سپرد. در همین شماره از روزنامه که با موضوع «برای کار، متخصص شرط است» منتشر شده، می­گوید: «برویم فکر چاره بکنیم که برای کار، مرد کار و اهل کار باید جست...» (فرخی‌یزدی، 1302، شمارۀ 46).

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 59)

افرادی شایستگی نمایندگی جامعه را دارند که زحمت‌کش و پرتلاش باشند و در نظر آنان تمامی اقشار جامعه از حقوق مساوی برخوردار باشند.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 68)

خودخواهی، جهل و گمراهی حاکم، از مهم­ترین عوامل سقوط یک جامعه است و حاکمان هم­عصر خود را به این دلیل رد صلاحیت می­کند که افرادی خودپسند، مغرور و نادان هستند و شکست کابینه را حاصل گمراهی آنان می­داند.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 42)

برای حل نهایی مشکلات اقتصادی جامعه، پیشنهاد­می­کند که باید از طریق درستی و پاکی وارد شد و دست ظالمان حکومتی را قطع کرد،. در باور او مردم جامعه افرادی پاک‌نهاد هستند و شایستگی آن را دارند که حاکمان­شان نیز افرادی پاک و مبرا از هر آلودگی باشند؛ حاکمان و مردم را به نهضت اقتصادی فرامی­خواند.

13-    

13-1-    

13-1-4- 3-1-13. تعریض به حق

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 37)

با بیانی کنایی و رندانه، دنیا را مورد سرزنش قرار­می­دهد که حق و راستی را به دست ظالمان سپرده ­است. بر این باور است که برای رسیدن به حق خود باید به زور متوسل­ شد؛ راهی که سرپرستان امور حکومتی جامعۀ­ زمان او در ­پیش­گرفته­ بودند.

14-    

14-1-    

14-1-4- 3-1-14. احترام به قانون و قانونمندی

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 17)

احترام به قانون بر همه واجب است؛ کسانی که به قانون احترام می­گذارند - از هر طبقه­ای که باشند- افرادی درست کردار و قابل احترام هستند؛ قانون‌شکنی جرمی نابخشودنی است و اهل قلم پایبند بودن به قانون را از اصول مسلم خود می­دانند.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 69)

احترام به مجلس را به عنوان یکی از ارکان قانون­گذاری در جامعه، بر همه واجب و ضروری می­داند، حتی اگر نمایندگان افرادی شایسته نباشند، قانون شکنی، جرمی است که قابل چشم پوشی نیست، با این گفتار نهایت تعصب و توجه نسبت به قانون و قانون مندی آشکار می­شود.

15-    

15-1-    

15-1-4- 3-1-15. معرفی مرامنامه و مسلک خود

 در رباعیات خود، اصولی را معرفی می­کند که خود به شدت بدان پای­بند است و هم‌‌فکران خود را نیز به رعایت این اصول و فرامین فرا می­خواند؛ این بیانات در واقع شیوه­نامۀ مبارزه است که در این ابیات خوانده شده­ است.

16-    

16-1-    

16-1-4- 3-1-16. دوری از تهمت زدن

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 10)

از شیوه­ مبارزۀ خود در تقابل با جور و ستم سخن­می­گوید| و خود را از هرگونه تهمت زدن، ناسزا ­گفتن، سست ­شدن و هراسیدن مبرا می­داند و بر درستی و کارآمدی روش خود صحه ­می­گذارد و به طور غیرمستقیم انتقاد از عمل­کرد حاکمان حکومتی و نادرستی رفتار آنان را گوشزد می­کند.

17-    

17-1-    

17-1-4- 3-1-17. عدم تسلیم در برابر ظلم و ستم

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 73)

مبارز نستوه و شکست­ناپذیر­است و در مسلک وی، بیم جایی ندارد، با شهامت و بیباکی از عدالت و آزادی دفاع می­کند و نه از دشمنان خود هراسی به­دل­راه­می­دهد و نه از دوستان امیدی برمی­گیرد؛ بلکه تسلیم ناپذیر و مقاوم بر شیوۀ خود پافشاری­می­کند.

18-    

18-1-    

18-1-4- 3-1-18. برابری همۀ افراد جامعه در جامعه‌نگری

در نگرش اجتماعی و در شیوۀ مبارزه وی تمامی افراد جامعه از حقوق یکسان برخوردار هستند، بنابراین براساس این اصول، به مبارزۀ خود ادامه­می­دهد.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 59)

پس عزت و ذلت، سلطنت و فقر در شیوه­ نامۀ مبارزه، جایی ندارد و خواستار برادری و برابری در جامعه است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 57)

عدم اعتماد به افراد ناشایست و سرپرستان جامعه، سبب­می­شود تا در راه خود به هیچ‌کس تکیه نکند و بت‌شکنی مرام دیرپای او است و آمده تا بت­­های ظلم و ستم را از جامعه­ زمان خود براندازد.

19-    

19-1-    

19-1-4- 3-1-19. قدرشناسی و قدردانی از کار شایسته

در جامعه‌نگری خود بر این باور است که عملکرد شایسته که براساس عدالت و برابری در جامعه صورت بگیرد، قابل ستایش و تمجید است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 48)

کار نیکی­ که براساس منافع عمومی مردم جامعه صورت­گرفته حتی اگر از طرف دشمن باشد نیز قابل پذیرش و تحسین است. این نوع نگرش به مسائل جامعه و امور اجرایی، انعطاف‌پذیری فرخی را نشان­می­دهد و در عین سرسختی و تسلیم‌ناپذیری در برابر کردار نیک و خدمت شایستۀ به مردم، سر تسلیم فرود می­آورد.

20-    

20-1-    

20-1-4- 3-1-20. وفا داری، صفا و صمیمیت و مبارزه با جور وستم

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 44)

مرکز و کانون مبارزات پایان­ناپذیر و اندیشه­های مبارزاتی و اجتماعی خود را در این نشریّ­ طوفان زا به تماشا گذاشته­ است و از صفا، صمیمیت و پاکی سخن­ می­گوید و اعلام ­می­کند که در راه نابودی ظلم و ستم و نابرابری اجتماعی وفادار خواهد ماند؛ وفاداری به اندیشه­های انقلابی خود در این ابیات به صراحت و با قاطعیت بیان شده و پافشاری بر ادامه راه را نشان می­دهد.

21-    

21-1-    

21-1-4- 3-1-21. احساس همدردی و همراهی با رنج و غم مردم

درد و رنج ، درد و رنجی اجتماعی است و از نبودن آزادی، برابری و عدالت است، از درد و رنج مردم ستم دیده و مظلوم، اندوهگین است و تلاش می­کند از طریق فریاد طوفان از مردم حمایت کند.

 (فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 18)

همدردی با مردم را از اصول مبارزاتی طوفان می­داند و در این ابیات به طور غیرمستقیم با مردم تبریز همدردی می­کند و از رنج و ستم وارد شده بر آنان فریاد برمی‌آورد. ناله طوفان باید چون نوای نی، اندوه حاصل از نینوای تبریز را به گوش مردم جامعه برساند.

22-    

22-1-    

22-1-4- 3-1-22. تأکید بر سکوت و خاموشی معنادار «مهر بر لب»

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 92)

شاعر با بیانی سرشار از تعریض و کنایه، مسئولان جامعه­ عصر خود را مورد نکوهش قرار داده ­است و عبارت کنایی مهر بر لب، اشاره به دوخته شدن دهان فرخی دارد و خاموشی پیشه کرده و شاعر اگرچه با رندی ویژه­ خود فساد و خفقان حاکم بر جامعه را برملا می­کند، اما به دوخته شدن دهان خود نیز اشاره­ای می­کند.

23-    

23-1-    

23-1-4- 3-1-23. زیبایی‌های شعری در رباعیات

به دلیل مشغله­های اجتماعی- سیاسی و درگیری­های مبارزاتی خود، فرصت پرداختن به هنرنمایی­های شاعرانه را نداشته، اما به دلیل تسلطی که بر شعر فارسی داشته­است به بازتاب آرایه­های بدیعی، بیانی و بلاغی، در اشعار خود پرداخته و مهم­ترین آن، تشبیه، جناس، واج‌­آرایی، ایهام، تلمیح و رنگ‌آمیزی نیز استفاده کرده­است (مسرت، 1384: 3).

تمام رباعیات منتشر­شده در روزنامه، بن­مایۀ سیاسی دارند و مضامین به­کار­رفته در آن‌ها همه سیاسی و اجتماعی است، اما در بیان این اصول از تصاویر زیبای شعری نیز غافل نبوده­ است و جابه­جا از زیبایی­های شعری بهره­برده و بدین­وسیله بر میزان تأثیر کلام خود بر مخاطب افزوده­است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 18)

تکرار واژه­ «نی» و «تبریز» و واج آرای در صامت «ن»، بار موسیقی آن را افزون کرده است و شاعر با مخاطب قرار دادن طوفان، ایهامی در بیت ایجاد کرده که هم طوفان واقعی را یادآور می­شود و هم روزنامّ­ طوفان را به خاطر­می­آورد و با جان­بخشی به آن بر بار تخیل رباعی افزوده­است. ­

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 96)

تکرار واژۀ «می» و ایجاد تناسب بین واژه­های «می»، «باده»، «می فروشی» و «خم»، همگی زیبایی ابیات را افزون کرده ­است؛ تصویر زیبای خوردن خون دل همچون خم می و خاموش ­بود از دیگر رندی‌هایی است که در این رباعی قابل مشاهده­است و تعبیر کنایی خون دل خوردن نیز در تناسب با می، زیبایی ویژه­ای به شعر بخشیده ­است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 95)

دل مشعلی خواهد ­شد که آه آتشین از آن زبانه­ خواهد­کشید؛ محتوای سیاسی این بیت به همراه امیدی که در مصرع آخر موج­م ی­زند و گوشه‌‌نشین شدن جان و آه‌ناک بودن دل، تأثیر رباعی را دو چندان کرده ­است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 92)

تعبیر کنایی گنجینۀ­ راز بودن و راز نهفتهۀ جعبه­ آرا و آن را مسبب نامهربانی روزگار دانستن، بار عاطفی در شعر ایجاد کرده ­است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 56)

کاربرد متضاد واژه­های «سست»، «سخت»، «شکسته» و «درست»، تقابل زیبایی در این بیت ایجاد کرده ­است، در بیت دوم، موفقیت به خورشید رخشانی مانند شده که تنها در سایۀ همدلی و همراهی به دست می­آید و گرمابخش جامعه می­شود و همراهی واژه­های «خورشید» و «سایه» خود از دیگر زیبایی‌های شعر او است که قابل تأمل است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 53)

عبارت کنایی پای خود را لنگ ­کردن در کنار دست­به­دست کردن که خود تعبیری کنایی است، ابهام زیبایی به­وجود ­آورده ­است و تقابل «پیش» و «پس» نیز در کنار واج‌آرایی و تکرار، بار موسیقی ابیات را افزون کرده ­است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 52)

تضاد کلمه­های بسته و شکسته، اول و آخر، دشمن و دوست و هم­نشینی واژه­های اهریمن و دوست با عبارت کنایی انگشت­نما شدن و تکرار «دوست» بر تأثیر کلام شاعر افزوده ­است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 63)

تصویر زیبای خون­دل همچون می ناب و خالص، تعریض کلام را بیشتر کرده­ است که قطره‌قطره خوردن عرق جبین ملت، هم‌چون آبی گوارا، نهایت صراحت‌گویی را در عین زیبایی بیان کرده­ است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 91)

شاعر با استفاده از واژه­های خاک، آب، باد و آتش، بازی زیبایی با کلمات کرده و با تعبیر کنایی «لرد طلا پرست» ، لحنی حماسی و تند به خود گرفته ­است. تعبیر «جزیره­ آتش‌خیز» که در معنای منفی به­کار­رفته نیز از دیگر هنرمندی­های شاعر است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 22)

آرایه­ تلمیح، لطف و صفای ویژه­ای ایجاد کرده­ و تفکرات دینی را آشکار کرده است و به صراحت آیات قرآن مجید، آنچه در آسمان و زمین است، خداوند را ستایش می­کنند: «یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض» (جمعه/1)؛ به­کار­بردن واژه­های عبد و معبود و ساجد و مسجود در کنار یکدیگر، علاوه برآن‌که ظرافت زیبایی در شعر ایجاد کرده، اندیشه­های دینی او را نیز معرفی کرده ­است.

24-    

24-1-    

24-1-4- 3-1-24. طنز در گفتار

«طنز شیوۀ بیان طرح مسائلی است که لحن جدی در طرح آن­ها بی­اثر است که در دوره مشروطه از بیان طنزآلود در طرح مسائل سیاسی- اجتماعی به طور گسترده­استفاده شده است و طنز در شعر کمرنگ و پنهان است، اما طنز فرخی، تمام مسائل سیاسی و اجتماعی را دربر می­گیرد» (مشتاق مهر، 1378: 47).

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 74)

 درون­مایۀ طنزآمیز و سیاسی و تصویر شعری طایر اقبال در کنار واژۀ باز، کلام را زیبا کرده­است، برای بیشتر کردن تأثیر گفتار خود، گاه زبان به طنز می­گشاید و با سخنانی که سرشار از طنز تلخ است، نابسامانی­ها اجتماعی را به باد انتقاد می­گیرد، انتخابات مجلس را مورد انتقاد قرار گرفته­است.

در رباعیات خود که سرشار از درون­مایه­های سیاسی و اجتماعی است از زیبایی­های شعری نیز بهره­ برده تا مخاطب را با کلام خود همراه و بر اندیشه­ او رهبری کند.

25-    

25-1-    

25-1-4- 3-1-25. لحن و زبان در رباعیات طوفان

لحن در واقع آهنگ بیان نویسنده یا شاعر است و کلماتی که نویسنده یا شاعر انتخاب می­کند به همان اندازه که بیانگر جنبه­های استدلالی و تصویری هستند، ممکن است بازگوکننده­ حال و هوای ویژه­ای باشند؛ در حقیقت لحن، نگرشی است که نویسنده یا شاعر به مخاطب می­دهد.

در تبیین اندیشه‌ها نمی­توان از عنصر لحن و فضای شعر او به سادگی گذشت. شعر از نظر فضا و رنگ، حالتی ویژه دارد که در ابتدای ورود به شعر او، بیش از همه غم و اندوه، توجه مخاطب را به خود جلب می­کند و فراوانی واژگانی از قبیل فقر، بیم، ظلمت، ناله، اشک، این اندوه را دو چندان می­کند. خانلری درباره­ فضای اشعار آن عصر چنین می‌گوید: «در دوران سیاه او، اظهار خشنودی و رضایت اجباری، از وظایف افراد ایرانی شمرده می­شد و به اصطلاح روزنامه­های زمان، همه وظیفه دارند که نسبت به قاید بزرگوار خود ابراز احساسات کنند، حتی عاشق از معشوق حق ناخرسندی و گله ندارد... . بنابراین فضای غم­ بار شعر، بیانگر مبارزه ویژه او با مستبدان زمانه­اش است که با بینش و فضای زمانه­ او تناسب کامل دارد و فضای شعر او دارای ارزش و اعتباری اجتماعی و سیاسی است که نباید آن را نادیده گرفت» (صرفی، 1378: 59- 58).

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 18)

واژه­های «نی»، «ناله»، «خون»، «نوا»، «نینوا»، حال و هوایی سرشار از غم و اندوه در شعر ایجاد کرده ­است که در کنار این اندوه جان گداز، واژه­های «جبهه» و «طوفان»، بر تفاخر لحن و بیان شاعر افزوده و روح مقاومت و ایستادگی را در مخاطب تقویت ­می­کند.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 95)

حزن و اندوه بر این شعر سایه افکنده ­است، اما شاعر امید به آینده بهتر را به مخاطب یادآور­­می­شود و او را از یأس و ناامیدی بر­حذر­ می­دارد.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 94)

این دو بیت، لحنی کاملاً کنایی دارد، اما حماسه­ کلام او و استحکام در بیانش، قابل ستایش است. در این دو بیت واژه­های «نوکر»، «آقا» و «غوره نارسیده»، لحن شاعر را سرد و منتقدانه کرده ­است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 73)

لحن در این دو بیت، کاملاً حماسی و انقلابی است و از تسلیم­ناپذیری خود اظهار رضایت­ می­کند. واژه­های «اومید»، «بیم»، «دل خراب» در کنار فعل تسلیم نشد، لحنی فاخر و محکم به شعر داده ­است.

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 55)

شاعر با تناسب فضای جامعه و فرا رسیدن عید نوروز و با در مرکز قرار دادن مخاطب خود که عامه­ مردم هستند، لحنی کاملاً نرم و سرشار از ملایمت و ملاطفت دارد و واژه‌های «نوروز»، «تبریک»، «دل خوش»، بار عاطفی در زبان ایجاد کرده و لحن او را ملایم و نرم کرده ­است.

بارها در بیان رباعیات سیاسی- اجتماعی خود، تغییر لحن می­دهد و از بیان­های گوناگون استفاده می­کند، گاه به تناسب فضا و مخاطب خود، لحنی کاملاً فاخر، محکم و حماسی انتخاب می­کند و گاه لحن او با نرمی و ملایمتی ویژه همراه می­شود، گاه سکوت و خاموشی در لحن او فریاد می­کند و گاه لحنی سرشار از ترحم و دلسوزی به خود می‌گیرد. در بیشتر ابیات، آن‌گاه که روی سخن او با حاکمان ظالم و ستمکار است، لحنی سرشار از حماسه و اقتدار دارد و آن‌گاه که به درد دل با مردم می­پردازد، گاه زبان به ملایمت می­گشاید و گاه هم‌چون حماسه‌سرا با رجزخوانی، مردم عصر خود را به جنبش و انقلاب دعوت می­کند.

26-    

26-1-    

26-1-4- 3-1-26. پربسامد‌ترین واژه­ها در رباعیات طوفان

در عصر او، زبان آثار ادبی به دلیل آشنایی جامعه با دستاوردهای جدید و تغییر نگرش شاعران به جهان و قرار دادن ادبیات در خدمت اهداف سیاسی- اجتماعی وارد مرحله­ای تازه شد. از ­آن­جایی­که «نوع واژگان، ترکیبات و حتی صرف و نحو جمله­ها به نوعی انعکاس­دهندۀ­ نظام اجتماعی و تحولات فرهنگی است فضای جامعه ایجاب می­کرد که شاعران برای بیان مضامین سیاسی، اجتماعی، زبانی مناسب با این مضامین انتخاب کنند» (عباسی، 120:1389).

«چون شاعران هم‌عصر خود با بهره­گیری از عناصر زبان و لحن مناسب به تبیین بینش انتقادی خود پرداخته است و زبان و واژگان شعری به پیروی از محتوای وارد شده در رباعیات انتخاب شده­است که زبان شعر وی، سنجیده و ورزیده­است و بیشتر کلمات ادبی و آرکائیک به­کار­می­برد» (شفیعی‌کدکنی، 1359: 57) و با بررسی واژه­های پرکاربرد در اشعار و به ویژه رباعیات، می­توان به ذوق و سلیقه­ و ویژگی­های روحی و روانی وی تا حدود زیادی پی­برد.

واژه­های نماینده، وکیل، مجلس، کابینه، آرا، انتخابات، قانون و احترام به قانون از پرکاربرد‌ترین واژه­ها است که با مضمون و موضوع اشعار تناسب کامل دارد و با استفاده از این واژه­ها، ترکیبات و تعبیراتی، ساخته و در چارچوب آن، اندیشه­های خود را بیان کرده ­است که ترکیبات، کاندید جدید، صندوق دهان بسته، جعبه سرنوشت، جعبه شوم‌کن، وکیل خطاپیشه، صاحبان القاب، شیخ ریا، شحنه­ مست، مجلس اشرافی  زبان دوزخی، تعابیری هستند که در رباعیات خود به­کار ­برده و به­وسیله­ آن­ها به تبیین اندیشه‌های خود پرداخته ­است؛ این ترکیبات، زبان رباعیات فرخی را ویژه کرده ­است.

واژه­های فقر، انقلاب، آزادی، مسلک، عزت، ذلت، شرافت، سعادت، دنیا، بیم، امید، ظلمت، نور، وفاداری، فترت و طوفان از دیگر واژه­های پرکاربرد در این رباعیات هستند که در ترکیب­های زمزمه­های انقلابی، فقر اقتصادی، عرق جبین ملت، اقدام غیورانه، پیر کاردان، سایه اتفاق، توده زحمت کش، فتح باب، مشکل فقر، نور امید و مهر بر لب به‌کار ­رفته و در بیان اندیشه‌ها مؤثر واقع شده­اند؛ با وارد کردن این واژه­ها در رباعیات خود بر بار سیاسی آن­ها افزوده و کلام خود را کاملاً انتقادی کرده ­است.

گاه ترکیبات عامیانه به­کار ­رفته که بر سادگی زبان شعری او دلالت می­کند و ترکیباتی از قبیل خاک بر سر بودن، سر خرابی داشتن، آلت دست بودن، خون بر گردن کسی بودن، جنگل مولا و انگشت‌نما شدن از جمله تعبیراتی است که زبان شاعر را مردمی و ساده کرده­ است.

با وارد کردن ترکیبات و واژگان سیاسی، اجتماعی، می­کوشد زبانی تازه به رباعیات خود ببخشد تا واقعیت­های جامعه­ عصر خود را با زبانی ساده، اما متفاوت برای مردم بیان کند.

27-    

27-1-    

27-1-4-  

27-1-5- 3-1-27. تناسب محتوای رباعیات با موضوع طوفان

هر کدام از شماره­های طوفان با موضوع معینی منتشر شده­ است و با توجه به موضوع انتخاب شده، فرخی، یک رباعی را که دارای وحدت موضوع و مضمون با موضوع روزنامه است در شماره­های متعدد روزنامه­ طوفان وارد می­کرد. به عنوان نمونه، موضوع یکی از شماره­های طوفان «انعکاس صدای ما»، متناسب با این موضوع سروده ­است:

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 18)

واژه­های انتخاب شده و مضمون وارد شده در وحدت کامل با موضوع روزنامه قرار دارند. شاعر از روزنامه خود انتظار دارد تا صدای درد و غم مردم جامعه­اش را به گوش جهان برساند، این ناله، ناله­ بیداری و آگاهی است.

1-27-1-4- 3-1-27-1. موضوع روزنامه: «یا مرگ یا زندگی»

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 72)

 این شعر نیز در معرفی موضوع روزنامه سروده شده­ است و شاعر فریاد یا مرگ یا آزادی سر می­دهد و با زبان شعر نیز این اندیشه را تبلیغ می­کند.

2-    

2-27-    

2-27-1-    

2-27-1-4- 3-1-27-2. موضوع: «طوفان بت شکن»

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 57)

طوفان، بت‌شکنی معرفی شده که می­خواهد ریشه­ ظلم و استبداد را بخشکاند و آن را نابود کند؛ شاعر بلافاصله با سرایش این رباعی بر درستی شیوه­ خود، پافشاری کرده و بت‌شکنی را تبلیغ می­کند. وی در ادامه در قسمتی از مقاله­ منتشر شده در همین شماره می­گوید: «بت­ها را بشکنید تا کعبه آمال ملت قبله­گاه حقیقی نیازمندان و ستایش‌گاه بی‌حریم دردمندان گردد، این موج­های عزیز که بر اورنگ محبوبیت مصنوعی با طمطراق فرعونی آرمیده­اند نابود نموده، آن‌گاه به طرف کعبه بی‌پاسبان اصلاحات با قوت قلب و امیدواری بپردازید...» (فرخی‌یزدی، 1302، شمارۀ 57).

3-    

3-27-    

3-27-1-    

3-27-1-4- 3-1-27-3. موضوع: «نهضت اقتصادی»

(فرخی‌یزدی، 1302: شمارۀ 47)

این بیت نیز در ترویج قیام اقتصادی سروده شده و شاعر از نابرابری اقتصادی که در این شماره بدان پرداخته شده، پرده برمی­دارد و راه رسیدن به اقتصادی سالم و جامعه­ای برابر را در توزیع عادلانه ثروت­های جامعه می­داند. با انتخاب موضوع «نهضت اقتصادی»، سیر کلی این شماره را بیان کرده و با همراه کردن آن، خواسته­ خود را تشریح می­کند.

نتیجه‌گیری

برجسته­ترین دستاورد این مقاله کاربرد خاص رباعی در زمینۀ اهداف سیاسی و روش مبارزه با صدا و قلم از طریق روزنامه است. فرخی از نستوه‌ترین شاعران مبارز در دورۀ مشروطه است که با کلام آتشین خود، حاکمان ستمگر عصر خود را به مبارزه فرا­خوانده و بر سر مسلک خود، وفادار مانده و جان­ داد؛ یکی از حربه‌ها در برخورد با حکومت مردم­گداز زمانۀ­ خود، انتشار روزنامه­ طوفان و رباعیات به­کار ­رفته در این روزنامه، همه دارای مضامین سیاسی- اجتماعی و کاملاً انتقادی هستند که در تناسب و هماهنگی کامل با موضوع روزنامه سروده شده­اند.

قالب مختصر و تراکم­پذیر رباعی، وسیله­ بیان اندیشه­های مبارزه قرار­ گرفته­ است، بارها در این اشعار از درون­مایه­های آزادی، وطن ‌دوستی، وفاداری، درست­کاری، مردم‌دوستی و ظلم­ستیزی سخن گفته ­است و در بیان محتوای این اشعار، شاعر از زیبایی‌های شعری و تصاویر ادبی نیز استفاده­کرده و بر تأثیر کلام خود افزوده­ است که درنوع خود کم­نظیر است.

لحن در سرایش رباعیات انتقادی، متغیر است؛ وی گاه لحنی کاملاً حماسی و مبارزاتی دارد و گاه ملایم و ترحم­آمیز می­شود و واژه‌های به­کار­رفته در این اشعار، متناسب با فضای ذهن شاعر انتخاب ­شده و واژگانی حماسی، سیاسی، مبارزاتی و گاه ادبی و عاطفی هستند.

به­طور­کلی فرخی قالب کوتاه رباعی را در خدمت بیان اندیشه­های سیاسی خود قرار داده و از زبان ویژه­ای نیز استفاده ­کرده و به­خوبی از عهده­ بیان مضامین سیاسی و انتقادی برآمده ­است.