تحلیل خشم در مثنوی مولوی با تکیه بر نظریۀ استعارۀ مفهومی لیکاف

اواخر قرن بیستم، نظریۀ معاصر استعاره با نوشته شدن کتابی به نام «استعاره­هایی که براساس آن‌ها زندگی می­کنیم[1]» مجال طرح یافت. این نظریه، دیدگاه‌های کلاسیک استعاره را به چالش کشید و مدعی شد که جایگاه استعاره تنها در کلام ادبی و برای زیبایی سخن نیست، بلکه در زبان روزمره و نظام مفهومی انسان­ها جای دارد و در خدمت شناخت قرار می­گیرد. به عبارت دیگر، دستگاه فکری انسان، ساختاری استعاری دارد که بدون استفاده از استعاره قادر به شناساندن منظور خود به دیگران و حتی زندگی کردن نیست. به این ترتیب پس از طرح این دیدگاه، فضایی برای استعاره باز می­شود و حالتی رایج و همگانی در زندگی انسان‌ها پیدا می­شود و استعاره از محدوده متون ادبی و بلاغی خارج می­شود. از آن‌جا که در دیدگاه جدید، استعاره با شناخت و فهم[2] سروکار دارد به آن، عنوان «استعارۀ مفهومی» می­دهند.

منظور از استعارۀ مفهومی که لیکاف و جانسون[3] مطرح کردند، این بود که استعارۀ مفهومی امری ذهنی و انتزاعی است که در زبان به صورت استعاری تجلی می­یابد. آن­ها معتقد بودند که مفاهیم پایه­ای در اذهان مردم و زندگی آن‌ها وجود دارد که براساس آن مفاهیم، صورت­های زبانی متفاوت شکل می­گیرد. لیکاف و جانسون معتقد بودند ما جهان را از راه تجربه درک می­کنیم و برای بیان مفاهیم از استعاره استفاده می­کنیم و برخلاف بلاغت سنتی، پایه و اساس استعاره­ها، مفاهیم هستند، نه واژه­ها و استعاره، لزوماً براساس تشابه نیست، بلکه براساس زمینۀ تجربه­های محیطی ما، بین دو حوزۀ مفهومی متفاوت شکل می­گیرد (لیکاف و جانسون، 1389). بدین صورت که همواره یک حوزۀ ذهنی توسط یک حوزۀ عینی ملموس می‌شود و از اصطلاحات یک حوزه برای تبیین یک حوزۀ دیگر استفاده می­شود. نظریه­پردازان این نوع استعاره به حوزۀ عینی، عنوان «حوزه مبدأ[4]» و به حوزۀ ذهنی، عنوان «حوزۀ مقصد[5]» داده­اند و به ارتباطی که میان این دو حوزه به صورت یک گزاره، برقرار می‌شود «نگاشت[6]» می­گویند.

بررسی استعارهای مفهومی می­تواند جنبه­های پنهان زبان را فراتر از گفتار و نوشتار آشکار کند و متوجه شد که در زبان، جهت ساختن عبارات و کلمات، اشتراکات بنیادین، زیاد است و تفاوت­های فرهنگی نقش عمده­ای در حوزۀ مبدأ عبارات استعاری و کنایی دارد.

1. بیان مسأله و سؤالات پژوهش

با مطرح شدن نظریۀ استعارۀ مفهومی، مفهوم‌سازی عواطف در قالب استعاره­ها، تشخص و جایگاه ویژه­ای پیدا کرد. عواطف و زبان با هم ارتباط دارند. توجه به رابطۀ عواطف و زبان از این اندیشه سرچشمه می­­گیرد که «ارتباطات بشر همواره از افکار و احساسات او تأثیر می­پذیرد و شناخت و عواطف هم بر تعاملات اجتماعی تأثیر می­گذارد و هم از آن تأثیر می­گیرد. این کل مسأله­ای است که عواطف را وارد مطالعات زبان­شناسی می­کند» (افراشی، 1390).

«خشم» به عنوان یکی از عواطف و هیجانات آشکار و پرکاربرد در زندگی انسان­ها در مثنوی معنوی مورد توجه خاص مولوی بوده که هم دستمایۀ تصویرپردازی و هم ابزاری برای بیان آموزه­های تعلیمی و اخلاقی قرار گرفته است.

هدف این پژوهش آن است که خشم در مثنوی مولوی براساس استعاره­های مفهومی نهفته در آن تحلیل و بررسی شود و مهم‌ترین سؤالات تحقیق به این شرح است: خشم در نگاه مولوی چه تصویری دارد؟ علت­های خشم و راه­های درمان آن در مثنوی چیست؟ سود و زیان خشم بنابر نظرات مولوی در مثنوی چه می­تواند باشد؟ کدام استعاره­های مفهومی در ژرف­ساخت سخن­های مولوی دربارۀ این هیجان چالش­برانگیز وجود دارد؟

2. پیشینۀ پژوهش

مثنوی مولوی اثر ارزشمندی است که بسیاری از گزاره­های عرفانی، اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی و... در آن به چشم می­خورد و پژوهش­های بسیاری در ارتباط با این گزاره­های مختلف انجام شده است از جمله: شطح در مثنوی (علی‌اصغری، 1388)، رشک و حسد در مثنوی مولوی (محبی، 1390)، اشارات اجتماعی در مثنوی مولوی (فلاح تفتی، 1381)، بررسی و تحلیل محتوای مثنوی مولوی براساس مقوله‌های مطرح در روان‌شناسی اجتماعی و دلالت‌های تربیتی آن (سلمانی، 1391)، تحلیل شناختی استعارۀ مفهومی جمال در مثنوی و دیوان شمس (علامی، 1395)، بررسی استعارۀ مفهومی نور در دیوان شمس (بهنام، 1389)، استعارۀ مفهومی باغ در دیوان شمس (اسکویی، 1396)، مفهوم­سازی عشق در غزلیات شمس (ولی­زاده پاشا، 1397) و... .

3. روش پژوهش

روش پژوهش، تحلیل محتوایی است و تا جایی که نگارنده جست‌وجو کرده، خشم در مثنوی مولوی از نظر استعارۀ مفهومی لیکاف مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته است.

4. بحث اصلی

هیجان­ها انواع مختلفی دارند که عبارتند از: ترس، نفرت، شادی، علاقه و خشم. خشم هیجان مثبتی است که هنگام مواجه شدن با تهدید عاطفی، جسمی و روانی بروز می­کند. یکی از عمده­ترین حالات و رفتارهای هیجانی انسان­ها برای ارضای نیازهایشان، خشم و پرخاشگری است که می­تواند پیامدهای ناگواری را به همراه داشته باشد و از جهاتی ریشه بسیاری از جرائم، نابسامانی­ها، انحرافات و جنگ­ها را می­توان در این امر جست‌وجو کرد. موضوع خشم اهمیت خاص خود را دارد؛ از یک طرف، آثار مثبت و پیامدهای مهم و گسترده­ای در زندگی و سرنوشت انسان ها چه در دنیا و چه در آخرت دارد و از طرف دیگر، دارای پیامدهای منفی و زیان‌باری است که عامل سقوط و گمراهی انسان­ها می­شود.

خشم مناسب به ما امکان می­دهد تا از خود در مقابل صدمات و خطرهای عاطفی و جسمی محافظت کنیم. خشم، یک مشکل نیست، بلکه اینکه ما هنگام خشم دست به چه اقدامی بزنیم، ممکن است مشکل‌آفرین باشد.

موضوع خشم در مثنوی معنوی بسیار مورد توجه مولوی است و تحلیل بن­مایه­های ذهنی آن می­تواند مفید واقع شود. مولوی بارها به تبیین و تفسیر خشم پرداخته است و با آگاهی زیادی که در این زمینه دارد، قصد دارد مخاطبان خود را با سود و زیان این هیجان قدرتمند و فطری انسان­ها آشنا کند.

تحلیل خشم در مثنوی براساس نظریۀ استعارۀ مفهومی این نکته را روشن می‌کند که آگاهی و مهارت مولوی در این زمینه قابل تأمل است و بسیاری از تصاویر شعری او در ارتباط با خشم و آموزه­های تعلیمی در این باره با مفاهیم بنیادین استعاری خشم تناسب دارد. این پژوهش در چهار محور اصلی «فیزیولوژی و نشانه‌های خشم و راه‌های بروز آن»، «تصویر خشم»، «علت‌های خشم و درمان آن» و «نتایج خشم» را در مثنوی مولوی تحلیل می­کند.

4-1. فیزیولوژی و نشانه­های خشم و راه­های بروز آن در مثنوی مولوی

لیکاف در تفسیر استعاره­های مفهومی خشم می­نویسد: «تحلیل ما با نظریۀ عامیانۀ رایجِ اثرهای خشم شروع می­شود: اثرهای فیزیولوژی خشم عبارتند از: افزایش گرمای بدن، افرایش فشار داخلی (فشار خون و فشار ماهیچه ها) تشویش و اضطراب و تداخل با ادراک حسی دقیق» (لیکاف، 1395).

بررسی­ها حاکی از آن است که بدرفتاری و اهانت کلامی دیگران غالباً عامل عمده­ای در بروز خشم است. وقتی فرد خشمگین می­شود، معمولاً الگویی فزاینده پیدا می­کند و در نتیجه حتی ضربه­ای خفیف یا کلامی بی­اهمیت می­تواند موجب تحریکات قوی شود (پورافکاری، 1376). سیستم سمپاتیک در فرد خشمگین با کوچک‌ترین تحریکی فعال می­شود و موجب یک سلسله تغییرات زیستی مانند برانگیختگی، برافروختگی، تغییر رنگ، تپش قلب و... در فرد می­شود. همین امر موجب عصبانیت فرد شده او را به سمت ابراز خشم می­کشاند (مرادی، 1381).

مولوی با آگاهی از این علائم فیزیولوژی به تفسیر و تحلیل خشم می­پردازد و با تفسیر این علائم تلاش دارد که مخاطب خشم خود را مدیریت کند. وی در مثنوی به نشانه­های بروز خشم توجه دارد و در لابلای اشعار خود، آن‌ها را به خوبی وصف می­کند. یکی از نشانه­های خشم در مثنوی رو برگرداندن است:

(مولوی، 2/ 2030) [7]

در بیتی دیگر هم به این حالت شخص خشمگین اشاره دارد:

(مولوی، 1/ 3346)

مولوی یکی دیگر از نشانه­های خشم را چنین وصف می­کند:

(مولوی، 4/ 112)

بررسی فیزیولوژی خشم به درک جسم­مداریِ مفهومی کمک می­کند. به باور لیکاف «جسم­مداری مفهومی، مؤلفه­های زبانی­ای هستند که از ظرفیت­های زیستیِ بدن انسان، تجربه­های جسمانی و محیط اجتماعی نشأت گرفته و در زبان بازتاب دارند» (لیکاف، 1389).

یکی دیگر از بارزترین نشانه­های خشم، حرکات و رفتارهایی است که افراد در حالت عصبانیت از خود نشان می­دهند. یکی از این رفتارها گرفتن گریبان دیگران و درگیری فیزیکی است:

(مولوی، 3/ 2314)

با توجه به فیزیولوژی و نشانه­هایی که در عالم واقع نشان­دهندۀ خشم افراد است، استعاره‌های مفهومی هم شکل می­گیرد. مثلاً ضرب­المثل­ها و عباراتی از قبیل «فلانی هار شده، فلانی پاچه می­گیره، می­خواد آدم را بخوره، از عصبانیت افسار پاره کرده و...» همگی ناظر بر استعارۀ مفهومی خشم است که «خشم حیوان درنده‌ای است». این مفهوم استعاری از عالم واقعی گرفته شده است. تأمل در رفتار و عادات و گفتار انسان­های خشمگین به این نتیجه استعاری منجر شده است که این حرکات از حیوانات سر می­زند نه از انسان. یادآور می‌شود که «یکی از اصول نظریۀ استعارۀ مفهومی تأکید بر انگیزش تجربی استعاره­ها است» (لیکاف، 1389). در تشریح بیشتر شباهت رفتاری افراد خشمگین با حیوان درنده، حمله­ور شدن فرد خشمگین یا شکستن اشیا است که در مثنوی به آن اشاره شده است. پرت کردن اشیا و شکستن آن‌ها از دیگر نشانه­های خشم است:

(مولوی، 1/ 3000)

یا حمله‌ور شدن به دیگری و دست خاییدن:

(مولوی، 1/ 2141)

(مولوی، 1/ 3345)

از دیگر نشانه­های خشم در مثنوی تنبیه کردن دیگران است:

(مولوی، 4/ 2934)

و در این بیت:

(مولوی، 5/ 3501)

با تأمل در ابیات اشاره شده، نشانه­هایی که مولوی برای خشم برمی­شمرد حاکی از ارتباط ظریف تصویرپردازی او از خشم با استعارۀ مفهومی خشم است و از این حالاتی که برای خشم بیان می­کند برای توضیح استعاره­های مرکزی این هیجان می­توان بهره برد. فیزیولوژی خشم در مثنوی را می­توان در نمودار (1) خلاصه کرد.

نمودار 1. فیزیولوژی خشم و رفتارهای ناشی از آن در مثنوی مولوی

بنابر آنچه آمد، نظریۀ عامیانۀ واکنش­های فیزیولوژی خشم، اساس استعارۀ اصلی را تشکیل می­دهد که تناظرهایِ مفصلِ میان حوزۀ مبدأ و حوزۀ هدف را توصیف می­کند. به کمک این تحلیل­ها می­توانیم ببینیم که چرا روابط متنوعی میان عبارات برقرار است. نگاه کلی به استعاراتی که حول محور خشم شکل گرفته، نمایانگر این است که «خشم» یک عاطفه منفی تلقی می­شود، زیرا واکنش­های فیزیولوژی نامناسب تولید می­کند، به ناتوانی در رفتار منجر می­شود و بدتر از همه برای دیگران خطرناک است.

4-2. تصویر خشم در مثنوی مولوی

مولوی برای روشن شدن مفهوم خشم در ذهن مخاطبان تصاویر شعری قابل تأملی دربارۀ خشم دارد. این تصاویر بیشتر برگرفته از تجربه­های جسمانی متعارف و محیط زندگی و جامعه است. یکی از این تصاویر آن است که او خشم را به آتش تشبیه کرده است:

(مولوی، 2/ 2496)

تشببیه خشم به آتش تصویری است که به گونه­های مختلف در زبان روزمره و ضرب­المثل­ها به چشم می­خورد. ضرب­المثل­هایی از قبیل «از عصبانیت مثل اسپند رو آتیشه، بدجور جوش آورده، آمپرش زده بالا و...» ناظر به این تصویر خشم در ذهن مردم است.

مولوی در چند جای دیگر خشم را به آتش تشبیه کرده است:

(مولوی، 2/ 2562)

(مولوی، 1/ 852)

آتش خشم مانند دیگر آتش­ها برای زندگی لازم است، اما خطرات زیادی هم می­تواند به همراه داشته باشد. استعارۀ مفهومی «خشم حرارت است» اساس گزاره­های ذکر شده است که به صورت­های مختلف بیان شده است. بنیان این استعاره از فیزیولوژی خشم است که هنگام خشم و عصبانیت گرمای بدن افزایش می­یابد.

از دیگر استعاره­های مفهومی که دربارۀ خشم وجود دارد این است که «خشم نیروی شدید است». این استعاره در تصاویر شعری مختلف در مثنوی بروز یافته است. مولوی خشم را از جهت فراوانی و قدرت به دریا تشبیه کرده است تا به این روش، تصویری گیرا از خشم ارائه دهد:

(مولوی، 2/ 1011)

نکتۀ قابل توجه در ارتباط با انتخاب مشبهٌ­به­های مختلف برای تفسیر خشم در مثنوی این است که مولوی با ذهن وقاد و پویای خود، متناسب با فضا و زنجیرۀ کلمات، دست به خلق تصاویر نو می­زند که ضمن تأثیرگذاری بهتر، ابعاد مختلف خشم را به شگردها مختلف برای مخاطب تفسیر کند. در جای دیگر نیز قدرت خشم را به وسیلۀ باد نشان داده است و اضافه تشبیهی باد خشم را به‌کار می­برد:

(مولوی، 1/ 3796)

بنابراین، یک استعاره می­تواند در عبارات و تصاویر مختلف به‌کار رود و متناسب با جسم­انگاری و تأثیرپذیری از فرهنگ و اجتماع کدهای متفاوتی در یک زبان داشته و دائماً در حال زایش و تولد باشد. «تعداد عبارت­های متعارف زبان که می­توانند یک استعارۀ معین را رمزگذاری کنند، معیاری برای زایایی استعاره است» (لیکاف، 1395). همچنین عبارات و واژه­های یک زبان می­توانند استعارۀ مفهومی را تفسیر و تبیین کنند.

نکته قابل تأمل در بیت بالا، آوردن خشم و شهوت در کنار هم است که از نظر تحلیل استعارۀ مفهومی، این دو کلمه شباهت­های زیادی با هم دارند. لیکاف در بررسی مفهوم شهوت می­نویسد: «شهوت یک مفهوم پیچیده است که از طریق نظامی از استعاره­های مفهومی فهمیده می­شود» (همان). استعاره­هایی از قبیل «شهوت غذا است: تشنه جنس مخالف است، اشتهای زیادی به او دارم، آب از لب و لوچه او راه افتاد و ...»، «شهوت حیوان است: به من چنگ نزن وحشی، او پیوسته در فکر شکارهای متنوع است، چته به جوون فلانی افتاده­ای و ...»،  «شهوت گرما است: دلم برای او لک زده، او دو آتیشه است، فلانی یه تیکه یخه و ...»، «شهوت دیوانگی است»، «شهوت قمار است» و... .

لیکاف معتقد است که یک واقعیت فوق­العاده جالب دربارۀ مجموعه استعاره­های مربوط به شهوت وجود دارد که حوزه­های مبدأ آن به طرز قابل توجهی با حوزه­های مبدأ خشم هم­پوشانی دارد. بنابراین، خشم و شهوت شباهت زیادی با هم دارند. یک شخص می­تواند هم بر اثر شهوت و هم بر اثر خشم تحلیل رود یا اینکه خشم و شهوت او را دیوانه کند. هم شهوت هم خشم می­تواند از کنترل خارج شود. به نظر لیکاف «ارتباط میان مفهوم­سازی ما از خشم و مفهوم­سازی ما از شهوت به هیچ‌وجه یک ارتباط تصادفی و نامنظم نیست و همین ارتباط پیامدهای اجتماعی مهمی دارد» (همان).

مولوی در جایی، خشم و شهوت را در کنار هم می­آورد:

(مولوی، 1/ 333)

«خشم حیوانی درنده است» دیگر استعارۀ مفهومی است که در زبان روزمره و ضرب­المثل­ها و عبارات کنایی مورد استفاده قرار می­گیرد که نشان از وجهۀ منفی خشم در نظر مخاطبان است و «از عصبانیت هار شده، می­خواد آدم رو گاز بگیره، مثل سگ پاچه می­گیره، می­خواد مثل گرگ آدم رو تیکه پاره کنه و ...» از جمله مصادیق روزمرۀ آن است. استعارۀ مفهومی «خشم حیوانی درنده‌ است» در مثنوی مولوی به چشم می­خورد؛ به طوری که وی خشم را به کژدم تشبیه کرده است:

(مولوی، 4/ 3542)

مولوی به صراحت در بیتی اشاره می­کند که خشم از اوصاف حیوانات است:

(مولوی، 1/ 2436)

(مولوی، 2/ 1137)

مولوی در جای دیگر خشم را به شیر تشبیه کرده است:

(مولوی، 3/ 389)

از دیگر تصاویری که خشم به آن تشبیه شده، «پرده» است. مولوی خشم را از این جهت که مانع دید و فهم درست می‌شود به پرده تشبیه کرده است:

(مولوی، 3/ 2755)

یکی از استعاره­های مفهومی که در گفتار روزمره در ارتباط با خشم مورد استفاده قرار می­گیرد این است: «خشم، مانع است». عبارات «کارد می­زدی خونش در نمیاد، خون جلوی چشمشو گرفته و... » برگرفته از این استعارۀ مفهومی است. مولوی هم به خوبی بر مانع بودن خشم واقف بوده و آن را به پرده تشبیه کرده و بیت زیر هم مؤید مانع بودن خشم است:

(مولوی، 1/ 1092)

یکی از زیبایی­هایی که مولوی در تصویرآفرینی با خشم دارد، این است که تشبیه موقوف­المعانی می­آورد؛ یعنی برای درک یک تشبیه از تشبیه دیگر استفاده می­کند. مثلاً در بیت زیر:

(مولوی، 1/ 3800)

ترکیب «گردن خشم» در کنار «تیغ حلم» ملموس و محسوس می­شود. علاوه بر این، آوردن «گردن خشم» همسو است با استعارۀ مفهومی «خشم حیوانی درنده است». در بیت زیر تشبیه موقوف­المعانی می­آورد:

(مولوی، 5/ 3960)

خشم را به طشت تشبیه کرده است که عقل را که مانند چراغ است در زیر خود پنهان می­کند. این تصویر از خشم نیز با استعارۀ مفهومی «خشم مانع است» همسویی دارد. بنابراین، با واکاوی و تحلیل تصاویر خشم در مثنوی این نکته مشخص شد که این تصاویر با استعاره­های مفهومی که دربارۀ خشم وجود دارد، هم­سو و در تعامل است. در بیت زیر که خشم به زندان ارتباط داده شده، بیانگر مانع بودن خشم است:

(مولوی، 1/ 926)

استعاره نه محدود به واژه­ها است و نه محدود به ادبیات و تصاویر شعری، بلکه استعاره از ویژگی­های نظام مفهومی ذهن ما است که برای درک ملموس و عمیق­تر مفاهیم برای بشر بسیار مفید و تأثیرگذار است. استعاره­های مفهومی خشم در ارتباط با تصویرهای شعری مولوی از خشم در نمودار (2)  ارائه شده است.

نمودار 2. استعاره‌های مفهومی در تصاویر شعری خشم در مثنوی مولوی

4-3. علت­های خشم و درمان آن در مثنوی مولوی

عوامل متعددی می­تواند باعث ایجاد و بروز خشم شود و توجه به این عوامل مهم است؛ چراکه بدون شناخت آن‌ها، زمینۀ پیشگیری و درمان خشم فراهم نمی­شود. از نظر دانشمندان علم اخلاق، کبر، عجب، لجاجت، استهزاء، حرص، عیب جویی و... باعث خشم می­شود (ر.ک؛ جعفری، 1384). بسیاری از روان‌شناسان نیز علت­های بسیاری برای ایجاد خشم بیان کرده­اند. عده­ای از روان‌شناسان خشم را معلول تقلید و یادگیری می­دانند. آن‌ها معتقدند مشاهده رفتار خشونت­آمیز دیگران در این تقلید نقش دارد. به عقیدۀ آن‌ها، خشم ریشه اجتماعی دارد و کاملاً تابع الگوها و قوانین یادگیری است. بنابراین، مواجه شدن با الگوهای خشم، نقش زیادی در ایجاد خشم دارد؛ از جمله: محیط، دوستان، اجتماعی و... . عده­ای دیگر، خشم را نیروی غریزی و ذاتی بشر می­دانند که بسته به وارثت می­تواند این نیرو در افراد شدت و ضعف داشته باشد. به طور کلی، دربارۀ ریشه خشم از نظر روان‌شناسان دو نظریه وجود دارد: الف- نظریۀ ذاتی بودن خشم و پرخاشگری و ب- نظریۀ اکتسابی بودن خشم و پرخاشگری (همان).

بیشتر روان‌شناسان بر نقش عمدۀ شناخت در بروز خشم و رفتار پرخاشگرانه تأکید ورزیده­اند. طبق این نظریه، خشم و پرخاشگری ناشی از باورها و چگونگی تحلیل و تفسیر حادثۀ برانگیزاننده و باورها است (برکوویتز[8]، 1372).

مولوی یکی از دلایل خشم را پیری می­داند و برای اثبات سخن خود دلایلی را هم ذکر می­کند:

(مولوی، 2/ 3100)

پس در پیری به دلیل این‌که انسان ناتوان است و قدرت کافی ندارد، خشمگین می­شود تا شاید با نیروی خشم جبران مافات کند. بنابراین، این استعارۀ مفهومی در زیرساخت این رفتار است: خشم نیرویی شدید است یا خشم فشار است. شخص با توسل به این نیروی شدید و فشار به فکر رفع موانع و گشایش گره­ها است. در بیت زیر نیز همین استعارۀ مفهومی در ژرف­ساخت وجود دارد. پادشاه به خاطر اینکه شکست می­خورد، خشمگین می­شود:

(مولوی، 5/ 3507)

و دلقک از ترس فرار می­کند و می­گوید:

(مولوی، 5/ 3515)

شاه چون در بازی ضعف دارد برای جبران ضعف و شکست خود به دنبال نیروی کمکی می­گردد و خشم را نیرویی شدید می­داند که می­تواند به کمک او بیاید.

از دیگر دلایل خشم از نظر مولوی «شهوت» است:

(مولوی، 3/ 122)

مولوی در ادامه می­گوید نهی کردن دیگران از عادات بدشان باعث خشم آن‌ها می­شود. این خشم گرفتن افراد برای افزایش نیرو و برطرف کردن موانع است. بنابراین، در این مورد هم این استعارۀ مفهومی که «خشم نیروی شدید است» اساس این دلیل خشمگین شدن است. در مورد ناسپاسی دیگران هم که یکی از دلایل خشم از نظر مولوی است، این استعارۀ مفهومی همچنان وجود دارد:

(مولوی، 4/ 3834)

مولوی در کنار بیان دلایل خشم، درمان آن را هم مطرح کرده است. او یکی از راه­های درمان خشم را محبت کردن می­داند. از نظر او محبت باعث نشاندن خشم است:

(مولوی، 3/ 838)

مولوی به این نکته واقف است که نقطۀ مقابل خشم، مهر و محبت و عطوفت است. در تعالیم دینی و مواعظ وحیانی آمده است که در بسیاری از موارد می‌‌توان خشم و غضب را با مهربانی و عطوفت از بین برد. اظهار محبت در فرو بردن خشم بسیار مؤثر است و عواقب شوم خشم به واسطۀ ابراز مودت رفع می‌شود. امام باقر (ع) در بیانی محبت‌آمیز می فرماید: «هر فردی که بر نزدیکان خویش خشمگین شد به سمت او برود و او را نوازش کند؛ زیرا تماس بدنی با نزدیکان سبب آرامش است» (صدوق، 1362).

رفتار خوشایند، داروی خشم و عصبانیت است. به جای ترس و وحشت از شخص عصبانی با خوش­برخوردی و مهربانی، شرایط عصبانیت را می­توان تغییر داد. در واقع، انسان با خوش برخوردی و اظهار محبت باید خوراک این خشم را بگیرید و برایش جایگزین داشته باشید. استعارۀ مفهومی «خشم آتش است» زیرساخت این بیت را تشکیل می­دهد. مولوی با آوردن کلمه «نشاندن» در ارتباط با خشم به دنبال ارائۀ راه‌حلی برای خاموش کردن و نشاندن این آتش است. محبت و بردباری و رضا را آبی می­داند که این آتش را خاموش می­کند. مولوی در بیتی صراحتاً حلم را به آب تشبیه کرده است:

(مولوی، 1/ 852)

مولوی در ابیات زیر اشاره می­کند رضا، خشم را از بین می­برد:

(مولوی، 6/ 3334)

از راهکارهای دیگر مولوی برای درمان خشم، حلم است. او بارها حلم را در برابر خشم قرار می­دهد که نمونه­های آن در بالا ارائه شد. امام علی (ع) در این زمینه می‌فرمایند: «ضادّوا الغضبَ بالحلم» (تمیمی، 1384). اگر انسان به صفت حلم مزین باشد خشم به راحتی نمی­تواند اختیار او را به دست بگیرد.

در نمودار (3)، استعاره‌های مفهومی در ارتباط با علت‌های خشم  و راه‌های درمان آن در مثنوی مولوی ارائه شده است.

نمودار 3. استعاره‌های مفهومی در ارتباط با علت‌های خشم و راه‌های درمان آن در مثنوی مولوی

نکته قابل تأمل در ارتباط با خشم این است که باورها و چگونگی تحلیل و تفسیر واقعه در بروز و عدم بروز خشم تأثیر بسزایی دارد. به همین علت ممکن است در برابر یک محرک، افراد متفاوت واکنش­های متفاوتی داشته باشند. نظریۀ شناخت درمانی بر این تأکید می­کند که انسان­ها به وسیله اشیاء، مضطرب و پریشان نمی­شوند، بلکه دیدگاه و تصور آن‌ها از اشیاء و حوادث است که موجب نگرانی آن‌ها می­شود. در واقع نگرش افراد به رویدادها تعیین­کننده­تر و مهم­تر از خود رویداد است (شورکی، 1379).

بنابراین، می­توان گفت هیجانات و احساسات یک فرد محصول تفکر اوست و هرگونه بیندیشد احساساتی متناسب با آن بروز می­یابد:

(مولوی، 2/ 287)

پس اگر امری ترسناک و خشم برانگیز باشد به تنهایی برای ایجاد خشم کافی نیست، بلکه باید عنصر شناخت و آگاهی را به آن اضافه کرد. غزالی در این زمینه مثالی می­زند: «کودکی را فرض کنید که خوف­انگیز بودن حیوان درنده یا مار را درک نمی­کند، اما هنگامی که نگاهش به پدر می­افتد که استخوان ­بدنش لرزان است و برای گریز از مار و حیوان درنده دنبال چاره می­گردد، مشاهده این اوضاع طفل خردسال را بر آن می­دارد که از جای خود برخیزد. ترس و خشم پدر ناشی از بصیرت و آگاهی او نسبت به مار و حیوان درنده است که کودک از طریق پدر آگاه می­شود» (عثمانی، 1387).

مثال دیگر آنکه به فرض اگر کسی بیاید کوزۀ آب را از دست شما بگیرد و زمین بزند ممکن است بسیار خشمگین شوید و در پی انتقام باشید، اما شکستن کوزه لزوماً نمی­تواند باعث خشم شود. حتی ممکن است باعث خوشحالی شخصی شود:

پس منشأ بسیاری از خشم­ها به چگونگی تفسیر ما از وقایع برمی­گردد و به محض تغییر برداشت و دید، همه چیز تغییر می­کند.

4-4. نتایج خشم در مثنوی مولوی

خشم نقشی بسزا در حفظ موقعیّت، عزّت نفس و صیانت از شخص هنگام تهدید دارد. خشم، قدرت و انرژی فرد را به سمت غلبه کردن بر موانع ناموجّه یا اصلاح آن‌ها هدایت می­کند، اما اگر تحت مدیریت عقلانی و اخلاقی قرار نگیرد به مشکلی روانی و رفتاری تبدیل می‌شود که سامان فکری، عاطفی و رفتاری وی را ویران می­سازد. در متون اسلامی، خشم را به غضب و غیط تعبیر کرده­اند. خداوند در سورۀ مبارک آل­عمران، آیۀ 134 می­فرمایند: «الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ». پیامبر اکرم (ص) نیز می­فرمایند: «از محبوب­ترین راه­ها به سوی خداوند دو جرعه نوشیدن است؛ جرعه خشمی که با بردباری آن را رد کنی و جرعه مصیبتی که با صبر آن را بگردانی» (کلینی، 1365).

البته این‌گونه نیست که خشم همیشه زیان­آور باشد، بلکه بسته به این‌که چگونه مدیریت شود، سود و زیان آن سنجیده می­شود. خشم اقسامی دارد: خشم افراطی، تفریط در خشم و خشم معتدل. قوۀ خشم و غضب اگر به افراط گراید «تهور»، اگر به تفریط روی آورد «جبن» و اگر در حد اعتدال باشد «شجاعت» نام دارد (شفیعی مازندرانی، 1372). خشم معتدل و بجا آن است که توازن و اعتدال خود را از دین و عقل استمداد کند و در این صورت حافظ و پاسدار حریم اشخاص است. در واقع یکی از فلسفه­های وجود خشم این است که انسان از اصل و نسب و ناموس خود حفاظت کند اگر به خاطر ترس نتواند خشم خود را بروز دهد این امر نکوهیده است. امام صادق (ع) می­فرمایند: «مَن لم یَغضب فی الجفوهِ لم یَشکُر النعمه» (مجلسی، 1366).

خشم معتدل و مدیریت شده به منظور به‌کار گرفتن تمام نیروها در برابر تهدیدات و تجاوزات است که این خشم از روی عقل و با برنامه­ریزی است. هدف از ابراز خشم معتدل و سالم، حل مشکل است نه فقط ابراز خشم و آزار دیگران. بنابراین، پس از رفع مشکل خشم از بین می‌رود. خشم همچون چراغ چشمک‌زنی است در تقاطع راه‌آهن که گاهی روشن می­شود، اما وقتی روشن می­شود حتماً قطاری در حال آمدن است. خشم وقتی آمد به این معنی است که مشکلی در کار است و انسان باید دنبال راه‌حلی باشد و برای بهبود وضعیت کاری انجام دهد. خشم هشداردهنده خوبی است، اما در همه‌جا راه‌حل مناسبی نخواهد بود و انسان باید راه­های دیگری مثل تفاهم، گذشت، مدارا، متانت و... را برای حل مشکل انتخاب کند (پاترافرون، 1378).

در مثنوی با توجه به این‌که بسیاری از مردم نمی­توانند خشم خود را کنترل کنند، مولوی به نتایج منفی آن توجه زیادی دارد و آن را تشریح می­کند؛ یکی از نتایج منفی خشم این است که مرد را کور و کر می­کند:

(مولوی، 1/ 332)

یکی از بارزترین آفات خشم زائل کردن عقل و قوۀ شناخت آدمی است. امام علی (ع) می­فرمایند: «الغضب یفسد الالباب و یبعد عن الصّواب» خشم و غضب آلودگی باعث فساد و تباهی عقل است و آدمی را از راه صلاح و صواب دور می­سازد (تمیمی، 1384). مکرر توصیه شده است که هنگام عصبانیت تصمیم نگیرید و خشم خود را کنترل کنید؛ زیرا خشم مایۀ تباهی عقل و دوری از حقیقت است.

مولوی در جای دیگر نیز به این آفت خشم اشاره می­کند:

(مولوی، 1/ 333)

طبق ابیات اشاره شده، این استعارۀ مفهومی دربارۀ نتایج خشم برجسته است که «خشم مانع است». خشم باعث می­شود عقل به درستی کار نکرد و شخص دچار خطا در تصمیم­گیری شود.

مولوی در بیت زیر با آوردن ترکیب «چشم خشم» آفت خشم را که کژ فهمیدن اشیا است، برجسته می­کند:

(مولوی، 2/ 1307)

همین مضمون را به گونه­ای دیگر در این ابیات اشاره می­کند:

(مولوی، 4/ 3258)

بنابراین، مرد واقعی کسی است که هنگام خشم خویشتن­دار باشد:

(مولوی، 5/ 2893)

خویشتن­داری باعث می­شود عیب انسان آشکار نشود. امام علی می­فرمایند: «خشم، انسان را پست می­گرداند و عیوب او را نمایان می­سازد» (تمیمی، 1384). استعارۀ مفهومی «خشم ویران­گر است» متناسب با این ویژگی خشم است که هم مولوی و هم اندیشمندان اخلاق و اجتماع و هم بزرگان دینی پیوسته توصیه می­کنند که با خویشتن­داری و کظم غیظ جلوی ویرانگری و آفات خشم گرفته شود.

یکی‌دیگر از نتایج و تبعات خشم آفت­های دنیوی و اخروی آن برای مردم است. از نظر مولوی خشم باعث خشکسالی می­شود:

(مولوی، 4/ 2824)

ویرانگر بودن خشم زیرساخت ابیات بالا است. خشک­سالی نوعی ویرانگری سبزه و آبادی است. مولوی در مصرع دوم به ویژگی مخرب بودن خشم اشاره می­کند.

در ابیات زیر استعارۀ مفهومی «خشم آتش است» و مولوی یکی از آفت­های خشم را این می­داند که آتش جهنم را فروزنده می­کند:

(مولوی، 4/ 1074)

در کنار آفت­هایی که مولوی از خشم ذکر می­کند، مواردی از جنبه­های مثبت خشم را نیز بیان می­دارد و اگر مدیریت شود، خوب است. مثل خشم حضرت ابراهیم بر بت­ها و آفلین:

(مولوی، 2/ 568)

یکی از استفاده­هایی که مولوی از خشم می­کند در مباحث کلامی است و آن را دلیل اختیار می­­دارند:

(مولوی، 5/ 3080)

استعارۀ مفهومی «خشم نیروی شدید است» در ابیات بالا قابل استنباط است.

یکی دیگر از استدلال­هایی که مولوی در ارتباط با خشم دارد، این است که خشم نوعی امتحان محسوب می­شود:

(مولوی، 5/ 2124)

در این بیت با توجه به مردم­رُبا بودن خشم، این استعارۀ مفهومی به ذهن متبادر می­شود که خشم ویرانگری و تخریب است.

نمودار (4)، استعاره‌های مفهومی خشم در ارتباط با نتایج خشم در مثنوی مولوی ارائه شده است.

نمودار 4. استعاره‌های مفهومی خشم در ارتباط با نتایج خشم در مثنوی مولوی

بحث و نتیجه­گیری

خشم در مثنوی مولوی در چند محور قابل بحث است؛ یکی فیزیولوژی و نشانه­های خشم است از قبیل: رو برگرداندن، درگیری فیزیکی، پرت کردن اشیا یا شکستن آن‌ها، دست خاییدن و... . این نشانه­ها که جزء تجربیات مشترک زیستی انسان­ها است، القاگر مفاهیم استعاری مشترک و بنیادینی هستند.

تصویرپردازی و ملموس­سازی خشم نکته قابل توجه در مثنوی مولوی است. او برای درک درست و محسوس­تر مردم از خشم، تصاویری خلق کرده است که آن را مخاطبان بهتر درک کنند. تشبیه خشم به آتش، دریا، زندان، باد و... از جملۀ این تصاویر است که متناظر استعاره­های مفهومی خشم در حوزه مبدأ آن است؛ از قبیل: خشم حرارت است، خشم مانع است، خشم حیوان درنده است، خشم نیروی شدید است و... .

علت­های خشم و راه­های درمان آن دیگر مطلبی است که مورد توجه مولوی است. او پیری، ناتوانی در رسیدن به خواسته­ها، ناسپاسی، نهی دیگران از عادات بدشان و... را دلایل خشم مردم می­داند و درمان آن را در محبت کردن، حلیم بودن، تغییر نگرش و تفکر به رفتار دیگران و... توصیه می­کند. این محور هم حاوی استعاره­های مفهومی مرتبط با خود است از قبیل: خشم آتش است، خشم نیروی شدید است و... .

نتایج خشم، دیگر محوری است که مولوی به آن توجه دارد. خشم دو روی مثبت و منفی دارد، بسته به اینکه آن را مدیریت کرد یا نه، نتایج و پیامدهایی دارد. در مثنوی با توجه به اینکه بسیاری از مردم نمی­توانند خشم خود را کنترل کنند، مولوی به نتایج منفی آن توجه زیادی دارد و آن را تشریح می­کند. یکی از نتایج منفی خشم این است که مرد را کور و کر می­کند. آفات دنیوی و اخروی از دیگر نتایج خشم است که مولوی به آن اشاره کرده است و استعاره‌های مفهومی مرتبط با آن را می­توان چنین ذکر کرد: خشم ویرانگر است، خشم مانع است، خشم نیروی شدید است، خشم آتش است و... .