بررسی مشابهت‌های پری و زن جادو در منظومه‌های حماسی پس از شاهنامه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه مازندران

2 دانشجو

چکیده

از جمله موجوداتی که در اساطیر، افسانه‌ها و حماسه‌های فارسی، گاهی همراه با قهرمان حماسی و در کنار او و گاهی نیز در تقابل با او به ایفای نقش می‌پردازند، «پری» و «زن جادو» هستند. در منظومه‌های حماسی پس از شاهنامه، گاه این دو با خویشکاری‌های خود در جایگاه پری، به عنوان ایزدبانوی زایش، برکت و باروری که بازتابی از کهن‌الگوی «آنیما» می‌تواند باشد و در نقش و سویة مثبت خود ظاهر می‌شوند و یاور و همراه قهرمان هستند، و گاهی نیز در نقش اهریمنی خود که بازتابی از سویة منفی «آنیما» می‌تواند باشد، همچون زن‌جادو و اغواگر نمود می‌یابند و نقش مخرّب و ویرانگری دارند و می‌کوشند با اغوای قهرمان و به دام انداختن او، مانع از رسیدن قهرمان به هدف‌های مورد نظرش شوند. در این مقاله، پس از بحث مختصری پیرامون «پری» و «زن‌جادو» کوشیدیم، نشان دهیم که در حماسه‌های ایرانی، پری همان زن‌ جادو است که گفته شده بعد از دین‌آوری زرتشت و متأثر از اعتقادات و افکار زرتشتی، دچار دگردیسی شده، به شکل موجودی اهریمنی با خویشکاری‌های منفی درآمده‌است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Review of the Similarities of the Sprite and the Sorceress in the Post-Shahnama Epics

نویسندگان [English]

  • reza satari 1
  • sogol khosravi 2
چکیده [English]

The sprite and the sorceress are among the mythological beings in Persian mythology and epic literature who sometimes are beside the epic hero and sometimes stand against him. In Post-shahnama epics, these two characters have found prominent places as they tend to appear with their duties on a good side as the goddesses of fertility and reproduction in the form of the archetype anima - the feminine part of the psyche –acting effectively in furthering the hero’s aims. Contrarily, they appear in a devilish form as the sorceress with destructive roles preventing the hero reaching his grand goals, which, indeed, characterizes the negative anima. In the present study, after a brief description of the nature of the sprite and the sorceress, it is attempted to explain that the sprite is the same sorceress who changes into a diabolical entity representing evil duties influenced by Zoroastrian thought..

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sprite
  • Sorceress
  • Epic
  • Zoroastrian beliefs
آتونی، بهروز. (1390). «جادو، زیرساختی بنیادین در جهان‌بینی اسطوره‌ای». فصلنامة کاوش‌نامه. ش 22. س 12. صص 231ـ 250.
آیدنلو، سجاد. (1384). «بن‌مایة اساطیری روییدن گیاه از انسان و بازتاب آن در شاهنامه و ادب پارسی». نامة ایران. ج 2. به کوشش حمید یزدان‌پرست. تهران: انتشارات اطلاعات. صص255-287.
ــــــــــــــــ . (1388). از اسطوره تا حماسه. چ 2. تهران: انتشارات سخن.
‌ابی‌الخیر، ایرانشاه‌. (1370).بهمن‌نامه. ویراستة رحیم عفیفی. چ 1. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
اسدی ‌طوسی، ابونصرعلی. (1354). گرشاسب‌نامه. به‌اهتمام حبیب یغمایی. چ 2. تهران: کتابخانه طهوری.
اشمیت، ژوئل. (1383). فرهنگ اساطیر یونان و رم. ترجمة شهلا برادران ‌خسروشاهی. چ 1. تهران: روزبهان و فرهنگ معاصر.
افشاری، مهران. (1385). تازه به تازه، نو به نو. چ 1. تهران: سرچشمه.
الیاده، میرچا. (1389). رسالة در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ 4. تهران: انتشارات سروش.
اوستا. (1387). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. ج 1و2. چ 13. تهران: انتشارات مروارید.
بانوگشسب‌نامه. (1382). مقدمه، تصحیح و توضیح روح‌انگیز کراچی. چ 1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
بهار، مهرداد. (1389). پژوهشی در اساطیر ایران. چ 8. تهران: انتشارات آگاه.
حسن‌دوست، محمد. (1393). فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. ج 2. چ 1. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
حسینی، مریم. (1387). «پری در شعر مولانا، دیدار با آنیما». فصلنامة علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س). ش 69 و 68. س 17 و 18. صص1ـ21.
خالقی‌مطلق، جلال. (1361). «یکی داستان است پرآب چشم (دربارة موضوع نبرد پدر و پسر)». ایران‌نامه. ش 2. صص 164ـ 205.
خسروی ‌جاوید، کامروز. (1384). «در چیستی پریان».کتاب ماه ‌هنر. ش 81 و 82. صص148ـ 151.
دادگی، فرنبغ. (1385). بندهش. گزارش مهرداد بهار. چ 3. تهران: نشر توس.
دلاشو، م. لوفلر. (1366).زبان رمزی قصه‌های پریوار. ترجمة جلال ستاری. چ 1. تهران: انتشارات توس.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377).  لغت‌نامه. ج 4 . چ 2 . تهران: انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
رستگار فسایی، منصور. (1383). پیکرگردانی در اساطیر. چ 1. تهران: نشر نی.
سام‌نامه. (1392). تصحیح وحید رویانی. چ 1. تهران: میراث مکتوب.
ستاری، جلال. 1388. جهان اسطوره‌شناسی، اسطورة ایرانی. چ 2. تهران: نشر مرکز.
سرکاراتی، بهمن. (1378). سایه‌های شکار شده. چ 1. تهران: نشر چشمه.
شریفیان، مهدی و بهزاد اتونی. (1392). «پدیدارشناسی زن‌ جادو (با تکیه بر شاهنامه و شهریارنامه)». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. ش 32. س 9. صص129- 167.
شوالیه، ژان و آلن گربران. (1379). فرهنگ نمادها. ج 2. ترجمة سودابه فضایلی. تهران: نشر جیحون.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ . (1384). فرهنگ نمادها. ج 1. ترجمة سودابه فضایلی. چ 2. تهران: نشر نی.
صفا، ذبیح‌الله. (1389). حماسه‌سرایی در ایران. چ 9. تهران: انتشارات امیرکبیر.
طغیانی، اسحاق و پرویز حیدری. (1389). «مفاهیم پری در خسرو و شیرین نظامی». مجلة پژوهش‌های نقد ادبی و سبک شناسی. ش 1. صص127ـ 140.
عفیفی، رحیم. (1383). اساطیر و فرهنگ ایرانی. چ 2. تهران: انتشارات توس.
فریزر، جیمز جرج. (1388). شاخة زرین. ترجمة کاظم فیروزمند. چ 6. تهران: انتشارات آگاه.
فوردهام، فریدا. (1388).مقدمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ. ترجمة مسعود میربها. تهران: نشر نی.
کریستن‌سن، آرتور. (1353). آفرینش زیانکار در روایات ایرانی. ترجمة احمد طباطبایی. چ 1. تبریز: انتشارات مؤسسة تاریخ و فرهنگ ایران.
کوسج، شمس‌الدین‌محمد. (1387). برزونامه (بخش کهن).تصحیح اکبر نحوی. چ 1. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
گریمال، پیر. (1347). فرهنگ اساطیر یونان و رم. ج 1. چ 2. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مادح، قاسم. (1380). جهانگیرنامه. به‌کوشش سیّد ضیاءالدین سجادی. با مقدّمة دکتر مهدی محقّق. چ 1. تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه تهران ـ دانشگاه مک‌گیل.
محجوب، محمدجعفر. (1363). «بویة پرواز». مجلة ایران‌نامه. س 3. ش 8. صص54ـ 86.
مختاری، محمد. (1379). حماسه در رمز و راز ملی. چ 2. تهران: انتشارات توس.
مختاری ‌غزنوی، عثمان. (1377). شهریارنامه. به کوشش دکتر غلامحسین بیگدلی. چ 1. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مزداپور، کتایون. (1377). «روایت‌های داستانی از اسطوره‌های کهن». مجلة فرهنگ. ش 25 و26. صص 103ـ 126.
ــــــــــــــــــ . (1387). افسانة پری در هزار و یک شب؛ شناخت هویت زن ایرانی (در گسترة پیش‌تاریخ و تاریخ). شهلا لاهیجی و مهرانگیز کار. چ 4. تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.
مسکوب، شاهرخ. (1381). تن پهلوان و روان خردمند. چ 2. تهران: انتشارات طرح نو.
مورنو، آنتونیو. (1386). یونگ، خدایان و انسان مدرن. ترجمة داریوش مهرجویی. چ 4. تهران: نشر مرکز.
یشت‌ها. (1377). ترجمه و تفسیر ابراهیم پورداوود. ج 1. چ 1. تهران: انتشارات اساطیر.
یونگ، کارل‌ گوستاو. (1389). انسان و سمبولهایش. ترجمة دکتر محمود سلطانیه. چ 7. تهران: انتشارات ‌جامی.