شعر تجسمی (کانکریت) در نیم‌نگاهی تحلیلی، انتقادی و تطبیقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خدابنده، ایران

چکیده

یکی از جریان‌های مدرن شعری در اروپا و ایران، شعر «تجسّمی» (Concrete poetry) است. شعر «تجسّمی» یکی از هنجارگریزی‌های نوشتاری (Deviation) و برجسته‌سازی‌های زبانی (Foregrounding) است که از درهم آمیختگی شعر و گرافیک پدید می‌آید. در این جریان شعری، ساختار نوشتاری متن به گونه‌ای گزینش می‌شود که نوع چیدمان و طرز تلفیق حروف، واژه‌ها و جملات شعر، نوعی تصاویر دیداری قابل تأویل بیافریند. در این مقاله، اهتمام نگارنده بر آن است که با استفاده از شیوه‌های تلفیقی مختلف، از جمله ادبیات تطبیقی (Comparative Literature) در مفهوم آمریکایی و فرانسوی آن و با رویکرد مقایسة فرمالیستی، به نقد مقارنه‌ای و بررسی تأثیر و تأثّرات میان شعر «تجسّمی» با گونه‌های مشابه آن در شعر سنتّی ایران بپردازد. بدین منظور، شعر تجسّمی با گونه‌های مشابه آن در ادبیات کلاسیک ایران، از جمله انواع شعر توشیح (مشجّر، مطیّر، مدوّر و معقّد)، شعر مجسّم، موصّل، تدبیج، حرف‌گرایی، تصویرسازی، تجسیم (تجسّم)، مورد مقایسة فرمالیستی قرار گرفته‌است. نتیجة بحث، کشف تشابهات فراوانی است که بین شعر «تجسّمی» با نمونه‌های مشابه در شعر سنّتی فارسی به چشم می‌خورد. از جملة آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: هنجارگریزی‌های نوشتاری، برجسته‌سازی، همانندی اشکال گرافیکی، آشنایی‌زدایی، بیگانه‌سازی و... . این همانندی‌ها را نمی‌توان حمل بر «توارد» نمود؛ چراکه با توجه به دلایل مختلف مذکور، بی‌گمان گیوم آپولینر در آفرینش «کالیگرام»هایش، متأثّر از شعرهای عینی و دیداری سنّتی فارسی، از جمله شعر «توشیح» بوده‌است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Visual (Concrete) Poetry at a Analytical, Critical and Comparative Glance

نویسنده [English]

  • Nosratollah Dinmohammadi karasfi
Assistant Professor of Persian Language and Literature at Islamic Azad University of Khodabandeh Branch, Khodabandeh, Iran
چکیده [English]

Visual or concrete poetry is one of the modern poetic trends in both European and Iranian poetries. This form of poetry which is includes written deviations and linguistic foregrounding is manifested in a combination of poetry, graphics and sometimes calligraphic lines. In this poetic tradition, written structures are chosen in a way that the type of layout and combination of letters, words and sentences of poem create visual images. This paper aims to rely on a combination of approaches including comparative literature in the comparison of American and French and formalistic approach, and the concept of comparing the American and French and formalistic approach, to review and evaluate the impact of conjunction between visual poetry and similar species in Iran's poetry. To do so, examples of visual poetry are compared in a formalistic way with the examples of the type in Iranian literature including Toushij poetry (Moshajjar, Motayyar, Modavvar and Moaqqad), visual poetry, Movassal, Tadbij, letter-oriented poetry, illustration, incarnation. The results showed sundry similarities and differences between the principles of visual poetry and examples of the type in the Iranian tradition. Some of these similarities and differences are deviation, foregrounding, homogeneity of graphics, defamiliarization, and alienation. These similarities do not mean “Plagiarism” because there is a close relationship between Iranian and French literature in various aspects. There is no doubt that Guillaume Apollinaire, in the creation of his “Calligrams”, was strongly influenced by the concrete and visual Persian poetry including "Toushih poetry”.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Visual (Concrete) poetry
  • Calligramme
  • Traditional poetry
  • Guillaume Apollinaire
  • Tahereh Saffarzadeh
قرآن کریم.
آذر، اسماعیل. (1387). ادبیات ایران در ادبیات جهان. تهران: سخن.
اسفندیاری، علی. (نیمایوشیج). (1386). مجموعة کامل اشعار. به کوشش سیروس طاهباز. تهران: نگاه.
اشکلوفسکی، سوسور. (1388). ساختگرایی، پساساختگرایی و مطالعات ادبی. تهران: انتشارات سورة مهر.
انوشه، حسن. (1376). فرهنگ‌نامه ادبی فارسی (دانشنامة ادب فارسی). ج 2. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
بابایی، سیامک. (1386). فرهنگوارة اصطلاحات ادبی. تهران: جنگل و جاودانه.
باطنی، محمّدرضا. (1378). فرهنگ معاصر انگلیسی ـ فارسی. چ 4. تهران: فرهنگ معاصر.
باقری، مهری. (1370). مقدمات زبانشناسی رشتة زبان و ادبیات فارسی. چ 1. تهران: پیام نور.
پارسی‌نژاد، ایرج. (1387). خانلری و نقد ادبی. تهران: انتشارات سخن.
پنجه‌ای، مزدک. (1391). شعر دیداری معاصر (شعر توگراف، خواندیدنی، شعر دیجیتالی، عکاشی و دموکراسی صدا در شعر). سایت لیلا صادقی. 25/ آذر/ 1391:
تاج‌الحلاوی، علی. (1341). دقائق الشعر. به کوشش محمدکاظم امام. تهران: دانشگاه تهران.
تفتازانی، سعدالدّین. (بی‌تا). مختصر المطول. تهران: بی‌نا.
تودوروف، تروتان. (1379). بوطیقای ساختارگر. چ 1. ترجمة محمد نبوی. تهران: نشر آگاه.
جعفری، سیاوش. (1394). شعر نو در ترازوی تأویل. چ 1. تهران: مروارید.
حافظ شیرازی، شمس‌الدّین محمد. (1372). دیوان اشعار. چ 5. تهران: زمستان.
حسّان، عبدالکریم. (1984م.). الأدب المقارن بین المفهومین الفرنسی و الإمریکی. ج 1. قاهره: مجلة الفصول.
حسن‌لی، کاووس. (1383). گونه‌های نو آوری در شعر معاصر ایران. چ 1. تهران: نشر ثالث.
خانلری، زهرا. (1375). فرهنگ ادبیات جهان. تهران: خوارزمی.
داد، سیما. (1375). فرهنگ اصطلاحات ادبی: واژه نامة مفاهیم اصطلاحات ادبی فارسی و اروپای. چ 2. تهران: انتشارات مروارید.
رادویانی، محمد. (1362). ترجمان البلاغه. به کوشش احمد آتش، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
رازی، شمس‌الدّین محمد. (1373). اَلمُعجم فِی معاییر اشعار العجم. به کوشش سیروس شمیسا. چ 1. تهران: فردوس.
رامی، روشن. (1378). ایستگاه‌های اندوه(مجموعه شعر). چ 1. تهران: اطلاعات.
رنجبر، احمد. (1385). بدیع. چ 1. تهران: اساطیر.
روزبه، محمدرضا. (1386). ادبیات معاصر ایران (شعر). چ 3. تهران: روزگار.
زرین‌کوب، عبدالحسین. (1371). شعر بی دروغ، شعر بی‌نقاب. تهران: علمی.
ساجدی، طهمورث. (1387). از ادبیات تطبیقی تا نقد ادبی. چ 1. تهران: انتشارات امیرکبیر.
سعد سلمان، مسعود. (1372). گزیدة اشعار مسعود سعد. چ 4. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
شاهرودی، اسماعیل (آینده). (1348). برگزیدة شعرها. تهران: انتشارات بامداد.
شمس لنگرودی، محمّدتقی. (1381). تاریخ تحلیلی شعر نو. ج 4. چ 4. تهران: مرکز.
شعیری، حمیدرضا، حسینعلی قبادی و همکاران. (1388). «معنا در تعامل متن و تصویر: مطالعة نشانه ـ معناشناختی دو شعر دیداری از طاهره صفّارزاده».فصلنامة پژوهش‌های ادبی. س 6. ش 25. صص70ـ39.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. (1390). با چراغ و آینه در جستجوی ریشه‌های تحول شعر معاصر ایران. تهران: انتشارات سخن.
شمیسا، سیروس. (1383). نقد ادبی. تهران: فردوس.
ــــــــــــــــــــ . (1372). نگاهی تازه به بدیع. چ 5. تهران: فردوس.
شورل، ایو. (1386). ادبیات تطبیقی. ترجمة دکتر طهمورث ساجدی. چ 1. تهران: امیرکبیر.
صادقیان، محمدعلی. (1378). زیور سخن در بدیع فارسی. یزد: دانشگاه یزد.
صفّارزاده، طاهره. (1357). حرکت و دیروز، چ 1. تهران: رواق.
ــــــــــــــــــــــ . (1365). حرکت و دیروز. چ 2. شیراز: نوید.
ــــــــــــــــــــــ . (1386). طنین در دلتا(مجموعه شعر). چ 5. تهران: هنر بیداری.
صفاری، عباس. (1385). «از پرندة توشیح تا پرواز کانکریت»(در معرفی شعر کانکریت). فصلنامة تخصصی شعر گوهران. ش 11 و 12. صص 17ـ11.
صفوی، کورش. (1383). از زبانشناسی به ادبیات. ج 1. چ 1. تهران: انتشارات سوره.
عبود، عبده. (1999م.). الأدب المقارن. دمشق. اتحاد الکتاب العرب.
علیپور، مصطفی. (1378). ساختار زبان شعر امروز. چ 1. تهران: انتشارات فردوس.
غریبی، نوشین. (1391).بررسی تجربه‌های نوشتاری ـ بصری (کانکریت) در شعر معاصر فارسی. پایان‌نامة کارشناسی ارشد رشتة زبان و ادبیات فارسی. دانشکدة ادبیات دانشگاه کردستان.
فشارکی، محمّد. (1379). نقد بدیع. چ 1. تهران: انتشارات سمت.
کزّازی، میرجلال‌الدّین. زیبا شناسی سخن پارسی (بدیع). چ 3. تهران: مرکز.
مارکوزه، هربرت. (1385). بُعد زیباشناختی. چ 3. تهران: انتشارات هرمس.
محبتّی، مهدی. (1380). بدیع نو. چ 1. تهران: سخن.
محمودی، سهیل. (1387). شعر کانکریت و یادی از طاهره صفّارزاده. سایت ادبدان. 2/ آبان/ 1391: http://adabdan.blogfa.com/post-82.aspx.
مصدّق، حمید. (1371).  تا رهایی. چ 3. تهران: مولف
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1376). کلیات شمس. چ 14. تهران: انتشارات امیرکبیر.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (1373). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. چ 1. تهران: بهنود.
میرصادقی، میمنت. (1373). واژه‌نامة هنر شاعری. تهران: مهناز.
ندا، طه. (1393). ادبیات تطبیقی. ترجمة زهرا خسروی. چ 3. تهران: نشر فرزان.
نظری، سمیه. (1392). پژوهشی در ادبیات معاصر (شعر تجسمی). چ 1. تهران: لوح زرین.
نوری‌علا، اسماعیل. (1373). تئوری شعر از موج نو تا شعر عشق. چ 1. لندن: غزال.
وطواط، رشیدالدّین. (1362). حدائق السحر فی دقائق الشعر. به کوشش عباس اقبال آشتیانی. تهران: طهوری و سنایی.
ولک، رنه. (1389). تاریخ نقد جدید. ج 4 (بخش دوم). ترجمة سعید ارباب شیرانی. چ 2. تهران: انتشارات نیلوفر.
ولک، رنه. (1389). تاریخ نقد جدید. ترجمة سعید ارباب شیرانی. ج 8. چ 1. تهران: انتشارات نیلوفر.
ولک، رنه و آوستن وارن. (1382).  نظریة ادبی. ترجمة ضیاء موحد و پرویز مهاجر. چ 2. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
هدایت، رضاقلی‌خان. (2535ش.). مدارج البلاغه (در علم بدیع). شیراز: معرفت.
همایی، جلال‌الدین. (1371). فنون بلاغت و صناعات ادبی. چ 8. تهران: هما.
هنرمندی، حسن. (1350). بنیاد شعر نو در فرانسه. چ 1. تهران: زوار.
Banderier, Gilles. (2001). Une tragedie prsane au XVI siècle: Lorbec-Orote de Du Monin. Tehran: Luqman.
Horkheimer, Max and Theodor W. Adorno. (1972). Dialectic of Enlightenment. New York: Herder and Herder.
Simpson, John and Edmund Weiner. (1989). Oxford English Dictionary.United Kingdom: Oxford University.
Leech, G. H. A. (1969). Linguistic: Guide to English Poetry. New York: Longman.
Tolstoy, Leo. (1963). What is Art.Translated from the original ms with an Trilling Lionel. The Liberal imagination. New York: Doubieday anchor Books.