بررسی آیین عزاداری در شاهنامه به مثابة رمزگان نشانه‌شناختی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه سراسری کاشان

2 استاد گروه عرفان و فلسفه دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

چکیده

شاهنامة حکیم فردوسی از جمله متون ادبیات فارسی به شمار می‌رود که با توجه به زیرساخت‌های اسطوره‌ای و اعمال نمادین بسیاری که در آن روایت شده‌است، بر اساس علم نظام‌های نشانه‌شناختی قابلیت بررسی دارد؛ زیرا در بسیاری از قسمت‌های این متن، با حوادثی روبه‌رو هستیم که در قالب یک نظام نشانه‌ای جلوه‌گر شده‌اند. از مواردی که از این منظر قابلیت بررسی دارند، آیین‌هایی است که شرح آن‌ها در شاهنامه ذکر شده‌است. از آنجا که در علم نشانه‌شناسی (Semiology) هیچ نشانه‌ای به‌تنهایی معنا ندارد و باید در قالب یک نظام نشانه‌ای و در ارتباط با سایر عناصر در روابط همنشینی (Paradigmatic) و جانشینی (Syntagmatic) بررسی شود، این پژوهش بر آن است که به بررسی نظام‌های نشانه‌ای مربوط به آیین عزاداری در شاهنامه بپردازد و با ذکر شواهدی از سایر متون کهن، نشان داده شود اعمالی که طیّ یک آیین در شاهنامه اجرا می‌شود، زیرساخت‌های اساطیری دارند و این اعمال، نشاندار به شمار می‌روند و هر یک به معنایی ارجاع می‌دهند که روزگاری در جامعة آن‌ها کارکردهایی داشته‌اند و امروزه آن کارکردها یا فراموش شده‌اند، یا تنها در قالب زندگی ایلی و عشایری و در فرهنگ عامه باقی مانده‌اند. سیاه پوشیدن، کلاه از سَر برگرفتن، موی کندن، خاک بر سَر ریختن و دُم و یال اسب قهرمان را کندن در هنگام عزاداری وقتی در کنار یکدیگر بررسی شوند، همگی به عنوان عناصری نشاندار هستند که در پی القای معنایی خاص به کار رفته‌اند. در حقیقت، قرارگیری این عناصر در کنار هم، به شکل‌گیری معنا منجر می‌شود؛ معنایی که شاید از ظاهر متن برنمی‌آید و چرایی انجام آن بر خوانندة امروزی معلوم نیست. این پژوهش بر آن است تا با تکیه بر آرای فردینان دوسوسور (Ferdinand de Saussure) و پیِر گیرو (Pierre Guiraud) و توجه به زیرساخت‌های اساطیری، آیین سوگواری را در شاهنامه به مثابة متنی بررسی کند که از نظام نشانه‌ای معناداری برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Investigation of Morning Ceremonies in Shahnameh as Semiotic Codes

نویسندگان [English]

  • tahereh khajehgiri 1
  • Hossein Heidari 2
1 kashanuniversity
چکیده [English]

Ferdowsi’s Shahnameh is among the texts in Persian literature that can be explored based on the semiotic systems as it has a mythical substructure and has many symbols. In many parts of this book, the reader faces a variety of events which are manifested in the form of a semiotic system. The Mourning ceremonies are among the events of Shahnameh that could be investigated from a semiotic perspective. The present study aims at investigating these mourning ceremonies from a semiotic perspective. Relying on some evidence from other classic texts, the authors wants to show that the actions during the ceremonies have mythological substructures and are symbolically reflected. Each of these actions refer to a meaning which once was functional but today is only reflected in tribal and nomadic life and in general culture. Examples of these actions are wearing black, doffing the hat from head, pulling hair, pouring soil on head and pulling mane and tail of heroes’ horses during mourning. When studied together, these actions indicate certain meanings. These meanings are hidden and are not explicitly manifested in the appearance of the texts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ferdowsi’s Shahnameh
  • Semiotic system
  • codes
  • Mourning ceremony

مراجع

آموزگار، ژاله و احمد تفضلی. (1386). کتاب پنجم دینکرد: آوانویسی، ترجمه، تعلیقات، واژه‌نامه، متن پهلوی. تهران: انتشارات معین.
آیدنلو، سجاد. (1387). «موی بر میان بستن» (آیین ویژة سوگواری در شاهنامه و متون ادبی)». نامة فرهنگستان. د 10. ش 3. صص 114ـ117.
احمدی، بابک. (1371). از نشانه‌های تصویری تا متن. تهران: مرکز.
بزرگمهر، مهیندخت. (1361). کتاب ششم دینکرد. ترجمه، تصحیح و آوانویسی، پایان‌نامة دکتری. تهران: دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران.
بهار، مهرداد. (1387). پژوهشی در اساطیر ایران. چ 7. تهران: آگه.
بهار، مهری. (1386). «اُبژه‌های دینی و هویت نسلی در ایران؛ با تکیه بر اُبژه‌های عزاداری». فصلنامة مطالعات ملی. س 8. ش 1. صص 85ـ99.
تفضلی، احمد. (1344ـ 1345). دینکرد 9. تصحیح و ترجمه سوتکرنسک و وَرْشْتْ مانسرنسک و سنجش این دو نسک با متن‌های اوستایی با واژه‌نامة پهلوی ـ فارسی. تهران: پایان‌نامة دکتری دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــــ . (1380). مینوی خرد. به کوشش ژاله آموزگار. چ 3. تهران: توس.
حمیدیان، سعید. (1387). شاهنامه. چ 14. تهران: قطره، (تک جلد).
خسروی، محمدرضا. (1376). «بررسی متن گزارش گمان‌شکن». پایان نامه ارشد. پژوهشکدة زبان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
خواجه‌پور، میلاد و دیگران. (1389). رنگ، روان‌شناسی زندگی. تهران: سبزان.
خواجه‌گیری، طاهره. (1389). نشانه‌شناسی کارزار در شاهنامه. پایان‌نامة کارشناسی ارشد. تهران: دانشکدة ادبیات دانشگاه علامه طباطبائی.
دادگی، فرنبغ. (1380). بندهشن. گزارش مهرداد بهار. چ 2. تهران: توس.
دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری. (1385). درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. تهران: دانشگاه الزهرا.
رزنبرگ، دونا. (1382). اسطوره‌های جهان 1 و 2. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: نشر اسطوره.
سجودی، فرزان. (1387). نشانه‌شناسی کاربردی. تهران: نشر علم.
شمیسا، سیروس. (1387). فرهنگ اشارات 1و 2. تهران: میترا.
ــــــــــــــــــــ . (1376). طرح اصلی داستان رستم و اسفندیار با مباحثی در آیین مهر. تهران: میترا.
صفوی، کورش. (1381). «درک نشانه». خیال 4؛ فصلنامة فرهنگستان هنر. ص 48ـ59.
ــــــــــــــــــــ . (1381). مبانی معناشناسی نوین. تهران: سمت.
فردوسی، ابوالقاسم. (1386).الف.  شاهنامه. ج 1، 2، 3، 4، 5 و 8. به تصحیح جلال خالقی‌مطلق. چ 1. تهران: نشر مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـــــــــــــــــــــــ . (1386).ب.  شاهنامه. ج 7. به تصحیح جلال خالقی مطلق و ابوالفضل خطیبی. چ 1. تهران: نشر مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
ـــــــــــــــــــــــ . (1386).ج.  شاهنامه. ج 6. به تصحیح جلال خالقی مطلق ومحمود امیدسالار. چ 1. تهران: نشر مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
کتاب سوم دینکرد. (1381). درسنامة دین مزدایی. دفتر یکم. ترجمة فریدون فضیلت. چ 1. تهران: انتشارات فرهنگ دهخدا.
کزاری، میرجلال‌الدین. (1384). «داد و بیداد در شاهنامه». نشریة سورة اندیشه. پیاپی 20. صص 60ـ 61.
کتاب مقدس. ترجمة مژده برای عصر جدید. ویرایش 2014.
گیرو، پیر. (1387). نشانه‌شناسی. ترجمة محمد نبوی. چ 3. تهران: آگاه.
مختاریان، بهار. (1388). «موی بریدن». نامة فرهنگستان. ش 40. صص 37ـ39.
نورآقایی، آرش. (1387). عدد، نماد، اسطوره. تهران: افکار.
نیکخواه قمصری، نرگس و مژگان دستوری. (1391). «بازنمود تحولات فرهنگی در مناسک عزاداری زنانه».  فصلنامة انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات. س 8. ش 26. صص 230ـ246.
هال، جیمز. (1380). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمة رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.
متن پژوهی ادبی
دوره 21، شماره 72
تیر 1396
صفحه 117-141

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار