نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران
2 استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
According to Jung, the process of self-discovery or the process of individuality begins with a spiritual need or inner conflict in the person; in this process, organizing among archetypes is the task of the archetype of the “self”. If it can create unity and oneness among other archetypes, one will reach psychological growth and finally recognize the hidden angles within, to self-awareness and wholeness. Individual leads, with the growth of individuality, the person from individual integrity to connection with the world, and in the next stage, unity with the universe and becoming the owner of universal thought. In this research, the poems of Mohammad Reza Shafi'i Kadkani have been studied from the perspective of self-discovery stages, according to Jung's theory. The result of the research shows that the archetypes of anima, shadow, old wise man, death and rebirth, and the hero are in stages of self-discovery in their thought and are coordinated with the "conscious self". They are all compatible. Shafi'i Kadkani has gone through the inner layers of himself, the path of individuality and psychological growth, and has reached oneness with the universe after self-awareness and connection with the world.
Keywords: Jung, Archetype, Individualization Process, Shafi'i Kadkani, Hero.
1.Introduction
One of the important approaches to criticizing literary works that emerged from the analytical psychology of Carl Gustav Jung (1875-1961) is archetypal criticism.
By presenting fundamental concepts such as the collective unconscious, the archetype, and the process of individuality, Jung established a hypothesis that left a great impact on the knowledge of mythology and literary criticism. He considered the human psyche to include two conscious and unconscious parts. He also divided the unconscious into two parts: personal and collective. The personal unconscious is made up of the individual's experiences and is unique to everyone, but the collective unconscious, beyond personal experiences, is the strongest and most influential reservoir of the mental system, and the archetypes, which are exemplary and universal phenomena, are hidden in it and can manifest themselves at any time and place (Jung, 1352: 96). All the archetypes exist within each person in a potential form, and they actually appear in the right conditions and opportunities and cause a behavioral reaction in humans, but what is important is the harmony between the archetypes. In order for a person to achieve psychological integrity, there must be harmony and coherence between archetypes so that they can achieve psychological growth. Jung introduced this process of psychological growth as the "individuation process". This is the ultimate goal of Jung's psychology, which leads to self-knowledge.
The discussion of the process of individuality in writing poetry, which is a kind of unconscious manifestation of the poet in his conscious, can be investigated because the poet uses his imagination and mental images in writing poetry, and by giving life to these exemplary images and expanding them, he creates his work. In fact, the author of the literary work is the translator of the collective unconscious and exemplary images for ordinary people (Rashidian, 1370: 76).
In the present research, two collections of Shafi'i Kadkani's poems, "Mirror for Voices" and "The Second Millennium of the Mountain Deer" have been examined to understand the layers of the poet's personality from the point of view of the process of individuality. Shafi'i Kadkani is one of the most successful contemporary poets who has been a poet for several periods, as if he has gone through different stages of the process of individuality. Lyrical, mystical, social, moral, and philosophical issues, the fate of people in society and the world, and the fate of man in the material world are of interest in his thought, and such cases are in internal coherence, which shows that we are facing a poet who started poetry with individual romances and reached universal thoughts. His poetry is a retelling of the moments of unconsciousness that reached oneness with the universe by passing from individuality.
2.Literature Review
Shafi'i Kadkani's poems are of great interest in research, but so far no research has been done on the process of individuality in his poetry. In the field of analyzing the archetypes of his poems, researchers have often examined one or more archetypes without considering the course of individuality. For example, Hassanzadeh-Niri and Jamshidi (2014) in the article " The Archetype of Sacrifice with Look to Hallaj in Poems of Shafi'i Kadkani and Adonis" concluded that their poems have an archetype of sacrifice. Soleimaninejad Mehrabadi (2017) in the article "Positive and negative aspects of the ancient model of anima in the poetry of Shafi'i Kadkani" has examined the ancient model of anima. Pirouz and Bagheri (2019) in the article "The archetypes of death and rebirth in the works of Shafi'i Kadkani and Badie Saqour" (2019) discussed the archetypes of death and rebirth in the collection "Praise of Pigeons" by Shafi'i Kadkani. In none of these studies, the relationship between the archetype and the process of individuality in Shafi'i Kadkani's poetry is the concern of the author, but in the present article, emphasizing the types of archetypes, the three stages of the process of individuality in his poetry are examined.
3.Methodology
The writing of this article is done with an analytical and descriptive method; information collection is in the form of library study and taking notes. The statistical population is composed of two collections of poems by Shafi'i Kadkani, "A Mirror for Voices" and "The Second Millennium of the Mountain Deer". In the analysis of the sheets, the individual and global thoughts of the poet have been examined in line with the three stages of the process of individuality.
Discussion
The three stages of individuality (self-discovery)
According to Jung's psychology, during the process of individuation, the "ego" as the center of self- awareness, is transferred to the "self" as the innermost part of the unconscious. In the exchange between ego and self, "ego" forms the core of self-consciousness and expresses our sense of identity. A strong ego has a balancing aspect and can balance the conscious and unconscious aspects of the personality, but a false ego causes the formation of an autocratic and inconsistent personality.
On the other hand, the "self" is the regulating center that causes the personality to mature. This aspect is almost comprehensive of the psyche; at first, it manifests itself only as an inherent possibility, and its growth rate depends on how much the "ego" wants to listen to its messages and achieve self-awareness and realization (Jung, 2012: 250-251). This process is actually moving from detail (ego) to totality (self). "The process of individuation, with the centrality of a significant number of Jungian archetypes, enables the unity of the two core layers of the psyche – self-awareness and unconsciousness – in the form of symbolic acts and during a ritual journey for the hero" (Hosseini and Shakibi-Momtaz, 2014: 19). This causes the emergence of a psychological totality that covers all layers of the psyche (conscious and unconscious) like a big circle.
In passing this path, according to Jung's analytical psychology, there are three stages, which are:
A) From psychological fragmentation to individual wholeness
b) From individual wholeness to unification with the world
c) From the unification with the world to unity with cosmic forces (Yavari, 1396: 112).
At each stage, the reaction of "self" to archetypes creates the character of "ego", and a person can proceed to the next stage or stop there according to the internal reaction. Shafi'I Kadkani is one of the poets who has passed through three stages according to his intellectual content, has perfected individuality by putting aside the old negative archetypes, has cultivated his soul and spirit, and has been able to reach the stage of unity with the world. In the following, this speech is analyzed by giving examples of his poems.
At the beginning of the path of individuality, a person suffers from several psychological ruptures, faces new dimensions of his personality, and is affected. At this stage, if the archetype of "self" can compromise with other archetypes and transfer its positive aspects to the self-conscious "ego", personality balance will be established, and the person will reach wholeness from psychological fragmentation. The most important archetypes of this section in Shafi'I's poetry are Anima, shadow, and wise old man.
Anima: Shafi'I Kadkani has started the poem with a lyrical thought; on this basis, according to his poetry era, the poet's first connection in the process of individuality was formed with the archetype of "anima". The anima is the potential woman inside every man in Jung's school (Modaresi, 2015: 391). In the ancient model of Anima, he mentions the mental lover with romantic descriptions; he brought the term "hidden half-born" with influence from the language of the people of Khorasan. "In Khorasan, the bridegroom is called "Nim-Zad" and "Nim-Zi" fits the theory that man and woman are two lost halves of each other" (Shafi'I Kadkani, 1376: 501-500). The mastery of the poet's "self" over the anima can be seen. According to Jung, the formation of the "self" depends on knowing the anima and controlling it.
Shadow: the dark, hidden, repressed aspects of a person. "Shadow embodies things that a person does not accept about himself, such as low personality traits and other incompatible desires" (Jung, 1371: 182). Shafi'I Kadkani is running away from his shadow and has not surrendered to its desires. Of course, the positive anima helps the poet cross the shadow; it is stated in his poem that the dragon is a symbol of the shadow, and the green speech of the anima repels the dragon.
The wise old man: The archetype of the wise old man appears during the process of individuality when a person needs insight, understanding, and decision-making and is unable to meet this need alone. The wise old man, in this case, compensates for the lack of spirituality. The wise old man knows the ways to reach the goal and the dangers ahead and shows them to the hero (Jung, 1368: 114). Shafi'I Kadkani has paid special attention to the wise old man in his poems, and it is seen in various manifestations such as Khizr, the inner self (the call of the heart), and Pir Muabar.
Individual Wholeness: At this stage, the individual is called to the unconscious realm of the psyche in harmony with the positive anima, subduing subduing the shadow with the companionship of the wise old man. The archetypes that can be seen at this stage are "hero", "journey", and finally "death and rebirth" which a person can successfully pass through to reach his/her individual wholeness so that "ego" can discover "self".
In the journey, the wise old man is with the hero to be his guide in handling the obstacles and in the process of individuation to elevate the personality of the individual. These archetypes are present in Shafi'I Kadkani's poetry; he is always thinking of passing from darkness to light, and as a hero, he has repeatedly repeated his victory over darkness and blackness, which is a symbol of the suffocation and tyranny of society, and has given the audience hope for victory and well-being. In his poem, he talks about the victory over the night (which is the shadow of darkness and suffocation) and breaking the magic fence and the devilish shadow and the Tatar army, which are the manifestations of the shadow, and he wants to be his own sun and invites the audience to break the magic fence.
Death and rebirth: at this stage, a person is reborn with a symbolic death to experience the sublime life. In Shafi'I Kadkani's poetry, the symbols of spring, phoenix, tree, and love are the symbols of rebirth, which the poet emphasized in many poems. After experiencing the archetype of death and rebirth, the hero is on the verge of discovering "himself".
Self-discovery: In self-discovery, after rebirth, the conscious "ego" is placed against the unconscious "self". In the poem "The One Who Recites", the poet clearly introduces two egos in himself. That ego that sits and walks and... is self-aware, and that "conscious ego" that recites is equivalent to the term "self".
He attributes all the daily and physical behaviors to "ego", but he attributes reciting, which is one of the most subtle human actions and an internal matter, to "conscious self" or "self" and this is the union of conscious and unconscious.
Fication with the world
According to Jung, the events of the outside world are, in many cases, a reflection of the human psyche. Jung proposes the idea of non-causal parallelism and calls it "symmetry". At this stage of the process of individuality, not only is unity established between consciousness and unconsciousness, but the person also feels unified with the world. Shafi'I Kadkani has reached a higher level than individual wholeness to unify with the world, as he considers the world to be the result of his thoughts and expression of existence:
What is the world other than the expression of our existence? (Shafi'I Kadkani, 1376: 130).
In poems that have a philosophical and mystical nature, the poet tends to see his existence as one with the world and to be a part of the world. An example of that is the poem "Zandeh-ye Bidar" in which he moves away from his poem and like a song from outside the curtain in the circle of restlessness (several psychological ruptures), loses himself (individual wholeness), tries a new order in the field of faith (unification with the world), and sees himself as a galaxy or particles of objects. He sees (unification with cosmic forces). They are there and he congratulates salvation to himself.
Conclusion
The present study was a reflection on Shafi'i Kadkani's poetry concerning the three stages of the process of individuality, according to Jung's theory. What is obtained from the analysis of his poems is that the evolution of Shafi'i Kadkani's personality is consistent with the process of self-discovery in the three stages of Jung's analytical psychology. By benefiting from mystical-philosophical, social, and lyrical thoughts, the poet has been able to recite different themes with the nature of his time, and in different poetic eras, he has been successful as a poet who had a correct understanding of his time and thought. His poetic works, in connection with Jung's psychology, show the harmony between archetypes in such a way that the poet's unconscious "self" is reconciled with the conscious "ego".
During the process of individuation, the poet's "self" has been freed from "psychological fragmentation" by reaching his "anima" and subduing the "shadow" under the guidance of the "old wise man". In the next stage, with the beginning of the "archetype of the journey" and the transformation of "ego" into "hero" with the experience of "death and rebirth", "individual wholeness" has been achieved. After individual wholeness, by "recovering from everything and seeing oneself as the world", he has reached "unification with the world". Until he reached the last stage in his spiritual quest, which is "unification with cosmos" and described himself as "a particle in the galaxy". Shafi'i Kadkani is the hero of the process of individuality in his poems and congratulates his salvation in this way - he says congratulations on your salvation.
کلیدواژه‌ها [English]
از رویکردهای مهم نقد آثار ادبی برآمده از روانشناسی تحلیلی کارل گوستاو یونگ[1] (1875-1961) نقد کهنالگویی است. یونگ با ارائه مفاهیم بنیادینی چون ناخودآگاه جمعی[2]، کهنالگو[3] و فرآیند فردیت[4]، فرضیهای را پایهگذاری کرد که تأثیر بسیاری در دانش اسطورهشناسی و نقد ادبی به جا گذاشت. وی روان انسان را شامل دو بخش خودآگاه و ناخودآگاه دانسته است. ناخودآگاه را نیز به دو بخش شخصی و جمعی تقسیم کرده است؛ ناخودآگاه شخصی از تجربیات فرد تشکیل میشود و برای هر کس منحصر به فرد است، اما ناخودآگاه جمعی، فراتر از تجربههای شخصی، قویترین و بانفوذترین مخزن سیستم روان است و کهنالگوها که مظاهر نمونهوار و همگانی روان هستند در آن پنهانند و میتوانند در هر زمان و مکان خود به خود جلوهگر شوند (یونگ، 1352: 96). این آثار مربوط به مشهودات حسی و مدرکاتی است که بر ذهن نیاکان بشر، عارض و در نسلهای متوالی تکرار شده است. یونگ آن‌ها را کهنالگو نامیده است (شمیسا، 1381: 7) که برای آن انواع متعددی ذکر کردهاند و اغلب «در قالب تصاویر و نمادهایی عرضه میشوند که میان همه اقوام مشترک است» (ستاری، 1366: 64).
تمامی کهنالگوها در درون هر فرد به صورت بالقوه وجود دارند و در شرایط و فرصت مناسب به صورت بالفعل ظهور می‌کنند و باعث واکنش رفتاری در انسان میشوند، اما آنچه مهم است، هماهنگی میان کهن‌الگوهاست. برای اینکه فرد به یکپارچگی روانی دست یابد باید هماهنگی و انسجام میان کهنالگوها برقرار باشد تا فرد بتواند به رشد روانی برسد. یونگ این سیر رشد روانی را به عنوان «فرآیند فردیت» معرفی کرده است. این موضوع هدف غایی روانشناسی یونگ است که منجر به خودشناسی میشود.
بحث فرآیند فردیت در سرودن شعر که نوعی تجلی ناخودآگاه شاعر در خودآگاه اوست، قابل بررسی است؛ زیرا شاعر در سرودن شعر از تخیلات و صور ذهنی خویش بهره میگیرد و با جان بخشیدن به این صور مثالی و بسط و گسترش آن اثرش را خلق میکند. در واقع پدید آورنده اثر ادبی، ترجمان ناخودآگاه جمعی و صور مثالی برای مردم عادی است (رشیدیان، 1370: 76).
در پژوهش حاضر، دو مجموعه شعر شفیعیکدکنی «آیینهای برای صداها» و «هزارة دومِ آهوی کوهی» با هدف شناخت لایههای شخصیتی شاعر از منظر فرآیند فردیت بررسی شده است. شفیعیکدکنی از موفقترین شاعران معاصر قبل و بعد از انقلاب اسلامی است که چند دوره شاعری دارد و گویی مراحل مختلف فرآیند فردیت را طی کرده است. موضوعهای غنایی، عرفانی، اجتماعی، اخلاقی، فلسفی، سرنوشت مردم جامعه و جهان، سرنوشت انسان در جهان مادی در اندیشه او مورد توجه هستند و این موارد در یک انسجام درونی قرار دارند که نشان میدهد با شاعری مواجه هستیم که با عاشقانههای فردی شعر را آغاز کرده و به اندیشههای جهانی رسیده است. شعرش بازگویی لحظههای ناخودآگاهی است که با گذر از فردیت به یگانگی با جهان هستی رسیده است.
اشعار شفیعیکدکنی در تحقیقات بسیار مورد توجه است، اما تاکنون هیچ پژوهشی در موضوع فرآیند فردیت در شعر او انجام نشده است. در حوزة تحلیل کهنالگویی اشعارش، محققان اغلب یک یا چند کهنالگو را بدون در نظر گرفتن سیر فردیت مورد بررسی قرار دادهاند؛ از جمله حسن‌زاده نیری و جمشیدی (1394) در مقالة «کهن الگوی ایثار با نگاهی به حلاج در اشعار شفیعیکدکنی و آدونیس[5]» نتیجه گرفتهاند که اشعار آن‌ها کهنالگوی ایثار دارد.
سلیمانینژاد مهرآبادی (1397) در مقالة «نمودهای مثبت و منفی کهنالگوی آنیما[6] در شعر شفیعیکدکنی» کهنالگوی آنیما را بررسی کرده است.
پیروز و باقری (1399) در مقالة «کهنالگوی مرگ و نوزایی در آثار شفیعیکدکنی و بدیع صقور» (1399) به کهنالگوی مرگ و نوزایی در مجموعة «ستایش کبوترها» از شفیعیکدکنی پرداخته است.
در هیچ‌کدام از پژوهشهای اشاره شده، ارتباط کهنالگو با فرآیند فردیت در شعر شفیعیکدکنی مورد توجه نویسنده نیست، اما در مقالة حاضر با تأکید بر انواع کهنالگوها، مراحل سهگانة فرآیند فردیت در شعر او بررسی شده است.
نگارش مقالة حاضر با روش تحلیلی- توصیفی انجام شده است. گردآوری اطلاعات به صورت مطالعة کتابخانهای و فیشبرداری است. جامعة آماری، دو مجموعه شعر شفیعیکدکنی «آیینهای برای صداها» و «هزارة دومِ آهوی کوهی» است. در تجزیه و تحلیل فیشها، اندیشههای فردی و جهانی شاعر همسو با مراحل سهگانه فرآیند فردیت بررسی شده است.
3-1. مراحل سهگانة فردیت (خویشتنیابی)
براساس روانشناسی یونگ، طی فرآیند فردیت «من[7]» به عنوان مرکز خودآگاهی به «خود[8]» به عنوان درونیترین بخش ناخودآگاهی، منتقل میشود. در تبادل من و خود، «من» هستة اصلی خودآگاه را تشکیل میدهد و بیانگر حس هویت ماست. منِ قوی، خاصیت تعادلبخشی دارد و میتواند جنبه خودآگاه و ناخودآگاه شخصیت را به توازن برساند، اما منِ کاذب سبب شکلگیری شخصیت خودکامه و ناسازگار میشود. در مقابل «خود» مرکز تنظیمکنندهای است که باعث بلوغ شخصیت میشود. این جنبه تقریباً جامع روان است؛ چراکه ابتدا فقط به صورت یک امکان ذاتی جلوهگر میشود و میزان رشد آن بسته به این است که تا چه حد «من» بخواهد به پیامهایش گوش فرا دهد و آن را به خودآگاه شدن و به تحقق رسیدن نایل سازد (یونگ، 1352: 250-251). این فرآیند در واقع حرکت از جزئیت (من) به سوی کلیت (خود) است.
«فرآیند فردیت، با مرکزیت حجم قابل توجهی از کهنالگوهای یونگی، یگانگی دو لایۀ محوری روان -خودآگاهی و ناخودآگاهی- را در قالب اعمالی نمادین و طیّسفری آیینی برای قهرمان میسّ میسازد» (حسینی و شکیبیممتاز، 1394: 19). این امر سبب پدید آمدن کلیتی روانی میشود که چون دایرهای بزرگ همة لایههای روان (خودآگاه و ناخودآگاه) را میپوشاند.
در گذران این مسیر، ر طبق روانشناسی تحلیلی یونگ مراحل سهگانهای وجود دارد که عبارتند از:
الف- از چندپارگی روانی به تمامیت فردی[9]
ب- از تمامیت فردی به پیوستگی با جهان[10]
ج- از پیوستگی با جهان به یگانگی با نیروهای کیهانی[11] (یاوری، 1396: 112).
در هر مرحله، واکنش «خود» به کهنالگوها، شخصیت «من» را میسازد و فرد با توجه به عکسالعمل درونی، میتواند به مرحله بعد راه یابد یا در همانجا متوقف شود. شفیعیکدکنی از شاعرانی است که طبق محتوای فکری از مراحل سهگانه عبور کرده و فردیت کمال یافته دارد که با کنار نهادن کهنالگوهای منفی به پرورش روح و روان خود رسیده و توانسته به مرحلة یگانگی با جهان برسد. وی با مضمون غنایی، شاعری را آغاز کرد، خیلی زود به شعر اجتماعی گرایید و در کنار این مضامین به رشد شخصیت شاعری رسید که مضامین مختلف عرفانی در اشعارش دیده میشود، واکاوی اندیشههایش در این مضامین، موفقیت وی را در فرآیند فردیت نشان میدهد. در ادامه با بیان نمونههایی از اشعارش، این گفتهها تحلیل میشود.
3-2. تحلیل مراحل سهگانة فرآیند فردیت در شعر شفیعیکدکنی
3-2-1. چند پارگی روانی
در آغاز راه فردیت، شخص دچار چند پارگی روانی است که با ابعاد تازهای از شخصیت خویش مواجه میشود و تحت تأثیر قرار میگیرد. در این مرحله اگر کهنالگوی «خود» بتواند با کهنالگوهای دیگر سازش داشته باشد و جنبههای مثبت آن را به «من» خودآگاه انتقال دهد، تعادل شخصیتی ایجاد میشود و فرد از چندپارگی روانی به تمامیت میرسد. مهمترین کهنالگوهای این بخش در شعر شفیعیکدکنی در موارد زیر است.
3-2-1-1. آنیما[12]
شفیعیکدکنی، شعر را با اندیشه غنایی آغاز کرده است، بر این مبنا با توجه به دوران شاعریاش، ارتباط اول «خود» شاعر در فرآیند فردیت با کهنالگوی «آنیما» شکل گرفته است. آنیما زن بالقوة درون هر مردی در مکتب یونگ است (مدرسی، 1395: 391). به عقیدة یونگ «گرایش به فردیت، اغلب به شکلی پوشیده در عشق مفرط اشخاص به یکدیگر پنهان است. در حقیقت عشقی که از حد متعارف فراتر رود، سرانجام به راز تمامیت دست مییابد» (یونگ، 1352: 318). شفیعیکدکنی در کهنالگوی آنیما با توصیفهای عاشقانه از معشوق ذهنی یاد میکند. وی اصطلاح «نیمزادِ نهان» را با تأثیر از زبان مردم خراسان آورده است. «در خراسان به نامزد «نیمزاد» میگویند و «نیمزی» با این نظریه که مرد و زن را دو نیمة گمشده یکدیگر تصویر میکند، بسیار تناسب دارد» (شفیعیکدکنی، 1376: 500-501).
شفیعیکدکنی عاشق است و تمنای رسیدن به نیمزاد نهانش را دارد که میتوان آن را آنیمای پنهان شاعر نامید.
عشق، جان آفریدن است از تن
گرچه پایان آن تنی تنهاست
عطشی بهر «نیمزادِ» نهان
که رسیدن به او تمنّیِ ماست.
(شفیعیکدکنی، 1376: 193)
پیوسته در فکر رسیدن به اوست و از خود گریزان است.
از خویش گریزانم و سوی تو شتابان... .
(شفیعیکدکنی، 1383: 368 )
خواستار یکی شدن با معشوق است.
به جان، جوشم که جویای تو باشم
خسی بر موج دریای تو باشم
(همان: 15)
هرچه میخواهد در معشوق وجود دارد.
بیرون ز تو نیست آنچه میخواستهام
فهرست کتاب آرزوهای منی
(شفیعیکدکنی، 1376: 223)
شاعر در خیال خلوت خود با معشوق زندگی میکند.
با خیالت خلوتی آراستم.
(شفیعیکدکنی، 1383: 25)
نهانی با خیالت بزمِ ما آیینهبندان بود.
(همان: 43)
دیگر ابیات (شفیعیکدکنی، 1383: 38، 41، 317 و 368).
تسلط «خود» شاعر بر آنیما دیده میشود، جنبة منفی آنیما در اندیشة شفیعیکدکنی وجود ندارد. در نظر یونگ، شکلگیری «خود» در گرو شناختن آنیما و کنترل آن است، مراحل تحول آنیما در شکلگیری «خود» چهار مرحله است: اول مرحله غریزی، دوم جنبه رمانتیک، سوم عشق روحانی و چهارم خرد متعالی که حتی از مقدسترین و پاکترین عناصر هم فراتر میرود (یونگ، 1352: 290). رسیدن به مرحله نهایی زمانی است که فرد بر آنیما پیروز میشود و این زمانی ممکن میشود که شخص با جنبههای منفی آن مبارزه کند و با آن مشتبه نشود در این صورت «ناخودآگاه، خصیصة خود را تغییر میدهد و به شکل نمادین جدیدی که نمایانگر «خود» یعنی درونیترین هستة روان است، پدیدار میشود» (یونگ، 1352: 295).
آنیمای شفیعیکدکنی جلوهای هدایتگر و سازنده دارد و به مرتبة خرد متعالی رسیده است؛ چنانکه مرحلة غریزی ندارد، در شعرش توصیفهای اروتیکوار دیده نمیشود وتوصیفهای او از معشوق با جنبه رمانتیک آغاز شده که آمیخته با عشق به طبیعت و عشق عرفانی است. در توصیفهایش از طبیعت، آنیمای خود را باغ و باران و بهاران و روشنایی میخواند، مانند نمونههای زیر:
- آفتابی است که ظلمت را کنار میزند:
آسمان آرزوهای مرا
روشنای خنده ناهید باش
... آفتاب ظلمت تردید باش
(شفیعیکدکنی، 1383: 25)
- معشوق سپیده شام تار او است:
نگاه و حیرت آیینه محو جلوة توست
سپیده سحر شام تار آینهای
(همان: 44)
- باغ و گل و سحر و آب و ... در معشوق جلوه کرده است:
ای صفای جاودانِ هر چه هست:
باغها، گلها، سحرها، آبها
... در خرام نازنینت جلوه کرده
(همان: 16-17)
- او آیینه باران و بهار است و به بوستان شادابی میدهد.
آیینة باران و بهارِ چمنی
شادابیِ بوستان و سرو و سمنی
(شفیعیکدکنی، 1376: 223)
در عشق عرفانی، آنیما جنبة دینی یافته است، همانطور که «آنیما یا اصل زنانة روان، دین را فعال میکند» (مورنو[13]، 1376: 71). در شعر شفیعیکدکنی معشوق جلوهای اشراقی دارد، تلقین شعر میکند و فرد را به یک مکاشفة روحانی هدایت میکند که همان خرد متعالی آنیماست.
در شعری معشوق را «آذرخش مقدس» مینامد و میان دل خویش و دریا که وسعت بزرگی دارد جای دیگری برای او میسازد.
تو را در نفسهای خود
آشیان دادم ای آذرخش مقدس!
میان دل خویش و دریا
برای تو جایی دگر بایدم ساخت
در ایجاز باران و جایی
که نشنفته باشد
صدای قدمها و هیهای غم را
(همان: 337)
- معشوق مشکلگشاست و دستهای او پلی به رؤیت خداست:
چشمهای تو
میزبان آفتاب صبح سبز باغهاست
واژههای تو
کلید قفلهای ماست
آفریدگار و یار روشنی
دستهای تو
پلی به رؤیت خداست
(همان: 334- 335)
3-2-1-2. سایه[14]
جنبههای تاریک، پنهانی، سرکوب شده درون آدمی است. «سایه چیزهایی را تجسم می‌بخشد که شخص آن‌ها را در مورد خود نمیپذیرد، مثل ویژگیهای پست شخصیت و سایر امیال ناسازگار» (یونگ، 1371: 182). کهنالگوی «من» همواره با «سایه» در ستیز است و یونگ این ستیز را «نبرد نجات» مینامد که برای دست یافتن به خودآگاهی به صورت نبرد میان قهرمان کهنالگویی با قدرتهای شرور آسمانی به هیأت اژدها و دیگر اهریمنان نمود پیدا میکند (یونگ، 1352: 180).
شفیعیکدکنی از سایة خویش گریزان است و تسلیم امیال آن نشده است. ابیات زیر نمونة درگیری و گفت‌وگوی شاعر با سایه میتواند باشد؛ آن را پرده تاریک و خاموشی نزدیک میخواند و آنچه میبیند را دوست ندارد.
هیچ میدانی چرا، چون موج
در گریز از خویشتن، پیوسته میکاهم؟
زان که براین پرده تاریک،
این خاموشی نزدیک
آنچه میخواهم نمیبینم
و آنچه میبینم نمیخواهم
(شفیعیکدکنی، 1383: 295)
در اشعار اجتماعی نیز میبینم، شاعر با روحیة مقاومت، انسانهای مستکبر و ظالم که شادی و آزادی را از جامعه گرفتهاند، نکوهش میکند. در ابیات زیر «دیو» و «دیوار» نماد چنین افرادی هستند و در عین حال نمایندة سایه میتوانند باشد که شاعر با آن مواجه میشود.
کنار باور سبز صنوبرها
میان شمعدانیها و شبدرها
جهان در لحظهای زیباست
اگر این ظلمت و زنگار
که میبندد رهِ دیدار،
بگذارد
تمام روشنایی باران
مدیح رستگاریهاست
فراخای جهان سرشار از آزادی و شادیست
اگر این دیو و دیوار بگذارند
(شفیعیکدکنی، 1376: 246-247)
البته آنیمای مثبت، یاری‌گر شاعر در عبور از سایه است. در شعر زیر، اژدها نمادی از سایه است و گفتارِ سبزِ آنیما دافع اژدهاست.
در سکوتم اژدهایی خفته است
که دهانش دوزخ این لحظههاست
کن خموش این دوزخ از گفتار سبز
کان زمرد دافع
این اژدهاست
(شفیعیکدکنی، 1383: 19)
مهمترین کهنالگو که برای عبور از سایه مؤثر است، کهنالگوی «پیر دانا» است که فرد را از چندپارگی روانی نجات میدهد. در شعر شفیعیکدکنی، شاعر به کمک آن از سایه عبور کرده و به تمامیت فردی رسیده است.
3-2-1-3. پیردانا[15]
کهنالگوی پیر دانا طی فرآیند فردیت، زمانی پدیدار میشود که انسان نیازمند درونبینی، تفاهم و تصمیمگیری است و قادر نیست به تنهایی این نیاز را برآورد. پیردانا در این حالت کمبود معنوی را جبران میکند. پیر راههای رسیدن به مقصود و خطرات پیش رو را میداند وآن را به قهرمان نشان میدهد (یونگ، 1368: 114). شفیعیکدکنی به پیردانا در اشعارش توجه ویژه داشته است و با جلوههای مختلفی مثل خضر، خود درونی (ندای دل) و پیر مُعَبر دیده میشود.
در ابیات زیر عشق و جنون همانند خضر، راهنمای شاعر به مقصد است که با روحیة عرفانی به فنا از جسم میاندیشد و این رهایی کامل از چند پارگی روانی است.
خضر راهم شد جنون تا دل به مقصد راه برد
کی به جایی میرسد ار مرشدی کامل نداشت
(شفیعیکدکنی، 1383: 49)
در ابیات زیر نیز عشق جنون آمیز، خضر راه اوست تا به چشمه خورشید برسد.
...گرچه زان چشمه خورشید درخشان دورم
خضر راه من سرگشته شو ای عشق که من
میروم راه و ز پایان بیابان دورم
کی سر خویشتن باشد و سامان خِرَد
من که در راه جنون از سر و سامان دورم
(همان: 65)
در کنار عشق و جنون، دیده میشود که شاعر با «دل خویش» ارتباط دارد و آن نمودی از «خود» ناخودآگاه اوست که چون پیری راهنما، جلوهای از جهان درون را به شاعر می‌نمایاند ؛همانطور که در نظریة یونگ راهنماییهایی «خود» به عنوان پیردانا میتواند «من» را به خودآگاه شدن نائل سازد (یونگ، 1352: 252).
شفیعیکدکنی در شعر «معراجنامه» (1383: 397-406) با سروش دل خویش به معراج میرود و با توصیف چند وادی حقایق تلخ جامعه را میبیند.
اندیشه عارفانة «سفر در خویشتن» برای رسیدن به معبود در اشعار عرفانی مورد نظر شاعر است که در ارتباط با فرآیند فردیت، همان هماهنگی و ارتباط «خود» و «من» است. نمونه در شعر «شرمندة برق» در طلب معشوق در درون خویشتن سفر میکند و با جلوة معشوق از خویش بیرون میآید و خویشتن خود را همچون سایه، حایل میان خود و دوست میبیند.
در سیر طلب رهرو کوی دل خویشم
چون شمع ز خود رفتم و درمنزل خویشم
جز خویشتنم نیست پناهی که در این بحر
گرداب نفس باخته ام ساحل خویشم
درخویش سفر می کنم از خویش چو دریا
دیوانه دیدار حریم دل خویشم
بر شمع و چراغی نظرم نیست درین بزم
آب گهرم روشنی محفل خویشم
در کوی جنون میروم از همت عشقش
دلباختهی راهبر کامل خویشم
با جلوهاش از خویش برون آمدم و باز
آیینه صفت پیش رخش حایل خویشم
خاکستر حسرت شد و بر باد فنا رفت
شرمنده برق سحر از حاصل خویشم
(همان: 88)
در شعر «خوابگزاری» که شاعر امید بهبودی جامعه را دارد، «پیر معبّر» نماد پیردانا است که در خواب او را به روشنایی نوید میدهد. «خواب» به عنوان یک عامل محرک میتواند فرد را در فرآیند فردیت یاری دهد. «با ملاحظة مداوم رؤیاها میتوان نوعی گرایش رهبریکننده را دید که فرآیند کُند و نامحسوس رشد روانی را میآفریند. رؤیای آینده‌نگر، روند رو به رشد سایه را متوقف میکند... در حقیقت، این رؤیا تدبیری برآمده از اعماق ناخودآگاهی برای واپس زدن کهنالگوی سایه است... رؤیا دریچهای به ناخودآگاه میگشاید و پیر دانا راهحل را به دست قهرمان میدهد» (یونگ، 1352: 247-252).
چه خواب بود خدایا که
دوش من دیدم
کویر سوخته ای آسمان شعله وری
به هر کرانه کمینگاه اهرمن دیدم
گشود پیر معبّر لبان خشک ز هم
... تو را گزارش رویا نشانه ها دارد
ز روشنان افقها در آن سوی شب کور
... به انتظار عزیز کویرها سوگند
که دشتها همه شاداب و بارور گردند
به اعتماد نجیب بِرِزگها سوگند
که باغ ها همه سرشار بار و برگردند.
(شفیعیکدکنی، 1383: 143-144)
3-2-2. تمامیت فردی[16]
در این مرحله، فرد در هماهنگی آنیمای مثبت و مقهور کردن سایه با همراهی پیردانا به قلمرو ناخودآگاه روان فراخوانده میشود. کهنالگوهایی که در این مرحله دیده میشود، «قهرمان»، «سفر»، و سرانجام «مرگ و تولد دوباره» است که فرد با عبور موفق از آن‌ها به تمامیت فردی خویش میرسد تا «من» به کشف «خود» نایل بشود.
قهرمان و سفر لازم و ملزوم هم هستند، شخص در فرآیند فردیت طی کشف «خود» باید سفری آغاز کند «لزوم وجود سفر اسطورهای از آن روست که هر انسانی باید برای رسیدن به حیاتی معتبر و حقیقی و آفریننده، آزمونهایی سخت، همچون تنهایی و ناامیدی و بحرانهـای عـاطفی را از سـر بگذراند» (الیـاده[19]، 1368: 244). در واقع قهرمان در نقش یک منجی ظاهر میشود که در سفری طولانی باید وظایف سنگینی را به انجام برساند و رنج و شکنجه را تحمل کند تا از مرحله خامی و بیخبری به مرحله بلوغ و کمال دست یابد (گورین و همکاران[20]، 1383: 179). در سفر نیز پیردانا همراه قهرمان است تا راهنمای او در عبور از موانع باشد و در سیر فرآیند فردیت باعث تعالی شخصیت فرد شود. این کهنالگوها در شعر شفیعیکدکنی موجود است؛ او شاعر مقاومت است و در شعر اجتماعی روحیه یأس و ناامیدی عمیق در شعرش دیده نمیشود، همواره در فکر عبور از تاریکی به روشنایی است و به مثابة قهرمان، پیروزی خویش را بر ظلمت و سیاهی که نمادی از خفقان و استبداد جامعه است، بارها تکرار کرده و مخاطب را به پیروزی و بهروزی امید داده است. در ابیات زیر پیروزی بر شب که سایه ظلمت و خفقان است را اینگونه بیان میکند:
شب ذوب شد و رفت
وز راهِ من و تو
آن کوه گران
مشت غباری شد و برخاست
(شفیعیکدکنی، 1383: 319)
در ابیات زیر همانند قهرمانی از شکستن حصار جادویی و سایة دیوسار و سپه تتار که نمود سایه هستند، سخن میگوید و میخواهد خود، آفتاب خود باشد و مخاطب را به شکستن حصار جادویی دعوت میکند.
نفَسَم گرفت ازین شب، درِ این حصار بشکن
رِ این حصار جادوییِ روزگار بشکن
... لب زخمدیده بگشا، صف انتظار بشکن
«سرآن ندارد امشب که برآید آفتابی؟»
تو خود آفتاب خود باش و طلسم کار بشکن
... شب غارت تتاران، همه سو فکنده سایه
تو به آذرخشی این سایه دیوسار بشکن
ز برون کسی نیاید چو به یاری تو، اینجا،
تو ز خویشتن برون‌آ، سپه تتار بشکن
(همان: 434- 435)
شعر «عبور» نمونة کهنالگوی سفر و مرگ و تولد دوباره است. توصیف سفر ادامه‌داری است که شاعر در آن کنار رفتن شب و آمدن صبح را میگوید و از منظر روانشناسی، مرگ و تولد دوباره را میرساند، ادامة سفر، ادامة زندگی است.
سفر ادامه دارد و بهار، با تمام وسعتش
مرا که مانده ام به شهربند یک افق
به بیکرانه می برد
و من به شکر این صفا
و
این رهایی رهاتر از خدا
تمام بود خویش را
-که لحظهایست از ترنم غریبِ سیره ای-
نثار بی‌کرانیِ تو میکنم
زمان ادامه دارد و سفر تمام میشود.
(همان: 159-160)
شعر «اضطرابِ ابراهیم» بیانگر حضور شاعر در آستانة ورود به ناخودآگاهی و آغاز تمامیت فردی است. از داستان ذبح حضرت اسماعیل و اضطراب حضرت ابراهیم و توصیفِ تقابل دلبستگی پدرانه از یک سو و اطاعت امر خداوند از دیگر سو، برای بیان کشمکش درونی خویش در مسیر فردیت بهرهجسته است. اضطراب جنگ با ضمیر ناگزیر خویش و خوف و رجا، نمود سفر و گذر از یک بحران عاطفی است. تضاد دو بُعد روحی «خود» و «سایه» با مفهوم جنگ لحظه لحظه با ضمیر خویش ترسیم شده است. شاعر در ضمیر خود دو صدا میشنود که از آن با نام بانگ پاک و بانگ خاک یاد میکند. سرانجام شعر نیز به دنبال صدای روشنا میگردد.
لحظه لحظه با ضمیر خویش جنگ میکنیم
... همچو آن پیمبر سپید موی پیر
لحظهای که پور خویش را به قتلگاه میکشید
از دو سوی
این دو بانگ را،
به گوش میشنید
بانگ خاک سوی خویش و
بانگِ پاک سوی خویش؟
هان چرا درنگ
با ضمیر ناگزیر خویش جنگ
این صدای او،
صدای ما،
صدای خوف یا رجای کیست؟
از دو سوی کوشش و کشش
بستگی و رستگی
نقشی از تلاطم ضمیر و
ژرفنای خواب اوست
اضطراب ما
اضطراب اوست
گوش کن ببین!
این صدا صدای کیست؟... این صدا
که از عروق ارغوان و برگ روشن صنوبران
میرسد به گوش
این صدا
خدای را
صدای روشنای کیست؟
(همان: 423-427 )
3-2-2-2. مرگ و تولد دوباره[21]
در این مرحله فرد با مرگ نمادین دوباره زاده میشود تا حیات متعالی را تجربه کند. ولادت مجدد تجربهای مذهبی است که نوآموز با گذر از آزمونی دشوار به نگرشی قاطع و متفاوت نسبت به جهان و حیات میرسد. او مرگی نمادین را تجربه میکند که رستاخیزی دوباره را در پی دارد و به جهان و حیات میرسد و به پایان دوران تردید، جهل و کفر اشاره دارد (فروزانفر، 1370: 96).
در شعر شفیعیکدکنی نمادهای بهار، ققنوس، درخت و عشق مظهر تولد دوباره هستند که شاعر در اشعار متعددی تأکید کرده است. در ابیات زیر این تمنای درونی را در قالب مرگ ققنوس و آمدن بهار و رشد درختان توصیف میکند. «ققنـوس از مظـاهر بـارز کهـنالگـوی مـرگ و تولد دوبـاره اسـت» (بروس میت فورد[22]، 1388: 112). او با صدای بال ققنوس در آرزوی زادنی دوباره است.
صدای بال قفنوسانِ صحراهای شبگیر است
که بالافشانِ مرگی دیگر
اندر آرزوی زادنی دیگر
... خوشا مرگی دگر،
با آرزوی زایشی دیگر
(شفیعیکدکنی، 1383: 245 ـ 246)
در بیت زیر بهار نمودی از تولد دوباره است.
بردی مرا بدان سوی ملکوت زمین
وین زادنِ دوباره
بهاری بود
(همان: 342)
در ابیات زیر مرگ و تولد انسان را به درختی تشبیه میکند. به عقیدة یونگ نیز «فرآیند فردیت انسان چون رشد درخت آهسته و نیرومند است» (یونگ، 1352: 248).
یکی زین درختان، همانا،
جهان نهان تو، آنجاک
... ز یک سو میریزدش برگ
در درّه مرگ
و از دیگران سوش، رویان.
(شفیعیکدکنی، 1383: 406- 407)
در ابیات زیر عشق باعث مرگ وتولد دوباره است که از در ممنوع ناخودآگاهی عبور میکند و تن، «منِ خودآگاه» را تا مرحله جان، «خود» بالا میبرد.
هنرِ مردن است آیا عشق
که چنین جادُوانه و زیباست؟
مُردن و باز زیستن در مرگ
راستی را که حالتی والاست...
عشق، آغاز میشود با تن
به کجا میرسد؟ خدا داناست!
خود عبوریست از دَرِ ممنوع
آن دری که حضور در فرداست
... عشق، جان آفریدن است از تن
گرچه پایان آن تنی تنهاست... .
(شفیعیکدکنی، 1376: 191- 193)
گویی شاعردر این مرحله به آرزوی «خوشا مرگی دگر...» دست یافته است که آن را حالتی والا میخواند. همانگونه که «مرگ نمادین قهرمان سرآغاز دوران پختگی است» (مدرسی، 1395: 397).
قهرمان بعد از تجربه کهنالگوی مرگ و تولد دوباره در آستانة کشف «خود» قرار دارد.
3-2-2-3. کشف خود[23]
در کشف «خود»، بعد از تولد دوباره، «منِ» خودآگاه در برابر «خودِ» ناخودآگاه قرار میگیرد. در شعر «آن من که میسُراید» شاعر به وضوح دو «من» را در خود معرفی میکند. آن من که مینشیند و میرود و... خودآگاه است و آن «منِ شگفت» که میسراید معادل اصطلاح «خود» است.
آن من که مینشیند و
آن من که میرود
آن من که میخرامد
... بر گردِ من،
ز منها،
انبوه بیمریست:
... بسیار آزمودم و
دیدم
در آینه
منها همه یکیست و گرچند لشکری است؛
اما،
درین میانه،
یکی من،
منِ شگفت،
آن من که میسُراید، مانا که دیگریست.
(شفیعیکدکنی، 1376: 410- 411)
تمام رفتارهای روزمره و فیزیکی را به «من» نسبت میدهد، اما سرودن که جزء لطیف‌ترین افعال بشر و امری درونی است را به «منِ شگفت» یا «خود» نسبت میدهد و این همان اتحاد خودآگاه و ناخودآگاه است؛ «احساس کمال از اتحاد خودآگاه با محتویات ناخودآگاه ذهن ناشی میشود» و از همین اتحاد آنچـه یونـگ «رفتـار متعـالی روان» مـی‌نامـد، زاده میشود و انسان میتواند به وسیله آن بـه والاتـرین هـدف؛ یعنـی آگـاهی کامـل ازامکانات بالقوه خود دست یابد» (یونگ، 1352: 231).
در ابیات زیر گل آفتابگردان رمزی از اتحاد عاشق (خودآگاهی) و معشوق (ناخودآگاهی) است و نمودی از تمامیت فردی است.
چه دعا گویمت ای گل!
تویی آن دعای خورشید که مستجاب گشتی
شده اتحاد معشوق به عاشق از تو، رمزی
نگهی به خویشتن کن که خود آفتاب گشتی!
(شفیعیکدکنی، 1376: 205 ـ 206)
در ابیات زیر شاعر به مرکز وجود خویش راه یافته است و باغ درون خود را برپا کرده است. درون خود را بهار میبیند، هر چند جهان بیرون آشفته است؛ «باغ نماد جان، صفات پرورشیافته و طبیعـت نظـمیافتـه و مطیـع آن نیـز هسـت. باغ در اساطیر پاداش کسی است که مرکز را یافته است» (کوپر، 1379: 48).
چشم بر هم مینهم، هستی دو سو دارد:
نیمی از آن در من است و نیم از آن بر من
نیمه در من، بهارانی پُر از باغ است و
آفاقی پُر از باران.
نیمه بر من، زبان چاکچاک خاک و
چشمان کویرکور تبداران
چشم بر هم مینهم، هستی چراغانیست
روشن اندر روشن و آفاق در اشراق
میگشایم چشم، میبینم چه زهرآگین و ظلمانیست
(شفیعیکدکنی، 1376: 429 ـ 430)
در این مرحله از خویشتنیابی، کهنالگوی تمامیت فعّال میشود و به سطح خودآگاه ذهن میرسد و سرانجام از سازگاری و یکپارچگی دو سویه شخصیّت «خود» شکل میگیرد. اگر چه در این مرحله فاصله میان خودآگاهی و ناخودآگاهی در درون فرد از میان میرود، اما فرد و جهان همچنان از هم جدا میمانند. (یاوری، 1396 :110)
3-2-3. پیوستگی با جهان[24]
به اعتقاد یونگ رویدادهای جهان بیرون در بسیاری از موارد انعکاسـی از روان انسـان هسـتند. یونگ اندیشة تـوازی غیـر علّی را پیشنهاد میکند و آن را «تقارن» مینامد. طبق این اصل در به وقوع پیوستن رویدادها لزوماً اصل علیت دخیل نیست. در بسیاری از موارد محتویات روان ناخودآگاه انسان باعـث تغییـر در جهـان بیرون میشوند. به نظر فیزیکدانان نیز اجرام مادی میتوانند گاهی اوقات اثـری بـر دیگـری داشـته باشند بیآنکه تبادل نیرویی بین آن‌ها صورت بگیرد (اسنودن[25]، 1389: 160-167). در این مرحله از فرآیند فردیت نه تنها میان خودآگاهی و ناخودآگاهی وحدت ایجاد شده است، بلکه شخص احساس پیوستگی با جهان نیز دارد. شفیعیکدکنی در مرتبهای والاتر از تمامیت فردی به پیوستگی با جهان رسیده است چنان که جهان را نتیجة اندیشه و بیان وجود خود میداند:
جهان چه باشد غیر از بیانِ ما ز وجود؟
(شفیعیکدکنی، 1376: 130)
در ابیات زیر شاعر فردیت خویش را تا مرحله پیوستگی با جهان پیش برده است و خود را آیینه دیدار و بیدار جهان میبیند و این تکامل را با «رفتن به اقلیم زلالیها ز ظلمتها» توصیف کرده است.
آیینه دیدار و بیدار جهان بودن
آنسوی سوی خود نهان بودن
اکنون از دیروز و از فردا گسستنها
از خواستها برخاستن، در خود نشستنها
رفتن به اقیلم زلالیها ز ظلمتها
باز آمدن از هر چه و خود را جهان دیدن
آن سویتر از آشکاریها، نهان دیدن
(شفیعیکدکنی، 1376: 242- 243)
یونگ آفرینش ادبی که از قلمرو تاریک ذهن انسان (ناخودآگاه) سرچشمه میگیرد را نوعی مکاشفه میداند. وی این شیوة آفرینش را رؤیایی نام مینهد؛ زیرا مانند رؤیا برآمده از ناخودآگاه آدمیان و تعدیلکننده روان آنان است (یونگ، 1382: 62). در ابیات زیر گویی شفیعیکدکنی با نگاهی هستیشناسانه در حالتی نغز -مکاشفهای- یک شعر رویایی را میآفریند و خود را جهان میبیند.
من هم این لحظه را
خود ندانم:
... بال گسترده،این دم، جهانم؟
حالتی
میرود نغز و
آید
شعر بیواژهای بر زبانم
(شفیعیکدکنی، 1376: 254- 255)
شعر زیر تکاپوی شفیعیکدکنی را برای پیوستن به جهان است. شاعر «من» خودآگاهی را در دستة تاریکی و مرگ قرار داده است و روان خویش را در زمرة زندگانی تلقی میکند، هستی خویش را با فضلة کبوتر عوض میکند تا بتواند سبزینهای را افزون کند.
عوض میکنم خویش را
با کبوتر
نه
با فضلههای کبوتر
کزان میتوان خاک را بارور کرد و
سبزینهای را فزونتر
... من آن بذرِ بیحاصلم کاین جهان را
نه تغییر دادم
نه تفسیر کردم.
عوض میکنم هستیِ خویش را با
هر آن چیز از زُمرۀ زندگانی،
هر آن چیز که با مرگ دشمن،
هر آن چیز روشن،
هر آن چیز جز «من»
(شفیعیکدکنی، 1376: 390- 391)
در این پیوستگی، جهان کژ نظم و ناموزون را دوست نمیدارد و آرزوی تغییر جهان را دارد. جهانی که انسان نوآیین آزاد از کینه دارد. گویی وی با جهانی ژرف و تازه آشنا شده است که در آن نشانی از کینه، بدی و بینظمی (سایه) نیست.
جهان معنای ژرف و تازهای بود
به شیوایی برون ز اندازهای بود
به خود گفتم که در این عمرِ کوتاه
سرودن خواهمش در وزنِ دلخواه
... «جهان» را صورتی نو کن پدیدار
یکی صورت که انسانی نو آیین
پدید آری در آن، آزاد از کین
... «جهان» با این بدی مقرون نماند
چنین کژ نظم و ناموزون نماند
(شفیعیکدکنی، 1376: 60-62)
3-2-4. یگانگی با کیهان[26]
اندیشة یگانگی انسان با کیهان ریشه در دوران باستان و اسطورههای آفرینش داشته است. در اسطورههای ایران و جهان نمونههای بسیاری از مقایسه بین انسان و جهان وجود دارد. «روان و کیهان در برابرهم مانند دنیای درونی و بیرونیاند و در نتیجه انسان از گـذر طبیعـت در همـه حـوادث کیهـان سـهیم میشود. قواعدی که به طور مرئی یا نامرئی بر طبیعت حاکم است بـرانسان نیز که به منزله جهان اصغر است؛ حاکم است» (فوردهام[27]، 1394: 91).
یگانگی با کیهان در اشعار بعد از انقلاب شفیعیکدکنی بیشتر دیده میشود در اشعاری که ماهیت فلسفی و عرفانی دارند شاعر متمایل است که وجود خودش را با جهان یکی ببیند و جزوی از جهان باشد، نمونه آن شعر «زندۀ بیدار» است که در آن از منظومة خویش دور میشود و چون نغمهای از پرده بیرون در مدار بیقراری (چند پارگی روانی)، گم شدن از خویش (تمامیت فردی)، نظم تازهای را در عرصه ایمان (پیوستگی با جهان) میآزماید، و خویشتن را کهکشان و یا ذراتی از اجرام (یگانگی با کیهان) میبیند. آنجا هستن و رستن را به خود تبریک میگوید:
چون نغمهای،
از پرده بیرون،
راه گم کرده
از زخمة مضراب تار عنکبوتان دور
هرگز نمیخواهی درآمیزی
به جمع نغمة قول و غزلهاشان
خواهی به وزن خویش باشی، گرچه ناموزون
لبریز از شک و شکیباییت
سیارهای بگسسته از منظومة خویشی
که در مدارِ بیقراری، سِلکِ بیراهی
در جستوجوی گم شدن از خویش
آغاز نظمی تازه را در عرصه ایمان
میآزمایی با تن تنها و تنهاییت
گر کهکشانی بیکران، ور خُردتر ذرات اجرامی
بادت گرامی هستن و رستن
نغزا
خوشا
راها
کز پردۀ این مویه بیرون میزنی گامی
(شفیعیکدکنی، 1376: 314- 316)
در ابیات زیر از خاموشی و سکوت نردبانی ساخته است و در موقعیتی رازناک جسم خویش را ذرهای در کهکشان میبیند. این همان نشانة مطلوب و یگانگی با کیهان است.
صبح بود و آسمان
لاجوردینی روان
ساختم در لحظهای
خامشی را نردبان
بر شدم بر بام راز
خویش را دیدم به تن
ذرّهای در کهکشان ...
( شفیعیکدکنی، 1376: 434-435)
یگانگی شاعر تا آنجا میبینیم میخواهد بعد از مرگ، تمام نیروهای درون خود را به جهان بازگرداند آرزو میکند پس از مرگ نیز در آفرینش حضور داشته باشد و جسمش با عناصر طبیعت درآمیزد.
چون بمیرم ـ ای نمیدانم که؟ -باران کُن مرا
درمسیرِ خویشتن از رهسپاران کن مرا
خاک و باد و آتش و آبی کزان بِسرشتیام
وامَگیر از من، روان در روزگاران کُن مرا
آب را، گیرم به قدر قطرهای، در نیمروز
بر گیاهی، در کویری، بار و باران کُن مرا
مشتِ خاکم را به پابوسِ شقایقها ببر
وین چنین چشم وچراغ نوبهاران کُن مرا
باد را همرزمِ طوفان کن که بیخ ظلم را
برکَنَد از خاک و باز از بیقراران کُن مرا
خوش ندارم، زیرِ سنگی، جاودان خفتن خموش
هر چه خواهی کُن ولی از رهسپاران کُن مرا
(شفیعیکدکنی، 1376: 493- 494)
بحث و نتیجه‌گیری
مطالعه حاضر، تأملی بر شعر شفیعیکدکنی در ارتباط با مراحل سهگانه فرآیند فردیت طبق نظریة یونگ انجام گرفت. آنچه از تجزیه و تحلیل اشعار وی به دست میآید، این است که سیر تحول شخصیت شفیعیکدکنی با فرآیند خویشتنیابی در مراحل سهگانة روانشناسی تحلیلیِ یونگ همخوانی دارد. شاعر با بهرهمندی از اندیشههای عرفانی- فلسفی، اجتماعی و غنایی توانسته مضامین مختلف را با ماهیتهای زمان خودش بسراید و در دورههای مختلف شعری، شاعری موفق است که درک درستی از زمانة خویش داشته است و اندیشههای شاعرانهاش در ارتباط با روانشناسی یونگ هماهنگی میان کهنالگوها را نشان میدهد به گونهای که «خودِ» ناخودآگاه شاعر با «منِ» خودآگاه سازش دارد.
طی فرآیند فردیت، «خود» شاعر با رسیدن به «آنیمای» خویش و مقهور کردن «سایه» به هدایت «پیر رهنما» از «پراگندگی روانی» رهایی یافته است. در مرحلة بعد با آغاز «کهنالگوی سفر» و تبدیل شدن «من» به «قهرمان» با تجربة «مرگ و تولد دوباره» به «تمامیت فردی» نائل شده است. بعد از تمامیت فردی با «باز آمدن از هر چه و خود را جهان دیدن» به «پیوستگی با جهان» رسیده است تا اینکه در طلب و تکاپوی روانی تا آخرین مرحله؛ یعنی «یگانگی با کیهان» پیش رفته و «خویش را به تن‌ذرهای در کهکشان» توصیف کرده است. شفیعیکدکنی قهرمانِ فرآیندِ فردیت در اشعار خویش است و اینگونه رهایی خویش را تهنیت میگوید «بادت گرامی هستن و رستن».
تعارض منافع
تعارض منافع ندارم.
سپاسگزاری
از استاد راهنما رسالهام دکتر طلوعی‌آذر جهت راهنماییهای عالمانهشان و همچنین از دقت و عنایت ارزشمند هیأت تحریریة فاضل مجلة متن پژوهی ادبی کمال تشکر را دارم.
[4]. process of individuality
)