نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران.
2 استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رامهرمز، دانشگاه آزاد اسلامی، رامهرمز، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
This study aims to explore the representation of violence against women in Elahi Nameh by Attar Neyshabouri, employing a descriptive-analytical and interpretive methodology. It operates on the premise that modern individuals can address contemporary social issues by drawing upon the moral and educational insights of classical thinkers such as Attar. The primary objective is to identify instances and forms of violence against women depicted in Elahi Nameh and to understand their broader implications. The findings indicate that Attar's narratives reflect both public and private forms of violence—occurring within society at large as well as within familial structures. These acts of violence are expressed overtly and subtly across four main categories: physical, sexual, psychological, and economic. The presence of such themes in Attar’s work suggests that violence against women was a pervasive issue not only among the lower social classes but also within royal courts and elite circles during his time. Furthermore, the study reveals that weak judicial structures and prevailing socio-cultural norms contribute to the perpetuation of such violence. Attar is notably critical of class-based discrimination and gender prejudice. He challenges patriarchal assumptions by asserting that, if given the right conditions, women are capable of achieving spiritual and intellectual excellence—often more rapidly and deeply than men. His critique of bias toward sisters and wives underscores his belief that such prejudices are significant barriers to women's development and autonomy.
Introduction
Violence against women is a pervasive global phenomenon; it knows no geographical boundaries and is not limited to any specific country, society, religion, or culture. It occurs across all social, economic, racial, age, and geographic groups. Despite negative portrayals often directed at third-world countries, this issue is clearly evident in advanced and developed nations as well.
In 1993, for the first time, the international human rights community recognized violence against women as a fundamental violation of human rights. In March 1994, the Human Rights Commission appointed a Special Rapporteur on violence against women to investigate its causes and consequences (Levin, 1377: 63).
"Violence against women" is a specialized term used to describe various acts of aggression directed at women. This phenomenon is rooted in the social system, with individuals merely serving as agents of its cultural values (Mohammadi Asal, 2010: 26). Violence against women can be categorized into physical, psychological, sexual, and economic forms. It occurs in both public and private spheres, and may manifest either openly or covertly (Work, 2017: 36).
Violence against women occurs at all stages of life, from infancy to old age, and includes mental, physical, and verbal abuse. This can involve sexual behaviors and acts, physical and emotional coercion, child marriage, and forced marriage. It even begins during the fetal stage, with gender selection and the abortion of female fetuses. Women, often marginalized and condemned, are frequent victims of discrimination and violence both in society and within families. These conditions sometimes lead them to suicide, self-immolation, running away from home, or enduring prolonged suffering and abuse. Contrary to common belief, the modern world has not reduced violence against women; in some ways, it has intensified it. Examples include the trafficking and sexual exploitation of women, the sale of young girls by impoverished fathers to centers of corruption, and the thriving market for pornographic films, all of which reflect contemporary forms of violence against women.
The Holy Qur'an, as one of the two main sources of Islamic legislation, has been recognized—by both its supporters and critics—as a revival of women's rights. Islam considers women as independent human beings and does not accuse them collectively; rather, it holds every individual accountable for their own actions. The religion of Islam emphasizes the equality of men and women repeatedly. Man and woman are created from the same essence to find comfort in one another. As the Qur'an states: “And among His signs is that He created for you mates from among yourselves so that you may find tranquility in them, and He placed between you affection and mercy. Indeed, in that are signs for a people who reflect.” (Surah Ar-Rum, 30:21).
Imam Ali (PBUH), in his will to Muhammad ibn al-Hanafiyyah, said: “A woman is as delicate as a basil flower and is not a servant of the house. Therefore, always be gentle with her and live kindly so that your life may be blessed.” (Tabarsi, 1370, Vol. 1: 470).
In condemning violence against women, the Holy Prophet (PBUH) said: “Whoever slaps his wife on the face, God will command the fire of Hell to slap him seventy times. Any Muslim man who touches the hair of a Muslim woman [without right], his hand will be pierced with fiery nails.” (Nouri, 1368: 250).
The highest rights of women are rooted in their dignity, the respect of their status, and the recognition of their inherent worth—principles often neglected in the modern world. A key approach to safeguarding these rights lies in the prevention of violence against women. Literary works, such as Attar Neyshabouri's Elahi Nameh, provide a profound spiritual reference for contemporary humanity. These works address not only material needs but also the deeper spiritual and emotional requirements of individuals. The messages embedded within them offer valuable insights and guidance, serving as a beacon for navigating the complexities of today's world.
Statement of the Problem:
Today, human society is plagued by numerous crises and challenges. In the modern, industrial era—an age marked by anger, violence, enmity, hypocrisy, and increasing distance between individuals—people find themselves ensnared in apathy, struggling with spiritual crises and depression. In their search for answers, they seek truths that can guide them toward a meaningful life and offer models for living harmoniously. One of the most pressing crises today is the disintegration of the family unit. The rising rate of divorces in recent years stands as undeniable evidence of the breakdown in family structures, leaving many children to grow up without proper guardianship or the direct supervision of parents. Violence against women is a major contributor to this crisis. Mystical literature, particularly that of Attar Neyshabouri, has always sought to reveal and express the profound truths of human existence. Its mission is to reform human society by combating the negative traits that plague humanity. The root causes of these unpleasant human qualities lie in the prejudices and selfishness of modern individuals, whose differing worldviews and ideologies have made life increasingly difficult for one another. Attar’s writings, grounded in pure Islamic-gnostic teachings and Iranian culture, reject racial and religious animosities and offer timeless messages for today's troubled world. This research aims to demonstrate that Attar, drawing from Islamic and mystical traditions, provides the best possible solutions to the crises of modern humanity. The question we seek to answer in this article is: How has Attar reflected the violence against women in Elahi Nameh?
Research Aims:
The primary objective of this research is to explore the phenomenon of violence against women and to convey Attar's message for fostering a healthy and developed society and family.
The Significance of Research
Attar has powerfully reflected the problems and crises faced by women in his stories, conveying loud and impactful messages. The significance and priority of this research lie in addressing violence against women as a pressing social issue, a global phenomenon that affects women worldwide. In recent decades, it has gained increasing attention across various countries and has become a major cause of numerous social harms, threatening the very foundation of family life. The importance of this research is evident, as, beyond its detrimental effects on women's lives, violence against women results in negative consequences such as a loss of security, disruption in social relationships, and direct impacts on child-rearing. Additionally, it restricts the full utilization of women's potential and talents. Another crucial point is that violence in both society and the family often breeds further violence. Therefore, to ensure a healthy and developed society and family, the rights, status, and dignity of women must not be overlooked.
Research Background
Numerous works and articles have been written about violence against women, with a few notable examples mentioned here. The article "Comparative Study of Violence against Women in the Stories Girl of the Dust by Wendy Welles and Gypsy by the Fire by Muniro Ravanipour," written by Asadollahi et al. (Spring and Summer 2016), compares two literary works. The authors conclude that women’s positions regarding gender violence are both passive and active. They identify silence, compromise, and the acceptance of violence without protest as the key reasons for its continuation in these societies. The article "Investigation of Types of Violence against Women in Rwan Parichahr," written by Maqshoodi et al. (Autumn 2014), delves into various dimensions of violence in the story. The authors conclude that violence, in any form, stems from a patriarchal culture, which fuels the reproduction of violence and negatively impacts society. The book Negation of Violence against Women from the Perspective of Science and Religion, written by Gholamreza Noormohammadi (2010), not only provides a general overview of violence and its consequences but also discusses the stages of its negation from both scientific and religious perspectives. The article "Society Structure and Violence against Women," by Azazi Shahla (2004), outlines several factors contributing to the phenomenon of violence. While the author expands on the issue, the research neglects the family structure and its role in creating violence, focusing instead on the patriarchal society that allows men to exert power over women.
There has also been considerable research on Attar and his works. A few examples include the article "Ethical Virtues in Attar Neishabouri's Elahi Nameh," written by Nasser Khanlou, Kazem, and Mohammadi, Sayeda Luna (November 2015, Tehran), and "Ethical and Religious Teachings in Attar Neishabouri's Elahi Nameh," by Biranvand, Nasreen, and Talavari, Pegah (November 2015). Unfortunately, both articles are identical, differing only in their titles and authors. The article "Man's Relationship with God Based on the God-Like Idea of Man in the Works of Attar Neishabouri," written by Irani, Mohammad, and Sadeghi, Hossein (Summer 2019), discusses the concept of the God-like man in Attar's works. While much research has been conducted on Attar's works, especially Elahi Nameh, the innovation of this article lies in its investigation of violence against women in the works of Attar and other Persian poets—a topic that has not yet been explored in detail.
Metodology
The research method, while incorporating elements of historical and documentary approaches, is primarily descriptive-analytical and interpretative. Its main aim is to analyze the content, themes, meanings, and concepts within the verses. Accordingly, this article focuses on Attar’s theology, examining his anecdotes to identify instances of violence against women, from which relevant inferences and conclusions are drawn based on the textual concepts.
Conclusion
Although violence against women is a global phenomenon with deep historical roots, it has often gone unacknowledged as a social issue due to cultural factors. Until recent years, it remained largely hidden because women, facing embarrassment, fear, concerns about preserving their reputation and dignity, anxiety over separation or divorce, worries about leaving their children unattended, shame, frustration, and blame from those around them—as well as violence and mistreatment from husbands, fathers, brothers, and strangers—often refrained from speaking out. Attar’s attention to violence against women and its depiction in Elahi Namah indicate that such violence was present in his era. While Attar Nishabouri was neither a lawyer nor a social reformer, his reflective stories in Elahi Namah, delivered through fluent language and poetic expression, offer strategies and solutions that remain relevant and valuable for addressing human crises and challenges today and across all ages—an exquisite gift and powerful guidance.
Attar emphasizes that violence against women was not confined to the weak, poor, or common people; it was also prevalent within the courts of kings. Just as in today’s society, even high-ranking officials perpetrate violence against their women and girls.
He points out that violence against women occurs in two spheres: the public (society) and the private (family), manifesting both openly and covertly. It takes four main forms: physical, sexual, psychological, and economic.
One of Attar Nishabouri’s key teachings is the fight against class differences and the intellectual systems, as well as misguided customs and traditions that underpin the widespread violence against women. He calls for the elimination of these class disparities.
Attar also opposes the historical violence endured by women across all human clans and tribes, especially those customs that deny girls the right to choose their life partners and make decisions about their futures. Therefore, such harmful social customs must be changed.
Attar notes that class differences often lead to secretive behaviors; however, women and girls, guided by chastity, religion, honor, upbringing, family tradition, personality, and fear of scandal, resist engaging in sinful acts.
A major contribution of Attar’s ethical teachings lies in reducing unnecessary social anxiety. He regards prejudice against sisters and wives, and restricting their presence in public gatherings, as family biases that obstruct their growth and progress.
Slander is another form of psychological and covert violence against women highlighted by Attar.
In some societies, a woman symbolizes the family’s honor and dignity, and the fear of tarnishing her reputation leads to restrictions that amount to violence against her.
Attar condemns the prejudice against women who write romantic poetry, suppress the expression of love, and suffer harsh punishments, including the loss of life, often without legal recourse. He mourns the cruelty women endure—being restricted and silenced in youth, hiding their love, suffering in silence, enduring mistreatment, and sometimes taking their own lives—as profound mental and physical violence. He also recognizes the unbearable oppression women face within families.
According to Attar, a person who practices justice in society but harbors prejudice and unfairness is doomed to ruin and hell.
Attar stresses that pious and chaste women consistently reject the impure demands of lustful men.
He warns that weak judicial foundations in society and government exacerbate oppression and violence against women. Cruel men, seeking to protect their reputation, resort to violence when women resist their illegal and immoral demands. They slander and punish women unjustly, bribing witnesses and influencing judges who, without thorough investigation, condemn and allow severe physical punishment, leaving women defenseless.
Attar asserts that in an insecure society, women and girls can never feel safe and are constantly exposed to envious and harmful gazes.
He teaches that in a corrupt and unhealthy society, women have no refuge; they suffer sexual and psychological violence both publicly and covertly, subjected to the lustful and unwelcome attention of men. Women must turn to God for protection against the oppression and slander of their abusers, seeking justice from the Divine, who knows all and will overturn the false schemes of cruel men.
Attar’s message is clear: whoever embraces divine piety will be protected by God from calamities and elevated to a high position.
Finally, Attar teaches that women do not need to adopt masculine traits to achieve closeness to God. Given the right conditions and opportunities, they can reach higher stages of spiritual perfection more quickly than men.
کلیدواژه‌ها [English]
1. مقدمه
خشونت علیه زنان پدیدهای فراگیر و جهانی است؛ محدودة جغرافیایی ندارد و مختصِ یک کشور، جامعه، دین و آئین نیست و در همۀ طبقات اجتماعی، اقتصادی، نژادی، سنی و جغرافیایی دیده میشود. علیرغم تبلیغات منفی علیه کشورهای جهان سوم این امر در کشورهای پیشرفته و توسعهیافته کاملاً مشهود است .
«در سال 1993 برای اولین بار جامعۀ بینالمللی حقوقِ بشر، خشونت علیه زنان را به عنوان یکی از موارد نقض بنیادین حقوقِ بشر به رسمیّت شناخت و در مارس 1994 گروه حقوقِ بشر، گزارشگر ویژهای را برای خشونت بر ضد زنان برگزید که مأموریتش بررسی علل و پیامدهای این خشونت بود» (لوین، 1377: 63). «خشونت علیه زنان، اصطلاحی تخصّصی است که برای توصیفِ کلّیِ کارهایِ خشونتآمیز علیه زنان به کار میرود. این پدیده، ریشه در نظامِ اجتماعی دارد و اشخاص، صرفاً کارگزاران منویّاتِ فرهنگیِ آن به شمار میآیند» (محمدیاصل، 1390: 26). خشونت علیه زنان را میتوان از زوایایِ مختلفِ «جسمی»، «روانی»، «جنسی»، و «اقتصادی» مورد بررسی قرار داد که در دو حوزۀ عمومی و خصوصی، به شکل آشکار یا پنهان اتّفاق میافتد» (کار، 1387: 36).
خشونت در سنین مختلف از نوزادی تا کهنسالی بر زنان روا داشته میشود؛ خشونتهای روحی، جسمی و لفظی از قبیل؛ برخی رفتار و اعمال جنسی، اجبار فیزیکی و حتی احساسی، ازدواج قبل از سن بلوغ و ازدواج اجباری، در دوران جنینی با انتخاب جنسیتی نوزاد و سقط فرزند دختر. زنان به عنوان جمعیتی عمدتاً محروم و محکوم همیشه قربانی هستند و مواردی از جمله تبعیض و خشونت در جامعه و خانوادهها علیه آنان وجود دارد که گاهی مجبور به خودکشی، خودسوزی، فرار از منزل و تحمّل رنجها و ضرب و شتم میشوند. برخلاف تصوّر عموم، حتی دنیای مدرن نیز خشونت علیه زنان را کم نکرده که بیشتر نیز کرده است، تجارت و بهرهبرداری جنسی از زنان، فروش دختران جوان و نوجوان از سوی پدران فقیر به مراکز فساد و رونق بازار فیلمهای غیراخلاقی را باید به عنوان مصادیقی از خشونت مدرن علیه زنان یاد کرد.
قرآن کریم بهعنوان یکی از دو منبع اصلی تشریع، به اتفاق آراء مخالفان و موافقانش احیا کنندۀ حقوق زن بوده است. اسلام زن را به عنوان انسان مستقل دانسته و هیچگاه وی را به باد اتهام نگرفته، بلکه هر فرد را مسئولِ اعمالِ خود دانسته است. در دین اسلام بارها، برابری زن و مرد تأکید شدهاست؛ زن و مرد از یک جنس خلق شدهاند تا در کنار هم آرامش گیرند. «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» (روم، ی: 21). یعنی؛ و از یکی از آیات (لطف) الهی آن است که برای شما از جنس خودتان جفتی بیافرید که در بَرِ او آرامش یافته و با هم انس گیرید و میان شما رأفت و مهربانی برقرار فرمود همانا در این امر نیز برای مردم با خرد ادّله علم و حکمت حق آشکار است. حضرت علی- علیهالسلام- در وصیّت به محمّد حنفیه فرمود: «فَإِنَّ المَرأَة ریحَانةٌ وَ لَیسَت بِقَهرَمَانةٍ فَدَارِهَا عَلَی کُلِّ حَالٍ وَأَحسِنِ اَلصُّحبَهَ لَهَا لِیَصفُوَ عَیشُکَ»؛ زن مثل گل ریحانه ظریف است و پیشکارِ خانه نیست، پس در همه حال، با او مدارا کن و بهخوبی با او همنشینی نما تا زندگیات باصفا شود (طبرسی، 1370، ج 1: 470). در منع از خشونت علیه زنان، پیامبر اکرم- صل الله علیه و آله وسلّم- میفرماید: «فَأَیُّ رَجُلٍ لَطَمَ اِمْرَأَتَهُ لَطْمَةً أَمَرَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَالِکاً خَازِنَ اَلنِّیرَانِ فَیَلْطِمُهُ عَلَى حُرِّ وَجْهِهِ سَبْعِینَ لَطْمَةً فِی نَارِ جَهَنَّمَ وَ أَیُّ رَجُلٍ مِنْکُمْ وَضَعَ یَدَهُ عَلَى شَعْرِ اِمْرَأَةٍ مُسْلِمَةٍ سُمِّرَ کَفُّهُ بِمَسَامِیرَ مِنْ نَارٍ اَلْخَبَرَ» (نوری، 1368: 250)؛ هر کس به صورت زنش سیلی بزند، خداوند به آتشبان جهنم دستور میدهد تا در آتش جهنم هفتاد سیلی بر صورت او بزند. هر مرد مسلمانی که به گیسوی زن مسلمانی چنگ زند، دست او با میخ‌های آتشین کوبیده خواهدشد.
بالاترین حقوق زنان، حق کرامت الهی و رعایت مقام و احترامِ شایسته است که در جهان مدرن شناخته نشدهاست. یکی از راهکارهای آن جلوگیری از خشونت علیه زنان است. آثار ادبی و از جمله الهینامۀ عطّار نیشابوری برای انسان امروزی در حکم مرجعی معنوی است و پاسخگوی بخشی از نیازهای مادی، روحی و معنوی انسان است و پیامهای آن میتواند راهکار و راهگشا باشد.
1 .1 بیان مسئله
امروزه جامعۀ بشری گرفتار بحران و چالشهای مختلفی است. انسانها در جهان امروزی و در عصر صنعتی و مدرن، در روزگار خشم و خشونت، دشمنی، دورویی و دوری از همدیگر، گرفتار بیتفاوتی گشته و از بحرانها و مشکلات گوناگون در رنج و سختی هستند و به دنبال حقایقیاند که پاسخگوی بحرانها و تشتتهای روحی آنهاست و الگوهای مناسب برای چگونه زیستن بیابند. یکی از آن بحرانها، بحران اضمحلال خانواده است که افزایش رو به رشد آمار طلاق در سالهای اخیر، دلیلی بیچون و چرا بر وجود بحران در خانوادههای امروزی است و در نتیجه خانوادهها از هم میپاشند و فرزندان بدون سرپرست یا بدون نظارت مستقیم پدر و مادر به زندگی خود ادامه میدهند. خشونت علیه زنان یکی از دلایل مهم اضمحلال خانواده است. رسالتِ ادبیاتِ عرفانی است که حقیقتهایِ جاریِ زندگیِ انسانها را نشان دهد و بیان کند، رسالتی برای اصلاح جامعۀ بشری از صفات زشت انسانی است. علّت اصلی این صفات ناپسند انسانی، تعصّبات و خودخواهی انسانِ مدرنِ امروزی است که با دیدگاهها و تفکرات متفاوت زندگی دنیوی را بر همدیگر سخت کردهاند. اندیشههایِ عطّار از آموزهها و سرچشمههایِ نابِ اسلامی- عرفانی بهره میگیرد و بر عصبیتهای نژادی و مذهبی خطِ بطلان کشیدهاست و پیامهاییِ ناب برای انسانِ پرمشغلۀ امروزی دارد. این پژوهش اثبات کنندۀ این واقعیت است که عطّار با فرهنگ اسلامی- عرفانی- ایرانی بهترین راهکار برای رفع بحرانهای بشریّت دارد. این پژوهش سعی دارد به این پرسش اصلی پاسخ دهد: چگونه عطّار خشونت علیه زنان را در الهینامه منعکس کردهاست؟
عطّار با پیامهایِ بلند و مؤثر، مشکلات و بحرانهایِ زنان را در حکایتهای خود منعکس کردهاست. اهمیّت و اولویتِ پژوهش در آن است که خشونت علیه زنان به عنوان یک مسئلۀ اجتماعی، مقولهای جدید و جهانی است و زنان در سرتاسر جهان از آن رنج میبرند و طی دهههای اخیر در کشورهای مختلفِ جهان موضوعی قابل توجّه گردیدهاست و میتواند زمینهساز بسیاری از آسیبهایِ اجتماعی گردد و کانونِ گرمِ خانواده را به مخاطره اندازد. ضرورت پژوهش آن است که خشونت علیه زنان علاوهبر تأثیراتِ مضر بر زندگی زن، موجبِ پیامدهایِ منفی از قبیل عدمِ احساسِ امنیت، اختلال در روابطِ اجتماعی و تأثیرِ مستقیم بر تربیت فرزندان میشود و نیز محدودسازیِ بهرهمندیِ شایسته از توان و استعدادِ زنان را در پی دارد. ضرورتِ دیگر این است که خشونت در جامعه و خانواده، خشونت بار میآورد. پس برای داشتن جامعه و خانوادهای سالم و رشدیافته نمیتوان نسبت به حقوق، مقام و احترام زنان بیتفاوت شد.
در مورد خشونت علیه زنان آثار و مقالههایی نوشتهشده است، به چند مورد اشاره میشود: در مقالۀ «بررسی مقایسهای خشونت علیه زنان در داستانهای دختر غبار نوشتۀ وندی وَلِس و کولی کنار آتش نوشتۀ منیرو روانیپور» به قلم اسداللهی و همکاران (1396). نویسندگان به مقایسۀ دو اثر ادبی پرداختهاند و به این نتیجه رسیدهاند که موضع زنان در قبال خشونتهای جنسیتی، منفعلانه و فعالانه است و مهمترین دلیل استمرار خشونت علیه زنان در دو جامعه مورد نظر، سکوت و سازش، پذیرش خشونت و اعتراض نکردن زنان به آن است. مقالۀ «بررسی انواع خشونتهای اعمال شده علیه زنان در روان پریچهر» به قلم مقصودی و همکاران. (1394). نویسندگان در آن به ابعاد خشونت در داستان پرداختهاند و به این نتیجه رسیدهاند که خشونت به هر شکلی باشد، محصول فرهنگ مردسالار است و میتواند به باز تولید خشونت دامن زند و بر افراد جامعه تأثیر گذارد. کتاب «نفی خشونت علیه زنان از نگاه علم و دین» به قلم نورمحمدی، غلامرضا. (1389). نویسنده ضمنِ نگرشِ کلی به پدیدۀ خشونت و پیامدهای آن، به مراحل نفی آن از منظر علم و دین پرداختهاست. مقالۀ «ساختار جامعه و خشونت علیه زنان» به قلم اعزازی، شهلا. (1383). نویسنده با ارائۀ اطلاعاتی در باب برخی عوامل، دید را نسبت به پدیدۀ خشونت کاملتر میکند؛ امّا به علّت بیتوجهی به ساختار خانواده و نقش آن در ایجاد خشونت، موقعیتهای درون خانواده را نابرابر تنظیم کردهاست و توجّه بر ساختار مردسالارانه در جامعه به مردان اجازۀ اعمالِ قدرت بر زنان را میدهد.
در مورد عطّار و آثارش نیز تحقیق و تحلیلهای گوناگونی صورت گرفتهاست که به چند مورد اشاره میشود: مقالۀ «فضایل اخلاقی در الهینامه عطّارنیشابوری» به قلم ناصر خانلو و محمّدی (1395) و مقالۀ «تعالیم و آموزههای اخلاقی و دینی در الهینامه عطّار نیشابوری» به قلم بیرانوند و تلاوری (1395) که هر دو مقاله به فضایل و رذایل اخلاقی در الهینامه پرداختهاند. مقالۀ «رابطۀ انسان با خدا بر پایۀ اندیشۀ خداگونهپنداریِ انسان در آثار عطّار نیشابوری» به قلم ایرانی و صادقی (1390)، به ویژگیهای انسان خداوندگونه و سپس خداگونهپنداری انسان در آثار عطّار پرداختهاند.
تا کنون پژوهشهای زیادی در مورد آثار ِعطّار بهویژه الهینامه انجام شده؛ امّا نوآوری این پژوهش در آن است که هیچ پژوهش و تحلیلی به بررسی خشونت علیه زنان در آثارِ عطّار و دیگر شاعرانِ ادب فارسی نپرداخته است.
1 .6. روش پژوهش [1]
روش تحقیق، در کنار بهرهگیری از جنبههایی از روش تاریخی و اسنادی، عمدتاً توصیفی– تحلیلی و تأویلی است. غرض اصلی، تحلیل محتوا، موضوع، معنی و مفهوم در ابیات است؛ لذا در این پژوهش، الهینامۀ عطّار در نظر گرفته شد و حکایات آن بررسی گردید و پس از استخراج موارد مربوط به خشونت بر زنان از مفاهیم متن، استنباط و نتیجهگیری صورت گرفتهاست.
عطّار به حق از شاعران بزرگ متصوّفه و از مردان نامآور تاریخ ادبیات ایران است. کلام ساده و گیرندۀ او که با عشق و اشتیاقی سوزان همراه است، همواره سالکان راه حقیقت را چون تازیانۀ شوق به جانب مقصود راهبری کرده است. وی برای بیان مقاصد عالیۀ عرفانی خود بهترین راه را که آوردن کلام بیپیرایۀ روان و خالی از هر آرایش وپیرایش است، انتخاب کردهاست (صفا، 1386: 325).
«او، تا آنجا که حیطۀ شعر مجالش میدهد، قشرها و طبقات گوناگون جامعه را با عادات و آداب، سنّتها، آرا و اندیشه‌ها، گفتار و رفتار و خلاصه آنچه مربوط به تربیت عمومی عصر است، توصیف کردهاست» (صارمی، 1383: بیست و نه).
جهان فکری عطّار چنان وسیع و پردامنه است که لفظ و وزن در برابر عمق مفاهیم و سخنان حکیمانه او بیتاب و کممایه مینماید. در حقیقت، مرکز توجّه عطّار، انسان، جهان و خداوند است و دغدغۀ او روشن کردن ارتباط این سه با هم و ارائۀ تصویری روشن از این مقولات است (ریتر، 1377، ج1: 5). از جمله مثنویهایِ مهمِ عطّار که انتساب آنها به شیخ، محقق است؛ الهینامه است. این منظومه در حقیقت مجموعهای است از قصّههایِ کوتاهِ منظوم و اساسِ آن مبتنی است بر گفتوشنود پدری با پسران خود که به هرزه طالب چیزهایی شدهاند که حقیقت آنها با آنچه عامّه از آنها ادراک میکنند، تفاوت دارد. در طی این گفتوشنود که هر دو طرف احتجاج و استدلال میکنند و قصّه و تمثیل میآورند، پدر فرزندان را مُجاب میکند و دواعی باطنی آنها را تحلیل مینماید و حقیقتِ مطلوبِ آنها را تأویل میکند. در ضمن این گفتوشنودها بسیاری از مطالب عرفانی، اخلاقی و اجتماعی مطرح میشود و مورد بحث و تحقیق قرار میگیرد. (زرین‌کوب، 1372: 210). شعر عطّار بیانکنندۀ آرمانها، دردها و رنجهای روحی انسانها و اعتلادهندۀ فرهنگ عوام و بینش تودهها است. هنر عمدۀ او این است که شعر را از دنیای بستۀ دربارها و حجرههای پر قیل و قال مدارس بیرون آورد و با شوروحال اهل خانقاه درآمیخت و این سرآغاز تحوّلی بزرگ در ادب فارسی بود. چون سرگذشت مردم عادی، موضوع شعر واقع شد و مخاطبِ شاعر نیز همین مردم بودند، زبانِ قصّهها هم نرم و ساده شد و به زبانِ مردم نزدیکترگردید. (صنعتینیا، 1369: 11) شیخ فریدالدین عطّار نیشابوری در ناآرامیهای قرن ششم هجری، آثارِ گرانقدری از فرهنگ ایران اسلامی در عرفان و جامعهشناسی از خود به یادگار گذاشتهاست. شاعر عارف خود میگوید که برای عوام و خواص نوشتهاست تا عوام از صورت آن لذّت ببرند و خواص از معنی آن بهرهمند گردند (ثروتیان، 1384: 23).
عطّار، با ذهن و ضمیر انسانِ امروزی و بحرانهایِ انسانهایِ عصرِ نو سخن گفتهاست. او اندیشههایِ ژرفِ اجتماعی، روان شناختی، اخلاقی، سیاسی و غیره را در آثار خود مورد توجّه قرار داده که از این نظر بهعنوانِ متفکر و نظریهپرداز شناخته میشود.
عطّار در آثارش از چهرههای برتر زنانِ تاریخِ اسلام، عرفان و ایران سخن گفته و به آنها توجّه کردهاست، هویتِ انسانی- اجتماعی زن را پذیرفتهاست. زن در شعر عطّار در مقام مادر، همسر، خواهر و غیره به کار رفته و به عشق و دلدادگی، بزرگی، پارسایی، پاکدامنی، خردمندی، وفا، خداپرستی و عرفان، مستجابالدعوه، بردبار، ستمدیده و غیره معرفی شده است که در صورت فراهم کردن شرایط و زمینهها، مدارج کمال را بیشتر و زودتر از مردان طی خواهدکرد. عطّار در همۀ آثار خود از زن سخن گفته؛ اما در «الهینامه»، بیشتر از دیگر آثار، از خشونت علیه زن و وضعیتِ آنان و حقوق پایمال شدۀ آنان سخن گفته است. در این پژوهش ضمن بیان چند داستان از الهینامه به نمونههایی از انعکاس خشونت، ظلم و ستم و محرومیت زنان اشاره خواهد شد و با توجّه به برداشتهای نگارندگان از مطالعۀ حکایتها، تفسیر و پیام آنها استخراج میگردد و به پرسشهای تحقیق پاسخ داده میشود.
حکایتِ مقالۀ بیست و یکم «الهینامه»، داستان زندگی، عشق و شاعریِ دخترِکعب، زین العرب، را به تفصیل تمام در چهارصد و ده بیت تعریف میکند. امیری عادل، پاکدین، شجاع به نام کعب در بلخ بود. او یک پسر به نام حارث و دختر زیبایی به نام زینالعرب داشت که وصف زیبایش محال و خیال است. دختر در شعر گفتن، خوشزبان بود و هر چه از مردم میشنید، در همان لحظه به رشتۀ نظم میکشید. پدر آن چنان دلبستۀ او بود به طوریکه آیندهاش او را بیمار کرد. هنگامیکه مرگش فرا رسید، مراقبت و محافظت از او را به پسرش، حارث، سپرد و به او گفت:
«که از من خواستندش نامداران
ندادم من به کس گر تو توانی
گواهِ این سخن کردم خدا را
بسی گردنکشان و شهریاران
که شایسته کسی یابی تو دانی
پشولیده مگردان حال ما را»
(عطّار، 1387: 372)
این وصیت پدر به پسر پیامی تلخ و غمانگیز دارد و یکی از موارد خشونت علیه زنان است که دختر حق انتخاب همسر خود را ندارد و او را آنقدرضعیف دانسته که تیمارداریش به برادر سپرده میشود تا سرنوشتِ زندگیِ آیندۀ خواهر را خود رقم زند. دختری شاهزاده، با جمال، کمال و شاعر امّا آیندهاش به دست دیگری است و حق تصمیمگیری برای زندگی آیندۀ خود را ندارد. طبعاً چنین خواهری گوش به فرمان و تسلیمِ خواسته و تصمیمگیری برادر خواهدبود. این خشونت در حوزۀ خصوصی و خانوادگی و از نوع روانی و به شکل پنهان است.
بعد از مرگ پدر، پسر بر تخت شاهی نشست و در عدل و داد در جهان، انوشیروان دوم شد و خواهر را همچون جان گرامی میداشت. حارث، غلامی زیباروی و بیهمتا موسوم به بکتاش داشت. در یکی از روزها حارث مجلس بزم ترتیب دادهبود و همچون خورشیدی خجسته و سلیمانوار نشستهبود و غلامان به خدمت ایستادهبودند. ندیمان و ارکان دولت در آن مجلس سر به زیر افکندهبودند؛ اما بخت با او یار نبود که:
«ز بیداری بختش فتنه در خواب
زُحَلکین، مشتریوش، ماهطلعت
زِ بیم خشمش آتش چشم پر آب
عطّارد قدر و هم خورشید رفعت»
(همان: 374-375)
زینالعرب، خواهرِ حارث، بر بام آمد و به مجلس با شکوه حارث نگاه کرد:
«مگر بر بام آمد دخترِ کعب
چو لختی کرد هر سویی نظاره
چو روی و عارضِ بکتاش دید او
بدان خوبی چو دختر روی او دید
در آمد آتشی از عشق زودش
شکوهِ جشن در چشم آمدش صعب
بدید آخر رخِ آن ماه پاره
چو سروی در قبا بالاش دید او
جهان را وقفِ یک یک موی او دید
به غارت برد کلّی هر چه بودش»
(همان: 375)
عطّار به فرهنگِ جامعۀ خود و قوانینِ خاص دربار اشاره دارد که دختری شاهزاده از بالای بام شاهد مجلس عیش پادشاه است و اجازۀ حضور در میان مردان را ندارد. ممنوعیت از حضور زن در مجالس شاهان و بزرگان، تعصّب خانوادگی است و جلوی پیشرفت و رشد زن را میگیرد و از مظاهرِ خشونت علیه زنان در حوزۀ خصوصی و از نوع خشونت روانی و به شکل آشکار است؛ علاوهبرآن به اختلاف طبقاتی آن زمان اشاره میکند که زیبایی غلام نباید در چشم دختری شاهزاده بزرگ به نظر آید و عاشق او گردد و غلام نباید در فکر و خیال شاهزادۀ دختر ولینعمتِ خود باشد و فاصلۀ طبقاتی آنها را از همدیگر دور کردهاست و باید این فاصله حفظ گردد هرچند قوانین اسلام و آیات قرآن آن را نمیپذیرد؛ زیرا «... انّ أَکرَمَکُم عِندَ الله أتقَاکُم» (حجرات، آیه 13). از سویی دیگر، این یک قاعدۀ طبیعی و غریزی است و چارهای از آن نیست؛ هر کس زیبایی و زیبارویی را ببیند، آن را میپسندد و دل در گرو او میبندد. مگر آنکه خود در، بر دل خود ببندد و به خواهشهای دلِ خود توجّهای نکند. بدین سبب عطّار میگوید: دخترِکعب بر بام آمد و غلام ماهروی، بکتاش، را دید. بکتاش ساقی مجلس بود و گاهی سرمست شرابی به دستِ شاه میداد و گاهی همچون بلبل با صداییِ دلنشین سرودی میخواند و گاهی همچون گل ناز میکرد.
دخترِ کعب چون او را دید، عاشقش شد، به طوریکه شب و روز و خواب و قرار نداشت و بیمار گشت. حارث برای او طبیبی آورد ولی سودی نداشت که او درد بیدرمان، عشقِ بکتاش، را داشت. دختر، دایهای هوشمند و حیلهگر داشت. به حیلههای گوناگون حقیقت را از دختر جویا شد؛ البته آن ماهروی اقرار نمیکرد، بالاخره زبان گشود و اقرار کرد که من آن روز بکتاش و زلف و چهرۀ جانسوز و زیبایی دلفروزش را دیدم و :
«چو سرمستی ربابی داشت در بر
چو سبزارنگ برمیداشت آواز
چو بود آواز سبزارنگ گلزار
به زخم زخمه در راهی که او راست
کنون سرگشتۀ آفاق گشتم
چنان عشقش مرا بیخویش آورد
من از وی چون ربابی دست بر سر
ز قولش مرغ کرد آهنگِ پرواز
شد آخر مستی اندر گل پدیدار
مخالف را به قولی کرده رگ راست
که اهلِ پردۀ عشاق گشتم
که صد ساله غمم در پیش آورد»
(همان: 376)
بدین سبب عاشقش شدم و بیمار و سرگردان به خاطر او هستم. زیرا میدانم که قدرش را نمیدانم و هیچکس به خوبی او نیست و امکان ندارد کسی زیباتر از او باشد و به توصیف زیبایی بکتاش میپردازد. ترس از اظهار نکردن عشق و علاقه به بکتاش، پنهان کردن آن از دیگران و تحمّل رنج و بیماری یکی دیگر از موارد خشونت علیه زنان در حوزۀ خصوصی و از نوعِ خشونت روانی و به شکل پنهان است.
آنگاه از دایه خواست راز عشقش را به بکتاش برساند به طوری که کسی متوجّه نشود و ترتیب ملاقات هر دو را بکند. دختر کعب، نامهای عاشقانه به شعر نوشت و صورتِ زیبای همچون ماهِ خود را بر آن نگاشت و به دایه داد تا به نزد آن ماهرویِ مهربان، بکتاش، برساند. بکتاش تا نقشِ چهرۀ او و شعر سوزناکش را دید، نادیده عاشق او گشت و دلش از عشق غصّهدار و مضطر شد که گویی کلاه در پای و کفش در سر کرد. سپس:
«به دایه گفت: برخیز ای نکوگوی
«ندارم دیده بیروی تو دیدن
مرا اکنون چه باید کرد بی تو
ترا نادیده در جان چون نشستی
اگر روشن کنی چشمم به دیدار
بران بتروی شو و ز ما بدو گوی:
ندارم صبرِ بی تو آرمیدن
که نتوان برد چندین درد بی تو
دلم برخاست تا در خون نشستی
به صد جانت توانم شد خریدار»
(همان: 378)
دایه به نزد ماهروی، زینالعرب، رفت و شیفتگی بکتاش را بازگو کرد. دلِ دخترِ کعب بسیار شادمان گشت به طوریکه از شادی اشک بر چهرهاش سرازیر شد و شبانهروز بیت و غزل میگفت و برای غلام میفرستاد و غلام عاشقتر میشد. بر این منوال چند روزی گذشت تا یک روز در دهلیزی همدیگر را دیدند و بکتاش او را شناخت و دامن او را گرفت.
عطّار تا اینجا به جریان طبیعی عشق و عاشقی اندرونی دربارها اشاره میکند، عشقی پاک و به دور از فساد، فسق و فجور است. اختلاف طبقاتی، دیدارهای محرمانه را در پیش دارد. امّا عفت و عفاف، دین و مذهب، شرف و حفظ آبرو، تربیت و سنّت خانوادگی، شخصیت دختر و ترس از بدنامی و غیره اجازه نمیدهد که گناه و خطایی مرتکب شود. دامن گرفتنِ دختر کعب توسط بکتاش، از موارد خشونت علیه زنان از نوع جنسی است. در اینجا این نتیجه را میتوان گرفت که هر دختر مسلمان در هر کجای دنیا، از همان آغاز کودکی، شرف و غیرت را در خانه میشنود و با آن بزرگ میشود و از او شخصیّتی میسازد که از هر حرکت و نگاهِ آلودهای روی برمیگرداند تا بتواند همۀ وجود خود را پاک نگهدارد و نسلی پاک را به جامعۀ جهانی تحویل دهد و زندگی سرافراز، آزاد و آسودهای داشته باشد. به همین سبب دخترِ کعب برآشفت و با شجاعت نسبت به این نوع خشونت و اهانت اعتراض میکند و فریاد میزند:
«که «هان ای بیادب این چه دلیریست
نیارد گشت کس پیرامنِ من
غلامش گفت «ای من خاک کویت
چرا شعرم فرستادی شب و روز
چو در اول مرا دیوانه کردی
تو روباهی ترا چه جای شیریست؟
که باشی تو که گیری دامنِ من»
چو میکردی ز من پوشیده رویت
دلم بردی بدان نقش دلافروز
چرا در آخرم بیگانه کردی؟»
(همان: 379)
امّا دختر کعب گفت: تو بهانهای هستی و یک ذرّه نیز از آن راز آگاه نیستی، در درونم عشقی است و تو بهانۀ آن عشق هستی و باعث اظهار آن هستی. در این عشق جایِ غلامانی همچون تو نیست، همینکه عشق و راز درون را بر تو آشکار کردم، کافی است. در این عشقِ پاک جایِ شهوت بازی نیست.
عطّار در اینجا به عشق آسمانی و معشوق حقیقی که زمینه و مقدمۀ آن عشقِ زمینی است، اشاره میکند. عشق به بکتاش، عشق به زیبایی، پاکی و قداست، بینش و معرفت، محبوب و معشوق حقیقی است که نمودِ آن بر روی زمین و بر شخصی به نامِ بکتاش ظاهر شد و او را از خود بیخود و بیمار کردهبود و شب و روز خواب و قرار را از او سلب کرده و با زبانِ شعر مورد خطاب قرار میدهد:
«الا ای باد شبگیری گذر کن
بگو در تشنگی خوابم ببردی
ز من آن ترک یغما را خبر کن
ببردی آبم و خونم بخوردی»
(همان: 379-380 )
دخترِ کعب، سقّایی سرخموی داشت، هرگاه برای او آب میآورد، به جای ترکِ یغما، بکتاش، شعرش را برای سقّای سرخموی میخواند و او نیز شعرهای دخترِ کعب را در جاهای دیگر نقل میکرد و چون حارث میشنید به خواهرِ خود تهمت میزد و او را دختری بیحرمت میپنداشت. تهمت زدن یکی دیگر از موارد خشونت علیه زنان از نوعِ روانی و به شکل پنهان است.
بالأخره بعداز یک ماه، امیر بخارا با سپاهی غیر قابل شمارش و تیغ و جوشن برای جنگ به سوی امیر بلخ لشکر کشید و حارث، امیر بلخ، نیز با سپاه خود از دروازه بیرون آمد و لشکریان در هم افتادند و شروع به کشتن همدیگر کردند. در آن جنگ، بکتاش با دو دست شمشیر میزد تا اینکه چشم زخمی به او رسید و سرش زخمی شد و نزدیک بود به دست دشمن گرفتار گردد که دخترِ کعب با سلاح و روی بسته، همچو کوهی اسب به میدان تاخت و ده مرد را بکشت تا به بالین بکتاش رسید و او را به سپاه حارث برگرداند و آنگاه ناپدید شد و کسی او را نشناخت. پس از آنکه سپاه بخارا عقبنشینی کرد و سپاه بلخ به شهر بازگشت، حارث، امیر بلخ، سراغِ آن سوار چست و دلیر را میگیرد ولی هیچکس او را نمیشناسد و همه گفتند: همچون پری گُم شد. دخترِ کعب در فکر بکتاش و جراحت زخمِ او بود و شعری سوزناک سرود و به نزد بکتاش فرستاد و بکتاش نامه را مرهم دلِ خود دید و زخم سر را فراموش کرد و سیلِ خون از چشمش سرازیر گشت و در جواب پیغام عاشقانه داد که تا کی مرا تنها میگذاری، ای نازنین! بیا همچون عاشقان لحظهای بر بالینِ غریبان بنشین، اگر یک زخم در سر هست، هزاران زخم بر جان دارم و... .
اتفاقاً یک روز دخترِ کعب نشستهبود و رودکی از آنجا میگذشت. اگر رودکی بیتی میسرود، دخترِ کعب بیتی بهتر از آن را در جواب میگفت. رودکی در آن روز اشعار بسیاری را گفت و دخترِ کعب همه را به زیبایی جواب داد. رودکی تعجب کرد و متوجّه شد که عاشق بکتاش است و پس از آن به بخارا برگشت. حارث برای عذرخواهی و سپاسگزاری به بخارا رفت و امیر بخارا جشنی با شکوه ترتیب داد. در آن جشن از رودکی خواست شعری بگوید. رودکی هر آنچه از شعرهای دخترِ کعب به یاد داشت، خواند. مجلس بسیار گرم شد. شاه از او پرسید: این شعرهای همچون مروارید را که سُفتهاست؟ رودکی که خود مست شعر و مستِ باده بود، از حضور حارث غافل بود و گفت: این شعرها را دخترِکعب سرودهاست، او عاشقِ غلامی است و شعر میسراید و پنهانی به نزد او میفرستد.
اگر دخترِکعب عشق چون آتش را نداشت، نمیتوانست اشعاری این چنین خوش بسراید. حارث از شنیدن این سخنان، بسیار ناراحت شد، هرچند در آن زمان به روی خود نیاورد و خود را به مستی زد. در بعضی از جوامع، زن مظهر شرف و عزّتِ خانواده است و ترس از خدشهدار کردن چهرۀ او، محدودیتهایی برای او ایجاد میکنند که به خشونت علیه او میانجامد.
بالاخره حارث به شهر خود بازگشت و این راز را از خواهر خود پنهان کرد ولی پیوسته مراقب او بود تا خواهر را به گناهی فرو گیرد و خونش را بریزد. بکتاش همۀ اشعاری که دخترِ کعب برای او میفرستاد، در صندوقچهای نهاده و آن را قفل کرده تا کسی نتواند آن را باز کند. رفیقِ بکتاش گمان کرد که در آن دُرجِ گوهر است. قفل را شکست و آن نامهها را خواند و به نزد حارث برد، دلِ حارث به جوش آمد و تصمیم بر کشتن خواهرِ خود کرد. در ابتدا بکتاش را گرفت و در چاه زندان کرد. سپس دستور داد تا حمّام را گرم کنند و رگِ دو دستِ خواهر را زدند و بدون اینکه آن را ببندند در آن حمّام رها کردند و درِ حمّام را با گچ و گِل بستند. هرچه دخترِ کعب فریاد زد، فریادرسی نبود. عطّار در اینجا پیام خود را بیان میکند:
«چنین قصّه که دارد یاد هرگز
بدین زاری بدین درد و بدین سوز
بیا گر عاشقی تا درد بینی
در آمد چند آتش گِردِ آن ماه
یکی آتش ازان حمّامِ ناخوش
یکی آتش ز آثارِ جوانی
یکی آتش ز سوزِ عشق و غیرت
یکی آتش ز بیماری و سستی
که بنشاند چنین آتش به صد آب
چنین کاری کرا افتاد هرگز
که هرگز در جهان بودهست یکروز؟
طریقِ عاشقانِ مرد بینی
فرو شد آن همه آتش به یک راه
دگر آتش ازان شعرِ چو آتش
یکی آتش ز چندان خونفشانی
دگر آتش ز رُسوایی و حیرت
دگر آتش ز دلگرمی و مستی
کرا با این همه آتش بوَد تاب؟»
(همان: 385)
تعصّب نسبت به خواهر در سرودن شعرهایِ عاشقانه، مانع رسیدن به عشق، مجازات زن به بدترین شکل، گرفتن حق حیات و خاتمه دادن به زندگی او با وجودِ بیگناهی بدون مراجعه به مراجعِ قضایی از منفورترین و زشتترین حالات خشونت روانی- جسمی علیه زنان است. عطّار از این ظلم و خشونت نسبت به زن با درد و سوز فریاد میکشد و صورتهای مختلف آن، محدود بودن و نداشتن آزادی در دورۀ جوانی، پنهان کردن عشق، سوز عشق و سرودن شعر، ترس از رسوایی و تحمّل بیماری، حمامیناخوش و بالاخره رگ زدن و ناجوانمردانه مردن را از مظاهر خشونتِ روانی- جسمی و درد و ظلم بر زنان در حوزۀ خانوادگی میداند که هیچکس یارای مقاومت بر آن را ندارد.
آنگاه زینالعرب، دخترِ کعب، سرِ انگشت در خون میکرد و با سوز دل اشعار بسیاری را بر دیوار نوشت و خون بدنش تمام شد و همچون پارهدیواری بر زمین افتاد و با افسوس فراوان در میان خون، عشق، آتش و اشک جان داد. فردای آن روز، وقتی درِ حمّام را باز کردند او را همچون زعفران زردرنگ در خون خود آغشته دیدند. او را غسل کردند و با دلی پرخون دفن کردند. بکتاش نیز با تلاش بسیار، فرصتی پیدا کرد و از چاه نجات یافت و سحرگاه پنهانی به قصر حارث رفت و سرش را از تنش جدا کرد و آنگاه بر سر خاکِ دخترِ کعب آمد، دشنهای بر جگر خود زد و بر خاک معشوق جان داد؛ زیرا بدون او نمیتوانست تحمّل کند و این چنین داستان او کوتاه شد.
داستانِ عشقِ پاکِ زینالعرب، دخترِ کعب، با بکتاش یکی از داستانها و حوادث غمانگیز تاریخ است که با عمر کوتاه خود به ستیز با اختلافات طبقاتی و نیز نظام فکری عصر خود بر میخیزد و بر خلاف سنّت که باورمند به انتخاب شدنِ زن به عنوان همسر، خود به عشق درون پاسخ میدهد و مرد دلخواهش را انتخاب میکند تا انتخاب نشود همانگونه که در عاشقانههایِ زیبایِ زبانِ فارسی نه مردان بلکه زنان عاشق میشدند؛ عشق رودابه به زال، تهمینه به رستم، منیژه به بیژن و عشق دو طرفۀ شیرین و خسرو، ویس و رامین، لیلی و مجنون و ... دخترِ کعب نیز عاشق میشود و در این راه استواری میکند و جانش را در این راه فدا میکند و نامش را در تاریخِ شعر جاودان میسازد و بدین وسیله نمونهای از خشونت و ظلم و ستمی که مردان به ناحق در طول تاریخ بر زنان و دختران مظلوم روا کردهاند و با خون سرخ به پایان میرسد. به حق اوّلین زنِ مظلوم و شاعرِ به ناحق کشتۀ شعرِ زبانِ فارسی که در نقطۀ مقابل جامعۀ مردسالاری بود و خشونت مردان را حتی بعد از مرگ نیز در پی داشت، چنانچه نامش در بعضی از دیوانها و شعرِ شاعران بعد از خود نیامدهاست. اعمال خشونت در داستان زینالعرب در حوزۀ خصوصی و خانوادگی و به شکل پنهان و از سه نوعِ جسمی، جنسی و روانی است که اوجِ آن، از نظر جسمی به مرگ دخترِ کعب میانجامد.
عطّار درکتاب الهینامه «حکایت زن پارسا» را نیز تعریف میکند که در آن تقابل ایمان و کفر، تقوا در برابر سستی ایمان، عمل نیک در مقابل هوی و هوس نفسانی، قوّت و ثبات زن پارسا در تقابل ضعف و سسترگی برادر شوهر و غلام سیاه و جوان گرفتار و بازرگانان، فضیلت و برتری زن خوبسیرت در برابر مردان هویپرست دیدهمیشود.
«مقصد اصلی عطّار از نظم این حکایت بیگمان آنست که در وصول به مقام ولایت و قرب حق صورت مرد داشتن شرط نیست. نکتۀ دیگر، ضعف مبانی قضایی است که در نتیجه مردی بدخواه میتواند چهارتن را بفریبد و به عنوان شاهد به محضر قاضی برد و قاضی بدون تحقیق و فحص در احوال مدّعی و شهود، بی درنگ حکم سنگسار میدهد و این مجازات سخت بدین سهولت اجرا میگردد. مسألۀ دیگر، فروش و خرید بشر است به صرف ادّعای مالکیت یک فرد شقی که جوان گرفتار که به احسان زن آزاد شد، او را به بازرگان فروخت و فریاد زن که من آزادم و بنده نیستم، به جایی نرسید» (فروزانفر، 1353: 114-113).
عطّار در آغاز مقالۀ اوّل الهینامه، در پاسخ پدر به آرزوی پسر اول، در مقام تمثیل، برای بازداشتن پسر از شهوتپرستی به صورت براعت استهلال به ذکر صفت (زن پارسا) میپردازد و سپس ماجرای اصلی حکایت میگوید:
«ولی هر زن که او مردانه آمد
چنان کان زن که از شوهر جدا شد
از این شهوت به کل، بیگانه آمد
سر مردان درگاه خدا شد»
(عطّار، 1387: 131)
آنگاه در ده بیت نخستین با ذکر صفات بر جستۀ زن، قهرمان اصلی داستان را به خواننده خویش معرفی میکند؛ مهمترین صفت زن در این ده بیت که به صورتها و نامهای گوناگون بسامدی بالاتر از تکرار پذیری دارد، (صفت زیبایی) است که عطّار با عنوان (حسن جمال)، (خوبی و خوشی بسیار) و (زیبایی) از آن یاد میکند و با تأکید فراوان صفت (صلاح و زهد) را با این زیبایی همراه میسازد:
«خـــوشی و خـــوبی بســـیار بودش صلاح و زهــد با آن یار بودش»
(همان)
صفت ثابت زن زیبارو که تا پایان هیچ تغییری در آن رخ نمیدهد، (پارسایی) و پاکدامنی اوست و امتناع وی از پذیرفتن خواهشهای ناپاک ناپاکان. صفتی که در تمام داستان - هدف اصلی درون مایۀ داستان نیز هست-تکرار میشود. صفات دیگر زن پارسا، عبارت است از: (راستگویی) او در پاسخ به خواهشگران، (قدرت تفکر و تعقل صحیح) در رهایی از هر حادثه و رفتن سوی ماجراهای بعدی، (قدرت متقاعد کردن مردان) بخصوص در برخورد با مرد اعرابی است که همین قدرت، مرد به سوی صلاح رهنمون میشود، (چشمپوشی از مال و بخشیدن مال) در ماجراهای نجات جوان محکوم به مرگ با بخشیدن سیصد درهم، یا بخشیدن تمام اموال کشتی در ازای به دست آوردن گوشۀ اعتکاف برای دعا و سرانجام در پایان (چشم پوشی از قدرت و پادشاهی) اوست که همۀ این صفات حول محور صفت اصلی وی (پاکدامنی و پایداری در عفاف) است.
عطّار داستان را اینگونه تعریف میکند که زنی پارسا با عنوان «مرحومه» که شوهرش به سفر حج رفت و در غیبت خویش سرپرستی زن را به برادر کوچکتر خود سپرد. ضعیف دانستن زن در ناتوانی از انجامِ کارها در غیاب همسر و سپردنِ سرپرستی به برادر نمونهای از خشونت روانی در حوزۀ خانوادگی و به شکل پنهان است. برادرِ ناجوانمرد شبانهروز کارهای زن برادر خود را انجام میداد تا اینکه یک روز صبح زود سوی زن رفت و چهرۀ زیبایش را دید و عاشقش شد و هر لحظه عشقش بیشتر میشد و با زور و زر و زاری زن را به سوی خود خواند ولی زنِ پاکدامن با خواری او را از خود راند:
«بدو گفتا نداری از خدا شرم
ترا دین و دیانتداری این است
برو توبه گزین و با خدا گرد
برادر را چنین میداری آزرم؟
برادر را امانتداری این است؟
و زین اندیشۀ فاسد جدا گرد»
(همان: 132)
ولی مرد، زن پارسا را تهدید میکند و میگوید باید مرا زود خشنود کنی
«و گر نه، روی تابم از غمِ تو
هم اکنون در هلاک اندازمت من
ترا رسوا کنم، گیرم کمِ تو
به کاری سهمناک اندازمت من»
(همان)
اما زن از تهدید و هلاک شدن نترسید و هلاک این دنیا را بر هلاک دنیای آخرت ترجیح داد. برادرِ نااهلِ از بیم آن که زن ماجرا را به شوهرش گزارش دهد و او را رسوا سازد، زر داد و چهار «شاهد عادل» گرفت که این زن زنا کرده است. قاضی شهر حکم داد که سنگسارش کنند. زن را به صحرا بردند و از چهار طرف به او سنگ زدند و به گمان اینکه زن مردهاست. برای عبرت مردم او را در خاک و خون رها کردند. از سنگدلترین و رقتانگیزترین خشونتهایِ جنسی- جسمی به شکلِ پنهان که مردِ نامرد علیه زن بیدفاع روا کرد، نگاه ناروا به زن و خواستار رام کردن و اغفال زن در این داستان به خوبی ترسیم شده است که در صورت مخالفت و تن ندادن به کار ناروا، برای حفظ چهرۀ مردِ نامرد و آبروی بیآبرویی خود، خشونت و ظلمی دیگر را مرتکب میشود و زن را متهم و گناهکار معرفی میکند و برای پاک جلوه دادن چهرۀ کثیف و گناهآلود خود، رشوه میدهد و به کمک چهار شاهد عادل ناعادل در برابر قاضی که بدون تحقیق دقیق حکم به مجازات و سنگسار کردن زن میکند. بزرگترین و غمانگیزترین خشونت جسمی و ظلم و ستم را جاری میکند بدون اینکه زن بتواند کوچکترین دفاعی در حقِ خود بنماید.
بامداد روز بعد زن هنوز رمقی در تن داشت و از درد می نالید. عربی رهگذر نالهاش را شنید و او را بر شتر نشانده به خانه برد و شبانهروز از او پرستاری کرد تا زن سلامت و شادابی خود را باز یافت. مرد عرب شیفتۀ جمال زن گشت و از او خواست از راه حلال با او ازدواج کند؛ اما زن گفت: من شوهر دارم و برایم امکان نیست و او را متقاعد کرد که از خشم خدا بترس. تو به خاطر رضایِ خداوند از من پرستاری کردی، اکنون داری از شیطان پیروی میکنی. کار خیرت را از بین نبر و به ایمان و اعتقادت خلل وارد نکن. من به خاطر اینکه نمیخواستم گناه کنم و کارِ خلاف انجام بدهم، مصیبت دیدم و سنگسار شدم. اکنون تو مرا به این کار دعوت میکنی و متوجّه نشدی که من چقدر پاکدین هستم؟ و تأکید کرد:
«اگر پاره کنی صد باره شخصم
برو از بهرِ یک شهوت که رانی
نیاید در تنِ پاکیزه نقصم»
مخر جان را عذاب جاودانی»
(همان: 134)
از صداقتِ زن پاکدامن، مرد او را به خواهرخواندگی پذیرفت. اعرابی از قصد خود پشیمان شد؛ زیرا کاری که زن را به آن میخواند کارِ دیو بود. در خانۀ این اعرابی غلامی سیهدل و نابکار بود که چشم طمع در زن پارسا بست و چون نتوانست به هدف و آرزویش برسد، زن را تهدید کرد که برای تو نقشه و حیلهای میسازم تا از این خانه آواره شوی ولی زن هیچ ترس و واهمهای به دل راه نداد. غلام خیلی خشمگین شد، شبی با کینهای که از زن داشت، برخاست و کودک مرد اعرابی را در گهواره کُشت و قدارۀ خونآلود را در زیر بالش زن گذاشت. بامداد که جنایت آشکار شد و فریاد شیون مادر برخاست، به دنبال قاتل فرزندش بود که قدارۀ خونین زیر بالش زن یافتند و همه گفتند که این زنِ ناجوانمرد کودک را کشتهاست. غلام و مادر کودک زن را بیحد و اندازه زدند. مرد اعرابی آمد و گفت: ای زن! من چه کار بدی نسبت به تو کردم که کودک همچون ماه را کشتی؟ تو از خونِ بیگناه نمیترسی؟ امّا زن پاکدامن با حرفهایش توانست اعرابی را قانع کند که دستی در این قتل نداشته است. چون برای مرد اعرابی بیگناهیِ زن یقین شد، سیصد درهم هزینه به او داد و روانۀ راهش کرد. در جامعۀ ناامن، زنان و دختران نمیتوانند احساس امنیت کنند و همواره چشمهای ناپاک را به دنبال خود دارند و در صورت پاسخ ندادن به خواهشهای ناروا، محکوم به تهمت و مجازاتِ عملِ ناکرده میشوند و عملاً خشونت مردان را برمیانگیزند. زن سرگردان به دهی رسید که در آنجا جوانی را به دار میآویزند. همین سرگردانی زن، خشونت روانی به شکل پنهان است که مردان مسبّب آن هستند. زن از مردی پرسید گناه این جوان چیست؟
«بدو گفتا که «دِه خاصِ امیر است
در این دِه عادت این است ای ممیّز
کند بر دارش آن ظالم نگونسار
که در بیداد کردن بینظیر است
که هر کو از خراجی گشت عاجز
کنون خواهد کشیدش بر سر دار»
(همان: 135)
دل مهربان زن به رحم آمد و چون خود از سنگ و دار نجات یافتهبود، به آنها سیصد درم داد و جان جوان را خرید و بیدرنگ به راه افتاد. جوان به سرعت به دنبال او رفت. وقتی از دور چهرۀ زن را دید، شیفتۀ او شد. به آن زن بسیار التماس و زاری کرد امّا فایده نداشت. آنقدر رفتند و گفتند و شنیدند تا هر دو به دریایی رسیدند جوان در صدد آزار زن برآمد و بازرگانی را صدا کرد و زن را کنیز زیبا و نافرمان خویش معرفی کرد که اگر او را بخواهی، میفروشم. زن به بازرگان هشدار داد که مرا از او نخر:
«که شوهر دارم آزادم آخر
سخن بازرگان نشنید از وی
رسید از دستِ او فریادم آخر!
به دینارش صد بخرید از وی»
(همان: 136)
وقتی زنان به خواهشهای مردان توجّهای نمیکنند و مردان از کام گرفتن گناهآلود ناامید میشوند، به خشونت متوسّل میشوند در اینجا نیز مرد جوان در صدد آزار دادن زن و معرفی کردن او به عنوان کنیز برمیآید و میفروشد و در ظلم و ستم و خشونت جنسی- روانی و جسمی به شکل پنهان خود موفّق میشود. بازرگان قد و قامت و چهرۀ زیبای زن را دید، شیفتۀ او شد و شهوتش غلبه کرد و در کشتی قصد تعدّی به او داشت، فریاد زد: ای مردم! مرا از دست او نجات دهید که:
«مسلمانید و من هستم مسلمان
من آزادم مرا شوهر بجای است
شما را مادر و خواهر بوَد نیز
کسی کاین بد براندیشد بر ایشان
غریب و عورت و درویش و خوارم
مرنجانید این جانسوز را بیش
بر ایمانید و من هستم بر ایمان
گواهِ صادقم این دم خدای است
به زیرِ پرده در دختر بوَد نیز
شود حالِ شما، بیشک، پریشان
ضعیف و عاجز و زار و نزارم
که فرداییست هر امروز را پیش»
(همان: 137)
دلِ مسافران به حال زن سوخت، باهم متحد شدند و به فریادش رسیدند و او را از چنگ بازرگان رهاندند؛ اما هر کدام که چهرۀ او را میدید خود عاشقِ او میشد. بنابراین همۀ کسانی که در کشتی بودند، عاشقِ زارِ او شدند و قصد تعدّی به او را کردند. چون زن قصد شوم آنها را دریافت. همة درهای امید را به روی خود بسته دید بجز درگاه خداوند و زن پارسا بدان آستان پناه برد که:
«زبان بگشاد ک« ای دانای اسرار
ندارم در دو عالم جز تو کس را
اگر روزی کنی مرگم توانی
خلاصی ده مرا یا مرگ امروز
مرا تا چند گردانی به خون در؟
مرا از شرِّ این شومان نگهدار
ازین سرها برون بر این هوس را
که مردان به بود زین زندگانی
که من طاقت نمیآرم در این سوز
نخواهی یافت از من سرنگونتر؟»
(همان)
تیر دعای زن به هدف مراد رسید، آبِ دریا شعلهور گشت و کشتینشینان را بسوخت. در جامعۀ ناپاک و ناسالم زنان پناهگاهی ندارند و همچنان خشونت جنسی- روانی در حوزۀ عمومی و به شکل آشکار و پنهان هوسها و نگاههای هرز مردان را به دنبال خود دارند ولی اگر به درگاهِ خدا روی کنند و به محکمۀ عدل او شکایت کنند و یاری بطلبند، او که حقیقت مطلق است و هوسها و خواهشهای ناروا و سخنان باطل مردانِ ظالم و کثیف را میداند، همۀ نقشههای باطل آنها را مُهر بطلان میزند و بهترین یاور برای زنان خواهد بود. باد کشتی را به ساحل شهری رساند. زن پاکدامن برای رهایی از عشقبازیِ افراد شوم، جامۀ مردان پوشید و همۀ حوادث را تعریف کرد، ولی راز زن بودن خود را پنهان داشت و خواهش کرد که شاه همۀ کالاها و جواهرات را بگیرد و در ازای آن برای او معبدی بسازد. شاه پذیرفت، عبادتگاه ساخته شد و زن پاکدامن روزگار را وقف پرستش حق کرد و شهری را فریفتۀ پرهیزکاری و کرامات خود ساخت، تا آنکه زمان مرگ شاه فرا رسید و او به بزرگان شهر سفارش کرد که زاهد را به جانشینی او برگزینند، زن نپذیرفت بدین بهانه که نخست باید همسری اختیار کند، خواهش کرد که یکصد دختر را همراه مادرانشان به نزد او بفرستند و چون زنان به حضورش آمدند، زن پاکدامن راز خود را بر آنها آشکار کرد و به خواهش بزرگان شهر پادشاهی برای آنها برگزید و خود یکسره به عبادت پرداخت. زمانی که خشونت بر زنان و دختران در جامعه به شکل پنهان است و زنان هیچ ملجأ و پناهگاهی نداشته باشند و فقط در شکل مرد بودن از تعدّی و ظلم و خشونتِ جنسی مردان در امان خواهند بود، زنِ پارسا نیز برای صیانت از گناه، جامۀ مردان پوشید تا از خشونت مردانِ نامرد در امان بماند.
عطّار در اینجا نتیجه و پیام خود را اینگونه بیان میکند که زن از مال وپادشاهی چشمپوشی کرد و یک نفر را برای پادشاهی تعیین کرد ولی تو ای پسر! به خاطر اندک آذوقهای جهان را زیر و رو میکنی:
«تو باشی ای پسر از بهر نانی
نجنبید از برای ملک یک زن
کنی زیر و زبر حال جهانی
ز مردان این چنین بنمای یک تن»
(همان: 140)
در این میان آوازۀ زن به اطراف رسیدهبود و بیماران از هر سو برای درمان به نزد او میآمدند. شوهرِ زن پاکدامن نیز که از سفر حج برگشته و ماجرای دروغین را از برادر شنیده بود، برادر را که زمینگیر شده، برداشت تا به امید شفا به نزد زن زاهد ببرد. در راه گذارش به خانۀ اعرابی افتاد و او نیز غلام تبهکار را که کور و مفلوج شده بود، برداشت تا برای شفا به نزد زن پارسا ببرد. در منزلگاه بعدی به جوان خیانتپیشه رسیدند که او نیز به هر دو بلای فلج و نابینایی دچار شده بود. او را هم به التماس مادرش بر ستوری بستند و بردند. زن پارسا از دور همسر خود را دید و شناخت و برقعی بر چهره انداخت. مسافران به حضور زن رسیدند و حاجت خود را عرضه داشتند. زن پارسا برای شفای آنها شرطی قرار داد که باید هر کدام گناه خود را بگویند تا او در حقِ آنها دعا کند. آن سه گناهکار ناچار به گناه خود اعتراف کردند و آنگاه به دعای زن پاکدامن دست و پای هر سه به جنبش افتاد و بینایی به چشمانشان بازگشت. آنگاه زن پارسا با همسر خود خلوت کرد و نقاب از چهره بیفکند و:
زنش گفتا « بشارت بادت ای مرد
منم آن زن که در دین ره سپردم
خداوند از بسی رنجم رهانید
کنون هر لحظه صد منت خدا را
که آن زن نه خطا و نه زنا کرد
نگشتم کُشته از سنگ و نه مُردم
به فضل خود بدین گنجم رسانید
که این دیدار روزی کرد ما را»
(همان: 143)
شوهر به شکرانۀ این عنایت الهی سجده کرد. زن پاکدامن گناهکاران را بخشید و همسر خود را به شاهی نشاند و اعرابی را وزارت داد و خود به عبادت و مناجات خدا پرداخت. پیام عطّار مبنی بر این است که هرکس تقوای الهی را در پیش گیرد، خداوند او را از هربلا و مصیبتی نگاهدارد و به عزت و مقام والا میرساند.
عطّار در حکایتِ هفتم الهینامه، حکایت پیری را میآورد که دختر جوانی را خواست،: داستانی که رسم و سنّت غلط بر پایۀ خشونت در حوزۀ خصوصی، از نوع روانی- جنسی و ستم بر حقوق زن به شکل آشکار است، رسم و سنّت اجتماعی که انتخاب و اختیار همسر را از دختر سلب میکند و حق تصمیمگیری برای زندگی آینده را از او میگیرد. وضعیتِ خشونت اسفبار و غمانگیز زنان را در طول تاریخ و در همۀ طوایف و قبایل بشری را نشان میدهد؛ زیرا در همۀ ادوار بشری این گونه ناحقیها دیدهمیشود و بارها در کتابها، داستانها خوانده و شنیدهایم. در عصر عطّار نیز اینگونه ستم و ناحقیها بود و او نیز با چشم خود دیده یا با گوش خود شنیدهاست که نمونۀ آن را در کتابِ الهینامه بازگو کرده و برای آیندگان ترسیم کردهاست:
پیرمردی زنی جوان خواست و به خانه آورد ولی هیچگاه میان آنها سازگاری به وجود نیامد. پیرمرد پیوسته دختر جوان را به سوی خود فرا میخواند که از او کام بگیرد امّا دختر جوان همچون شراب و شیر که با هم آمیخته نمیشوند، با پیرمرد مؤانست نداشت. این موضوع نشاندهندۀ آن است که دختر به این ازدواج اجباری سر فرود نیاوردهاست و مقاومت نشان میدهد. زیرا یکروز که دوست سالخوردۀ پیرمرد از او پرسید: «حال و وضع تو با زن جوان چگونه است؟ که تو پیر و او جوان است و هر دو مخالف هم هستید.» پیرمرد جواب داد: «هر گاه میخواهم او را ببوسم، میگوید بوسیدن تو را دوست ندارم. موی سفید تو همچون پنبه است، هرگاه که مرا میبوسی، موهایت به دهانم میرود گویی پنبه در دهانم میگذارند. عطّار به کار ناپسند و خشونت آمیز پیرمرد اشاره میکند که نباید زندگی دختر جوان را تباه میکرد و باید با زنی هم سن و سال خود همزبان شود و کارهای شایسته و در شأن خود را انجام دهد.
عطّار در الهینامه حکایتهایِ دیگری که با خشونت زنان ارتباط دارند، نیز دارد: «حکایتِ زنی که عاشق شاهزاده شد» (همان: 146)، «حکایتِ آن مرد که عروس خود را بکر نیافت» (همان: 252)، «حکایت آن زن که طواف کعبه میکرد و مردی که نظر برو کرد» (همان: 296) و «حکایتِ مردِ صوفی که بر زبیده عاشق شد» (همان: 361) که در اینجا، مجال پرداختن به آنها نیست.
خشونت علیه زنان، پدیدهای جهانی است و ریشۀ تاریخی دارد؛ اما به مفهوم پدیدهای اجتماعی بنابر ملاحظههای فرهنگی، تا سالهای گذشته، چندان مورد توجّه نبود و آشکار نمی‌شد؛ زیرا زنان به دلایل متعددی چون خجالت، ترس، حفظ آبرو و حیثیت، ترس از جدایی و طلاق، بی‌سرپرست ماندن فرزندان، شرمساری، سرشکستگی و سرزنش اطرافیان و مردم، خشونت و بدرفتاری شوهر، پدر، برادر، مردانِ بیگانه و غیره را ابراز نمی‌کردند. توجّه عطّار به خشونت علیه زنان و انعکاس نمونههایی از آن در الهینامه، حاکی از آن است که در عصر عطّار، خشونتهایی بر زنان اعمال میشد. عطّار نیشابوری حقوقدان نبود و ادّعا نداشت که مصلح اجتماعی است؛ امّا تأمّل در حکایتهایِ الهینامه که با زبانی روان و بیانی شاعرانه ارائه داده است، راهبردها و راهکارهایی میتوان یافت که در برابر بحرانها و مشکلاتِ بشرِ امروزی و همۀ عصرها ارمغانی نفیس و رهنمونی کارساز است:
تعارض منافع
تعارض منافع ندارم.
ORCID
|
Monireh Mahfoozi Moosavi |
||
|
Mansoureh Tadayoni |
http://orcid.org/0000-0003-1125-771X |
|
|
Sima Mansoori |
||
|
Masoud Pakdel |
[1]. method
)