بررسی محتوایی سفرنامه ‏های عصر قاجار

سفرنامه نوعی گزارش است که نویسنده در قالب آن مشاهدات خود را از اوضاع شهرها یا سرزمین‏‏هایی که بدان مسافرت کرده است، شرح می‏‏دهد. این دیده‏ها و شنیده‏ها مطالبی چون موقعیت جغرافیایی، آب و هوا، جمعیت، زبان، مذهب، آداب و رسوم ملی و مذهبی، بزرگان و شخصیت‏های مشهور و... را دربر ‏‏می‏‏گیرد. علاوه بر آن، نویسنده به توصیف شهرها، بناها، راه‏ها، شگفتی‏ها و... نیز می‏‏پردازد و اطلاعاتی از آن‏ها در اختیار خوانندگان قرار می‏‏دهد.

«اهمیت و ارزشی که می‏‏توان برای سفرنامه‏‏ها قائل شد بیشتر به خاطر شناختی است که از ملل مختلف به دست داده‏‏اند و همچنین بررسی موقعیت زمانی و مکانی کشورها. هر چه به زمان حال نزدیک‏‏تر می‏‏شویم این موارد در سفرنامه‏ها، مشهودتر می‏‏گردد، علی‏الخصوص با فراهم بودن مجموعه اطلاعات تاریخی مدون، تصحیح‏کنندگان و کوشندگان برای نشر این‏گونه کتاب‏ها نیز قادرند با استناد به موارد تاریخی، مطالب را روشن‏تر در اختیار علاقه‏‏مندان بگذارند» (فاروقی، 1361: ۱۷۲).

سفرنامه‏‏نویسی در تاریخ کهن ادب فارسی پیشینه‏‏ای دیرین و سرگذشتی دور و دراز داشته است. از تحریر سفرنامۀ ناصرخسرو اکنون نزدیک به هزار سال می‏‏گذرد. از آن زمان سفرنامه‏‏های بسیاری به نگارش درآمده‏اند که همگی گواه روشنی بر توجه پدیدآورندگان و اقبال جدی مخاطبان به این گونۀ ادبی است.

فاروقی در کتاب سیری در سفرنامه‏ها درخصوص پیشینۀ سفرنامه‏‏نویسی در ایران می‏‏نویسد: «اگر به جهان قرن پنجم نگاهی بیندازیم در جاده‏ها و بازارهای اروپا، سیاحان و مسافران شرقی زیادی می‏‏بینیم؛ در حالی که در مشرق زمین و ایران بندرت با یک جهانگرد و تاجر غربی مواجه می‏‏شویم. سفرنامه‏‏نویسی بیشتر کار ملت‏‏های شرق است و اروپاییان علاقۀ چندانی به آن ندارند، اما چند قرن بعد وضع کاملاً تغییر می‏‏کند و انبوهی از سیاحان اروپایی به سوی ایران و عراق هجوم می‏‏آورند» (همان: 4).

نگاهی به سابقۀ تاریخی شکل‏‏گیری سفرنامه‏‏ها در ایران از قدمت آن در مقایسه با سایر انواع ادبی خبر می‏‏دهد. اگر بخواهیم تاریخچۀ سفرنامه‏نویسی و آغاز سیاحت در ایران کهن را به قلم آوریم، ناگزیریم به قرن‏‏ها و سال‏‏های قبل از سکونت ایرانیان برگردیم؛ شواهد و قرائن نشان می‏‏دهد که از دیرباز رفت‏‏ و ‏‏آمد میان اقوام، پیش از سکونت ایرانیان در این فلات وجود داشته اسـت.

«برخی معتقدند سابقۀ سفرنامه‏‏نویسی در ایران به دورۀ ساسانیان و به زمان برزویه طبیب، پزشک خسرو انوشیروان، می‏‏رسد که سفری طولانی به کشور هندوستان داشت و از جانب پادشاه ساسانی مأمور ترجمۀ کتاب کلیله و دمنه شد. با کمی دقت و توجه به جهان قرن پنجم می‏‏بینیم که جاده‏‏ها و بازار‏‏های اروپا از وجود سیاحان مسلمان و شرقی سرشار است، ولی در مشرق زمین گاهی با یک سیاح غربی مواجه می‏‏شویم» (همان: 3).

 به صورت رسمی، قدیمی‏‏ترین پیشینۀ سفرنامه‏‏نویسی در دورۀ اسلامی در ایران مربوط به قرن پنج هجری از «ابو معین ناصرخسرو قبادیانی» است.

با یورش مغولان و توأم با آن بی‏‏ثباتی سیاسی، ناامنی اجتماعی و یأس فلسفی ناشی از این وضعیت، سفرنامه‏‏نویسی به شکل مرسوم آن به اغما می‏‏رود، اما در دورۀ صفویه با ایجاد دگربارۀ یکپارچگی سیاسی ایران، جهانگردان اروپایی -که غالباً بازرگانان بودند- در سفر به ایران، سفرنامه‏های متعددی می‏‏نویسند که البته از دیدگاه اندیشۀ سیاسی، تحلیل‏‏گرایانه یا تأمل خاص فلسفی نیست، اما باعث ایجاد نخستین جرقه‏های این‏گونۀ نوشتاری در ایران می‏‏شود.

در دورۀ قاجاریه سفرنامه‏‏نویسی جایگاه ویژه‏‏ای پیدا کرد. سفرنامه‏‏نویسی در هیچ دوره‏‏ای مثل دورۀ قاجار رواج نداشته است؛ در این دوره به دلیل ارتباط سیاسی با اروپا از سویی و شرایط خاص سیاسی، اجتماعی و اقتصادی که عامل ترک وطن بوده است از دیگر سو، گونۀ نوشتاری سفرنامه متناسب با این وضعیت متداول شد. در دورۀ قاجار با رواج این نوع ادبی، بسیاری از روشنفکران از سفرنامه‏‏ها به منزلۀ گونه‏‏ای نوشتاری برای آگاه‏سازی مردم استفاده کردند. سفرنامه‏‏ها در دورۀ قاجار در تحولات عـصر مشروطه و ورود مدرنیته نیز نقش برجسته‏‏ای داشتند.

سفرنامه‏‏های این عصر از جهات گوناگون قابلیت بررسی و موشکافی ادبی، اجتماعی و تاریخی دارند، اما هدف اصلی این پژوهش از نظر نگارنده، بررسی محتوایی و استخراج موضوعات مشترک در این سفرنامه‏‏هاست؛ برای نیل به این هدف تعدادی از سفرنامه‏‏های مهم و کامل این دوره را انتخاب کرده و با بررسی آن‏ها، ویژگی‏‏ها و مضامین مشترک در آن‏ها را آشکار کرده‏‏ایم.

1. پیشینۀ پژوهش

دربارۀ سفرنامه‏‏ها، تاکنون کتاب‏‏ها، مقالات و پژوهش‏‏هایی صورت گرفته است که در ادامه به برخی اشاره می‏‏کنیم.

«سیری در سفرنامه‏‏ها» (1361) از فاروقی یکی از جامع‏‏ترین کتاب‏‏ها درخصوص سفرنامه‏‏هاست. نوربخش (1364) نیز در «مسافران تاریخ: مروری بر تاریخچۀ سفر و سیاحت در ایران» به شکل جامع به پیشینۀ سفر و سفرنامه‏‏نویسی پرداخته است. «از سرگذشت‏نویسی تا داستان‏نویسی» (1395) از رضوانیان، کتاب دیگری در این زمینه است که نویسنده در بخش‏‏هایی از آن به تعریف سفر، سفرنامه‏‏نویسی، ادبیات سفرنامه‏ای، انواع سفر و... پرداخته است.

در کتاب «دیداری با اهل قلم» (1367) از یوسفی مقاله‏‏ای با عنوان «سیری در آفاق» است که نویسنده در آن به سفرنامه و سفرنامه‏‏نویسی پرداخته است.

ثروت (1383) در مقالۀ «سفرنامۀ حاج سیاح» به بررسی سفرنامۀ سیاح از نظر شیوۀ گزارش، نکات مهم، گزارش‏‏های بدیع و سبک نثر او پرداخته است.

با مطالعاتی که نگارنده در کتب، مقالات و منابع معتبر انجام داده است، مشخص شد که تاکنون مقاله‏‏ای که سفرنامه‏‏های دورۀ قاجار را از لحاظ محتوایی بررسی و تحلیل کرده باشد به رشتۀ تحریر درنیامده است.

2. روش پژوهش

این پژوهش از نوع تحلیل محتوایی متون و با استناد به منابع موجود در کتابخانه‏ها بوده و در آن ابتدا به مطالعۀ اکثر سفرنامه‏‏های دورۀ قاجار پرداخته، سپس ویژگی‏‏های محتوایی مشترک این سفرنامه‏‏ها بررسی می‏‏شود.

3. یافته‏ها: بحث و بررسی

3-1. سفرنامه‏‏نویسی در عصر قاجار

سفرنامه‏‏نویسی یا به اصطلاح آن روزگار «روزنامۀ سفر» به طور جدی از سال 12۶۰هجری در دستور کار فرهیختگان، دبیران و درباریان عصر قاجار که به تألیف و نگارش علاقه داشتند، قرار گرفت. در این دوره از سوی شاهزادگان، رجال و بزرگان عصر قاجار از سفرنامه‏‏نویسی استقبال قابل توجهی شد. سفرنامه‏‏های این دوره، برخی گزارش سفر به اروپا و هند، برخی گزارش سفرهای زیارتی به عتبات در عراق، برخی مربوط به سفرهای داخلی در ایران و برخی گزارش سفر به سرزمین حجاز است؛ در این میان سفرنامه‏‏های حج، حجم قابل ملاحظه‏‏ای از سفرنامه‏‏های این دوره را به خود اختصاص می‏‏دهد.

در این سفرنامه‏‏ها هر کدام از مؤلفان از منظری خاص به مسائل و رخدادهای سفر نگریسته و به نکاتی ویژه‏‏ توجه کرده‏‏اند. آنچه از دوران پیش از قاجار به جا مانده برای فهم تاریخی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آن دوران بسیار راهگشاست، اما به دلیل محدود بودن، تصویری چـند لایه از موضوعی خاص به دست نمی‏‏دهد. مزیت سفرنامه‏‏های دورۀ قاجار ارائه تصویر تو در تو و کاملی از زندگی و فکر مسافران است. نخستین سفرنامۀ برجای مانده از این دوره، سفرنامۀ «میرزا ابوطالب اصفهانی» (ساکن هند) به اروپا با عنوان «مسیر طالبی» و پس از آن، دو سفرنامۀ همزمان از «میرزا صالح شیرازی» با عنوان «گزارش سفر» و «میرزا ابوالحسن ایلچی» با عنوان «حیرت نامه» است؛ این دو از پیشگامان سفرنامه‏‏نویسی در ایران عصر قاجار به شمار می‏‏روند.

3-2. معرفی سفرنامه‏‏ها و سفرنامه‏‏نویسان دورۀ قاجار

بنا بر فهرست‏‏ها و کتابشناسی‏‏ها بیش از پانصد سفرنامه در عصر قاجار نوشته شده که ذکر همۀ آن‏ها خارج از حوصلۀ این مقاله است؛ از این رو، نگارنده برای سهولت کار، سفرنامه‏‏های این دوره را از نظر جایگاه اجتماعی نویسندگان آن‏ها در چهار دسته تقسیم‏بندی کرده و برای هر دسته چند نمونه سفرنامۀ مهم و کامل را نام برده است؛ از مهم‏ترین و کامل‏ترین سفرنامه‏های این عصر می‏‏توان به این سفرنامه‏‏ها اشاره کرد:

الف- سفرنامه‏‏های شاهان به فرنگ: سفرنامۀ ناصرالدین‏‏شاه به فرنگ و سفرنامۀ مظفرالدین‏‏شاه به فرنگ

ب- سفرنامۀ صاحب ‏منصبان و سفیران دولتی: حیرت‏‏نامۀ ابوالحسن‏‏خان ایلچی، سفرنامۀ میرزا‏‏ فتاح‏خان گرمرودی، دلیل‏‏السّفرا از میرزا هادی ‏علوی ‏‏شیرازی، سفرنامۀ خسرو‏‏میرزا به پطرزبورگ، سفرنامۀ شرح مأموریت آجودان باشی (حسین‏خان نظام‏‏الدوله)، مخزن‏‏الوقایع سفرنامۀ فرخ‏‏خان امین‏‏الدوله، سفرنامۀ میرزاصالح شیرازی

ج- سفرنامه‏‏های تجار و بازرگانان: سفرنامۀ شیکاگو از محمد‏‏علی‏خان معین‏‏السّلطنه، سفرنامۀ ‏‏ابراهیم صحافباشی تهرانی

د- سفرنامه‏‏های سیاحان و زائران: سفرنامۀ مسیر طالبی از میرزا ابوطالب‏خان، سفرنامۀ حاج‏سیاح از میرزا محمد‏‏علی محلاتی، سفرنامۀ حاجی پیرزاده از حاج محمد‏‏علی پیرزاده، سفرنامۀ مکۀ معظمه از میرزا عبدالحسین‏خان میرپنج افشار، سفرنامۀ مکۀ معظمه از افشار ارومی، میرزا عبدالحسین‏خان، سفرنامۀ حاج منصور از منصور تبریزی، سفرنامۀ میرزا داود وزیر وظایف، سفرنامۀ سیف‏الدوله معروف به سفرنامۀ مکۀ سلطان محمد‏میرزا قاجار.

سفرنامه‏های معرفی شده فوق از جهات گوناگون قابلیت بررسی و موشکافی ادبی، اجتماعی و تاریخی دارند، اما آنچه در این پژوهش مدنظر نگارنده بوده است، بررسی محتوایی و یافتن مضامین مشترک در آن‏هاست. بررسی‏‏ها نشان می‏‏دهد که موضوعات ذیل در بیشتر سفرنامه‏‏ها مشترک بوده و می‏‏توان از آن‏ها به عنوان ویژگی‏‏های محتوایی سفرنامه‏های این عصر نام برد (برای جلوگیری از اطالۀ کلام برای هر یک از مضامین زیر به یک یا دو نمونه مثال اکتفا کرده و بقیۀ نمونه‏‏ها را در پیوست ارجاع شده است).

* حمد و ستایش خدا

حمد و ستایش خداوند در ابتدای متون ادب فارسی شیوۀ دیرینه‏‏ای است که حتی در آثار نوشتاری ایران باستان وجود داشته است. پس از ورود اسلام این شیوه، رنگی تازه به خود گرفته و رفته‏رفته به یک سنت ادبی تبدیل می‏‏شود. در ادبیات کهن و حتی معاصر کمتر نویسنده یا شاعری است که در ابتدای اثر خود به ستایش و توصیف خداوند نپرداخته باشد. در سفرنامه‏‏های مورد بررسی، هر چند برخی از نویسندگان درصدد بوده‏‏اند سفرنامۀ خود را به شیوۀ پیشینیان با جملات ادبی و مسجع آغاز کنند، اما هیچ‏‏گاه نتوانسته‏‏اند نثری ماندگار و در خور توجه بر جای بگذارند. حمد و ستایش‏‏های این سفرنامه‏‏نویسان به نوعی، تقلیدی ضعیف از آثار متأخرین است.

در بین سفرنامه‏‏های این دوره تنها چند نویسنده، سفرنامۀ خود را با حمد و ستایش خداوند و سپس منقبت پیامبر (ص) آغاز کرده‏‏اند؛ یکی از بهترین نمونه‏‏های حمد و ستایش‏‏ خداوند در ابتدای سفرنامۀ ادیب‏‏الملک به عتبات دیده می‏‏شود؛ نویسنده که خود ادیب بوده و طبع شاعری نیز داشته، با استفاده از عبارات مسجع به شیوۀ پیشینیان به ستایش خداوند می‏‏پردازد:

«واجب‏الوجودی را سجود است که عالم امکان از پرتو وجودش موجود است و جهانیان را ربّ ودود، و حضرت معبودی را درود است که موجودات را عین مقصود است و منبع فضل وجود... حیّ قدیمی که ابدیست و سمیع و علیمی که سرمدیست... » (ادیب‏الملک، 1364: ۱).

فرخ‏خان امین‏الدوله مؤلف «مخزن‏الوقایه» نیز در ابتدای سفرنامۀ خود این‏گونه به حمد و ستایش خداوند می‏‏پردازد:

صانع قدیمی که امین راز و سفیر خبیر حضرت بی نیاز، با دل آگاه و طغرای لیم‏الله، دیباچۀ روزنامۀ معارف را به «ما عَرَفناکَ حَقَّ مَعرِفَتِک» که اوفی و ابلغ محمدتست زینت داد و دفتر مفاخر و محامدش به «ما عَبَدناکَ حَقَّ عِبادَتِک» در مقام عبودیت ترتیب یافت (امین‏الدوله، 1344: ۸۷).

* توصیفات

نویسندگان سفرنامه‏‏های این دوره، تمام رخدادهای روزانه را ثبت کرده و به هر شخص، مکان، وسیله یا شهر و منزلی که رسیده‏اند، توصیفی هر چند به اختصار از آن به دست داده‏اند. منظور از توصیف در اینجا همه نوع توصیفی را شامل می‏‏شود؛ توصیف بناها و اماکن، شهرها، راه‏ها، اختراعات، حوادث و رخدادها، افراد و حالات احساسی و معنوی، و... در سفرنامه‏‏های این عصر به وفور دیده می‏‏شود. سفرنامه‏‏نویسان جنبه‏‏های مختلف حیات کشورهای دیگر نظیر ساختار سیاسی، امور اقتصادی، گمرک، مالیات، کارخانه‏ها، راه‏آهن، جاده‏ها، تلگراف، پست، قرنطینه، پل، موزه، کتابخانه، عمارات و بناهای تاریخی، عمارات و بناهای سلطنتی- اداری، مدرسه، دانشگاه، بیمارستان، تیمارستان، مؤسسات خیریه، آیین‏‏ها و جشن‏‏ها، شیوۀ شهر‏‏سازی و حتی به نحوۀ حضور زنان در جامعه و بسیاری امور دیگر توجه کرده، گاهی به اختصار و گاهی مفصل به توصیف آن‏ها پرداخته‏اند.

* توصیف اماکن و بناها

در توصیف اماکن و بناها، نویسندگان این دوره در دیدن و ذکر جزئیات مکان‏‏ها، نگاهی به تیزبینی ناصرخسرو ندارند، اما در این بین نویسندگانی نیز از اماکن و بناها توصیفات مفصل و کاملی به دست می‏‏دهند؛ به عنوان نمونه، میرزاصالح شیرازی از عجایب قصری که پطرکبیر در پطرزبوگ ساخته است، توصیفی کامل همراه با ذکر جزئیات ارائه می‏‏کند. توصیف او از یکی از اتاق‏‏های این قصر نشان‏دهندۀ گوشه‏‏ای از هنر پیشرفتۀ این ممالک است:

«در میانۀ وسط آن درختی از طلا ساخته‏اند سه زرع بلندی آن است. در بالای درخت طاووسی از طلا ساخته‏اند. در زیر پای طاووس در شاخۀ دیگر خروسی ساخته‏‏اند از طلا و در شاخۀ دیگر آن بومی از طلا ساخته‏‏اند که هیچ‏کدام از مردم او را نمی‏‏بینند به طریق کوک کردن ساعت شخصی آمده و دستگاه را با کلید کوک کرده به فاصلۀ دو سه دقیقه بوم مزبور در گردش آمده، سر آن در حرکت دوری مشغول، بعینه مثل بومی که از ترس مردم متزلزل باشد و چشم‏های او در حرکت آمده و متصلاً در اطراف ناظر و سر آن متحرک و جستجوی مردم را نموده از سویی خروس طلای مزبور از شاخه دیگر در حرکت آمده بال‏های طلا را بر یکدیگر زده بعینه مثل خروسی که شروع در خواندن نماید و ابتدا به ساکن بال‏های خود را برهم زند و بعد از آن بانگ گوید، خروس مزبور بالی به هم زده و سر خود را بلند کرده در نهایت خوبی خواند» (میرزا صالح، 1347: ۱۲۰).

* توصیف شهرها و منازل بین راه

سفرنامه‏‏نویسان این دوره به طور معمول به هر منزل یا شهری که می‏‏رسیدند، نام آن شهر را یا با استفاده از اطلاعات خود، یا پرس‏‏و‏‏جو از همراهان یا ساکنان آن منطقه به شکل کامل ذکر کرده و توصیفی کلی از وضع آن به مخاطب ارائه کرده‏‏اند.

در توصیف شهرها، نگاه‏ها متفاوت است؛ برخی نویسندگان با توصیفات کامل و جامع اطلاعات مفیدی دربارۀ وضعیت جغرافیایی، تعداد سکنه، آب و هوا و... به خوانندگان ارائه می‏‏کنند و برخی به توصیفات ساده، مختصر و ابتدایی بسنده می‏‏کنند. به عنوان مثال، شهر «لییژ» بلژیک از دریچۀ نگاه کنجکاو ابوالحسن ایلچی اینچنین کامل و جامع در پیش چشمان خواننده توصیف و ترسیم می‏‏شود:

«و این شهر از شهرهای مشهور بلجیک است، پایتخت ایالت بهمان نام موسوم است. رودخانۀ موسوم به موز در این شهر است که بروی آن رود سه عدد پل بسیار بزرگ بسته‏اند. بارۀ آن شهر در نهایت استحکام می‏‏باشد و قلعه‏اش بر سر کوه واقع شده، یک دروازه دارد، خندق و خاکریز خیلی معتبر، سربازان آنجا معدودی هستند، و در قلعه از آهن ساخته شده. یک طرف شهر به کوهستان وصل است و خانه‏‏ها را بالای یکدیگر ساخته‏اند. کوچه‏‏ها هموار، سنگ‏فرش خیلی ممتاز. راه‏آهن از آنجا به شمال و جنوب کشیده‏اند و نیز تلگراف به همه طرف برده‏‏اند. شهر بچراغ گاز روشن می‏‏باشد. و از میان شهر سه نهر جاری است که اطرافش مشجر است بر درختان مردف. عدد نفوس اهالی هشتاد و پنج هزار است...» (ایلچی، 1364: ۲۲۸).

* توصیف راه‏ها

در برخی از سفرنامه‏‏های این دوره، نویسندگان به توصیف راه‏ها و دشواری‏هایی که در این راهها متحمل شده‏‏اند، پرداخته و بدین شیوه خوانندگان را از سختی‏‏های احتمالی راه مطلع کرده‏‏اند؛ برخی از سفرنامه‏‏نویسان دشواری‏‏های راه و مسیر را به خوانندگان یادآوری کرده و برخی به مشکلات کلی سفر پرداخته‏‏اند.

یکی از سفرنامه‏‏نویسانی که بسیار جامع و کامل به توصیف راه و دشواری‏‏های آن‏ها پرداخته سیف‏‏الدوله سلطان محمد است. به عنوان نمونه، وی در توصیف یکی از منازل بین راه مدینه تا شام می‏‏نویسد:

«از فحل طین الی هدیه نوزده ساعت (است). همۀ راه از میان دو کوه و درّه می‏‏گذرد. بعضی از راه هموار، پاره‏(ای) پست و بلند، قدری سنگلاخ (و) پاره‏(ای) رمل (است). درخت مغیلان بسیار است. آخر راه از بلندی (و) گردنۀ مختصری باید گذشت. خود زمین رمل است. اطرافش کوه (و) چاه آب شورمزه دارد. رمل این زمین را که قدری حفر کنند آب شوری در می‏‏آید. قلعه کوچکی و برکه هم دارد» (سیف‏الدوله سلطان محمد، 1364: ۱۴۷).

* توصیف حوادث و رخدادها

سفرنامه‏‏نویسان این دوره به ذکر حوادث علاقۀ زیادی داشته‏‏اند. این رخدادها شامل حوادثی است که یا برای خود آن‏ها پیش آمده، یا برای همراهان و دیگر مسافران و یا اهالی منازل و شهرهای بین راه اتفاق افتاده است.

ابراهیم صحاف‏باشی در توصیف حادثه‏‏ای که برای یکی از سرنشینان کشتی رخ داده می‏‏نویسد:

«صبح مردم تازه از خواب برخاسته بودند [،] دیدند کشتی ایستاد چونکه معمول نبود در وسط دریا کشتی بایستد هرکس مضطربانه بیرون دویدند که ببینند چه واقع شده است [،] معلوم شد که یکی از عمله‏‏جات کشتی که عمرش سر آمده است خود را به دریا انداخته است. لهذا کشتی کوچکی پایین کردند آنچه تفحص نمودند اثری از آن مجنون وادی فنا در این دریای محیط ظاهر نشد» (صحاف‏باشی، 1357: ۶۴).

* توصیف شگفتی‏ها و اختراعات

فقدان بسیاری از صنایع و علوم که شرقیان از آن غافل مانده بودند و شرایط قرون وسطایی که سالیان دراز بر جوامع شرقی حاکم بود، انگیزۀ مهمی بود تا شرقیانی که به فرنگ می‏‏روند، اسیر جاذبۀ پیشرفت‏‏های فنی و صنعتی غرب شده و به توصیف این مظاهر بپردازند. بخش عمده‏ای از توصیفات سفرنامه‏‏نویسان این دوره وصف مظاهر تمدن جدید و وسایل و اختراعاتی است که در آن زمان هنوز به ایران نرسیده بود؛ پیشرفت‏‏های فنی و صنعتی کشورهایی چون روسیه، ژاپن، انگلستان، ترکیه، مصر و... بسیاری از سفرنامه‏‏نویسان این دوره را شگفت‏زده کرده و باعث می‏‏شد آنان بخش عمده‏‏ای از اثر خود را به توصیف و بیان نوآوری‏‏های فنی، صنایع جدید و مفید، کارخانجات و اختراعات اختصاص دهند.

ناصرالدین‏‏شاه در دیدار از کارخانجات اروپا، علاوه بر شرح مفصل به این موضوع اشاره کرده که در غرب به میمنت پیشرفت در صنایع و فنون هزاران نفر صاحب شغل و درآمد شده‏اند:

«رفتیم به کارخانه گوبلتس... کارخانه‏‏ایست بسیار قدیم که فرش و قالی می‏‏بافند... به قیمت‏‏های گزاف خرید و فروش می‏‏شود. کارخانه مال دولت است، کارگرها مزد از دولت گرفته کار می‏‏کنند و روسای آنجا مواجب دارند از دولت. این قالی‏‏ها و بافته‏‏ها طوری خوب و کمیاب است که در اطاق‏‏ها و تالارهای سلاطین عوض پرده نقاشی به دیوار می‏‏چسبانند و در پروس، بلژیک، انگلیس و خود فرانسه دیدم که با کمال احترام در عمارات نگاه می‏‏دارند... می‏‏گفتند در هر قالی که به این بزرگی باشد، هشت سال باید کار بکنند بسیار دیر تمام می‏‏کنند اما خوب یک عیبی هم دارد، آفتاب رنگ بافته را می‏‏برد اما رنگ قالی ایران را بسیار مشکل است آفتاب ببرد» (ناصرالدین‏شاه، 1371: ۲۳۷).

* توصیف افراد و مردمان

در سفرنامه‏‏های این دوره عمدتاً نویسندگانی که شخصیت‏‏های نامی و سرشناس زمان خود بوده و از علوم زمانه تا حدودی بهره داشته‏‏اند، علاوه بر توصیف اماکن، شهرها، اختراعات و... به توصیف اشخاص و مردمان آن شهرها پرداخته‏‏اند. در این سفرنامه‏‏ها افراد و اشخاص چه در ظاهر و چه در رفتار و عملکرد گاهی به شکلی گذرا و گاهی مفصل توصیف شده‏‏اند. در برخی موارد نیز نویسندگان از قضاوت‏‏هایی عجولانه یا از روی تعصّب دربارۀ مردمان شهرها دور نبوده‏‏اند.

خسرومیرزا در بیان و توصیف اخلاق مردم روسیه از تکبّر و خودخواهی باطنی آن‏ها سخن می‏‏گوید:

«این طایفه در کمال تواضع تکبّری باطنی دارند. اگرچه هر یک از بزرگان با زیردستان خود در کمال الفت و آشنایی و خصوصیت راه می‏روند و هرگز به تحکم خدمتی به آن‏ها رجوع نمی‏‏نمایند و همۀ کارها را به توقع و تمنا و التماس از آن‏ها خواهش می‏‏کنند و در بازی و رقص با آن‏ها شراکت دارند، لیکن مع ذالک المراتب چندان تکّبر باطنی دارند که هیچ یک از زیردستان به خلاف قاعده ادب قولاً و فعلاً مرتکب امری نمی‏‏شوند و باعث بر این خلق آن‏ها رعایت و انظباط امر اطاعت است» (خسرو میرزا، 1349: ۳۷۱).

اولین توصیف مخبرالسّلطنه از ژاپن در بدو ورود به این کشور، توأم با شگفتی و تحسین است. وی در توصیف و مقایسۀ مردم و اهالی چین و ژاپن می‏‏نویسد:

«چینی را مهموم دیدیم، سر پیش افکنده، اینجا گردن افتخار اهالی بلند است. در چین صاحبخانه‏‏ای معلوم نبود. لاشخورها (دول استعماری) هر طرف خودنمایی می‏‏کردند، اینجا صاحبخانه مشخص است و متشخص، شاد و خندان» (مخبرالدوله، 1368: ۱۴۹).

* توصیف پدیده‏‏های طبیعی

در بخشی از سفرنامه‏‏های این دوره کمابیش به توصیف پدیده‏‏هایی چون طوفان، برف و یخبندان، غروب، بیابان بی‏‏آب و علف و... پرداخته شده است. میرزا فتاح‏خان دربارۀ طوفانی شدن دریا و رعد و برق و ترسیدن مسافران می‏‏نویسد:

«اما در نصف شب شنبه هوای دریا انقلاب کلی بهمرسانیده بادهای بسیار مخالف از اطراف برخاست جنبش عظیمی در آب ظاهر شده رعد و برق بسیار و بارش بیشمار هم پی‏‏در‏‏پی آمده بالاخره کار بجایی رسید که متوقفین کشتی از مباشرین و سایرین هر چه بودند عموماً به تشویش غرق و هلاک افتاده بالمره دست از جان بشستند» (میرزا فتاح‏خان، 1347: ۷۶۱).

* توصیف آداب و رسوم

آداب و رسوم هر جامعه در زمان و مکان‏‏های گوناگون مشخصات بارزی دارد که با جوامع دیگر متفاوت است؛ وجود همین تفاوت‏‏ها سبب جلب توجه سیاحان به آداب و رسوم جوامع دیگر شده است. سفرنامه‏‏نویسان به دلیل اقامت بعضاً طولانی در جوامع دیگر با آداب و رسوم آنان آشنا شده و در ل به‏لای خاطرات سفر خود با ریزبینی و نکته‏‏سنجی خاص به ذکر آداب و عادات رایجی که در میان هر صنف و برای امور خاص جریان داشته، پرداخته‏اند. توصیف و بیان آداب و رسوم در سفرنامه سیاحانی که مدت طولانی‏‏تری را در غرب گذرانده‏اند، بیشتر از دیگران بوده است.

از جمله رسومی که به دلیل تفاوت با آداب شرقیان مورد توجه میرزا ابوطالب اصفهانی قرار گرفته، رسم چانه نزدن است. این رسم در میان شرقیان رواج داشته و از سوی غربیانی که به کشورهای شرقی از جمله ایران سفر کرده بودند، نکوهش شده است. او در این باب می‏‏نویسد:

«زیاده از یک سخن در معامله رسم نیست و خریدار اگرچه بیگانه و ناواقف باشد دغا و فریب ندهند» (ابوطالب اصفهانی، 1383: ۶۳).

* حسب‏حال و بیان احوال معنوی

حسب‏حال، بیان احوال و مشغله‏‏های ذهنی است؛ یعنی آنچه شخص از نظر روحی و ذهنی با آن درگیر است. حسب‏حال گاهی جنبۀ روایی و بیشتر جنبۀ توصیفی دارد. نویسنده در حسب‏حال به بیان تألمات روحی، حالات خوشی و سرمستی، حالات معنوی و شخصی و... می‏‏پردازد.

در سفرنامه‏‏های این دوره (قاجار)، نویسندگان به تناسب شرایط به شرح احوالات خود پرداخته‏‏اند. مظفرالدین‏‏شاه حالتی معنوی را که بعد از حضور در مجلس روضه بر او حادث شده، این‏طور شرح می‏‏دهد:

«بعد از شام آقا سید حسین آمد چون شب جمعه بود روضه خواند حقیقتاً خیلی خوب خواند و خیلی گریه کردیم. بعد خوابیدیم همین که خوابمان برد در خواب حضرت شاه اولیا صلوات الله علیه را دیدیم باین قسم که جمعی هستند در خدمت ولایت پناهی من هم هستم شخصی عبای سفیدی آورد مثل آنکه کسی بخرد من خریدم عرض‏‏کردم پدر و مادرم فدای تو باد این عبا را بتن مبارک پوشانید بعد بمن خلعت مرحمت بفرمایید که از قیامت میترسم. فرمودند آسوده باش من تو را شفاعت می‏‏کنم ان‏شاالله. صبح که از خواب برخاستیم فخرالملک را خواستیم و خوابمان را فرمودیم در روزنامه نوشت» (مظفرالدین شاه، 1392: ۱۲۶).

یکی از پربسامدترین حسب‏حال‏‏ها، بیان احوالات معنوی در سفرنامه‏‏های حج است. در سفرنامه‏‏های حج این دوره، نویسندگان از بیان احوال معنوی غافل نبوده‏‏اند، اما چون سفرنامه‏‏ها به سبکی گزارش‏گونه -آن هم گزارش روزانه- نگارش یافته‏اند، کمتر به مسائل معنوی و احساسی پرداخته شده است و اگر هم اشاره شده بسیار موجز است، آن‏گونه که احساس خواننده را پس از خواندن برنمی‏‏انگیزد.

سخنان میرزا داوود هنگام زیارت ائمه بقیع آن هم در روز تاسوعا بی‏‏احساس و خشک است؛ در توصیف وی اثری از بیان حالات معنوی یا انقلاب درونی به جهت زیارت یا دیدن اماکن متبّرکه نیست.

«بیرون آمدم و به حرم مبارک مطهر ائمه بقیع مشرف شدم و جبهۀ خود را بر آن عتبه عرش درجه ساییده، و از طرف نعمت کل «امام ثامن» -سلام الله علیه- بر آن بزرگوار سلام کردم، خداوند قبول کند» (میرزا داوود، 1379: ۱۵۶).

* نقد و انتقاد

غرب با وجود اینکه برای اکثر ایرانیان سرزمین علم، تکنولوژی، برابری و آزادی و... بود، اما در عین حال سرزمین تسلیحات جنگی و بهره‏‏گیری از روش‏‏های پیشرفته برای کشتن هر چه بیشتر انسان‏ها نیز به شمار می‏‏رفت. همین موضوع نکوهش اکثر سیاحان را به دنبال داشته است؛ چنان که سیاحان در مقابل تمحید و ستایش‏‏های صریح و آشکار غرب از بیان انتقادات صریح هم چشم‏پوشی نکرده‏‏اند. این انتقادات گاهی کلی و متوجه پدیده‏‏هاست و گاهی نیز متوجه افراد و شخصیت‏‏ها؛ عمدۀ این انتقادات احساسی و عجولانه است و بدون ذکر ادلّه و برهان و تحت تأثیر شرایط سخت و مصائب بیان شده است.

توسعه و پیشرفت در ساخت آلات جنگی به هیچ وجه مورد پذیرش و پسند حاج‏سیاح قرار نگرفته و کارخانه‏های آن را «کارخانه‏های انسان‏‏کشی» نامیده است. تکرار این سخنان نشان می‏‏دهد که این نویسنده یکسره دلبسته و دلباختۀ غرب نبوده، بلکه به کژی‏‏هایی چون تکمیل آلات جنگی نیز پرداخته است. در گفت‏وگو با پادشاه پروکس، برتری اروپایی‏‏ها بر آسیایی‏‏ها را می‏‏پذیرد، اما دنبالۀ سخنان خود را با همان شکوه پیشین همراه ساخته است:

«مردم آسیا از بعضی صنایع یوروپ دلتنگ می‏‏باشند... گفت کدام است؟ عرض کردم آن‏ها می‏‏گویند جنگ برای اصلاح کلی است ما آنچه می‏‏توانیم می‏‏کوشیم که شمشیر را هم از میان برداریم که آلت قتل نباشد... ولی اهالی یوروپ زحمت کشیده آلات قتالی را روز به روز ترقی می‏‏دهند الیوم به جایی رسیده که روزی صد هزار نفر کشته می‏‏شوند» (حاج‏سیاح، 1378: ۲۲۶).

در سفرنامه‏های حج یکی از اصلی‏‏ترین انتقادات سفرنامه‏‏نویسان، انتقاد از رفتار بد مردم با حجاج شیعه به ویژه ایرانیان است. افشار ارومی در بخشی از سفرنامۀ خود از عملکرد ضعیف یکی از کارگزاران چنین شکایت می‏‏کند:

«نایب قنسول ایران که از اهل شیروان است به دیدن آمد. آدم بی‏عرضه و بی‏‏مصرفی است... آنچه از سایرین تحقیق نمودم، خودش آدم بی‏‏مصرفی است، کیفیت حال نایب را در تفلیس به میرزامحمود خان جنرال قنسول حالی و از بی‏‏عرضگی او شرح مبسوطی خواهم گفت» (افشار ارومی، 1386: ۵۳).

* نقیضه‏گویی

در بیشتر سفرنامه‏‏های این دوره مواردی به چشم می‏‏خورد که از ضعف اخلاقی یا حتی دو شخصیتی بودن نویسندگان آن حکایت دارد؛ البته شاید این مشکلات اخلاقی و عقیدتی به جهت روح حاکم بر جامعۀ آن زمان باشد، چراکه اکثر حاجیان و سفرنامه‏‏نویسان این دوره را شاهزادگان و درباریان قاجاری تشکیل می‏‏دهند.

در سفرنامه‏‏های حج بسیار دیده می‏‏شود که نویسنده در یک جا در سوگ و غربت حضرت فاطمه (س) و حضرت زینب (س) اشک ریخته و حتی ابیاتی را سروده است و هم او در جایی دیگر از مجالس عیش و عشرت و طرب و قمار دیدن کرده و حتی به توصیف لحظه به لحظه آن پرداخته است.

افشار ارومی که از فرماندهان و بزرگان قاجاری است در یک جا از سفرنامه‏‏اش از وسواسش برای پیدا کردن قبله یا قطب‏نما سخن می‏‏گوید:

«صبح از خواب برخاسته نماز را در قمره خواندیم. نماز خواندن در کشتی امری است مشکل، بی‏‏قطب‏نما نمی‏‏شود قبله را مشخص کرد. مثلاً نماز صبح را به یک طرف قمره می‏‏کردیم و نماز ظهر را به طرف دیگر» (همان: 123).

و در جایی دیگر به توصیف مجلس رقص و قماری که در آن شرکت کرده، می‏‏پردازد:

«چون داخل شدیم باغی دیدیم بزرگ که از زن و مرد از نجبا و صاحب ‏منصبان تفلیس پر بود... جمعی در دور میزها نشسته مشغول قماربازی بودند. جمعی دیگر در دور میزهای دیگر نشسته مشغول خوردن مکفیات بودند... رفتیم میان عمارت رقص، جمعی هم آمده، نشستیم از زن و مرد جمع کثیری حاضر رقص شدند بعد موزیک زده همه‏‏شان یک دفعه مشغول رقص شدند... رفتیم به میان باغ خستگی در نموده سیگار کشیدیم. دوباره برگشتیم. این دفعه رقص طور دیگر شد. یک مرد و یک زن دست‏‏های هم را گرفته رقص می‏‏کردند...» (همان: 68).

* افسوس‏خوردن بر وطن

سفرنامه‏‏نویسانی که از یک کشور عقب‏‏مانده به کشورهای مترقی قدم می‏‏گذاشتند، نمی‏‏توانستند حیرت و تحسین خود را از پدیده‏‏ها و صنایعی که در غرب می‏‏دیده، پنهان کنند؛ نگرش این سفرنامه‏‏نویسان نسبت به دستاوردهای مدنیّت غرب به شیوه‏‏های گوناگون و در لابه‏لای خاطرات آن‏ها از سفر مطرح می‏‏شود. این نگاه گاهی همراه با شگفتی و تحسین و زمانی نیز با نکوهش و تحقیر و در مواردی نیز آمیخته با حسرت و افسوس برای وطن است. آنچه از حقارت و شرمندگی دربارۀ وضعیت ایران هنگام پرسش از پدیده‏‏های موجود در غرب نصیب سفرنامه‏‏نویسان این دوره می‏‏شود، خود گواه روشنی بر موقعیت تاریک و عقب‏ماندۀ ایران آن عصر است.

صحاف‏باشی پس از مشاهدۀ یکی از این پدیده‏‏های شگفت‏انگیز، افسوس بر وطن را این‏گونه ابراز می‏‏کند:

«در اینجا افسوس وطن را خوردم که چرا باید ما مردم ایران همّت نکنیم و میوه‏‏های ایران را در قوطی‏های حلبی بسته حمل بتمام دنیا نماییم و تحصیل لیرها بکنیم خارج شدنی از ایران بجز پشم و پنبه و تریاک آن هم خیلی کم چیز دیگر نیست و حال آنکه متجاوز از دویست سیصد قلم می‏‏توان از محصول ایران حمل بخارج نمود. در تمام دنیا گردش نمودم ابداً مثل هوا و نعمت ایران هیچ کجا دیده نشد [؛] جواهریست در کهنه پیچیده» (صحاف‏باشی، ۱۳۵۷: 96).

بحث و نتیجه‏گیری

آنچه بعد از بررسی سفرنامه‏‏های عصر قاجار به دست می‏‏آید این است که در بیشتر سفرنامه‏‏های این عصر، مضامینی چون توصیف، انتقاد، نقیضه‏‏گویی، دادن اطلاعات ناقص، بیان احوال شخصی، افسوس‏ خوردن بر وطن مشترک است.

نویسندگان این سفرنامه‏‏ها تمام رخدادهای روزانه را ثبت کرده و به هر شخص، مکان، وسیله یا شهر و منزلی که رسیده‏‏اند، توصیفی هر چند به اختصار از آن به دست داده‏‏اند. در سفرنامه‏‏های این دوره، توصیف بناها و اماکن، شهرها، راه‏ها، حوادث، اختراعات، افراد، پدیده‏‏های طبیعی، آداب و رسوم و... به وفور دیده می‏‏شود.

سیاحان بیشتر راجع به جنبه‏‏های مثبت زندگی غربیان سخن گفته و تحسین خود را از دیدن آن پدیده‏‏ها دریغ نکرده‏‏اند؛ هر چند تصاویر منفی و انتقاداتی را نیز در این سفرنامه‏ها شاهد هستیم.

شناخت و تصویر این سفرنامه‏‏نویسان از غرب کاملاً یکنواخت نبوده و آنان واکنش‏‏های یکپارچه‏‏ای در این باره از خود نشان نداده‏‏اند. این فراز و نشیب‏‏ها معلول عواملی چون (شغل، تحصیلات و انگیزۀ سفر) بوده است.

سفرنامه‏‏نویسان به شدت تحت تأثیر نوآوری‏‏های غربیان بوده و پیشرفت‏‏های آنان در حیطه‏‏های اجتماعی، فناوری، سیاسی و... توجه آنان را به خود جلب می‏‏کرده است.

در برخی از سفرنامه‏‏ها چون نویسنده خود نسبت به موضوع یا جریانی اطلاعات کافی ندارد در خصوص آن پرس‏‏و‏‏جو نکرده و همان اطلاعات پراکنده و ناقص را به خواننده ارائه می‏‏کند.

غبطه به حال غربیان و افسوس بر وطن یکی از مهم‏ترین دغدغه‏‏های سفرنامه‏‏نویسان بوده است. سفرنامه‏‏نویسانی که از یک کشور عقب مانده به کشورهای مترقی قدم می‏‏گذاشتند، نمی‏‏توانستند حیرت و تحسین خود را از پدیده‏‏ها و صنایعی که در غرب می‏‏دیدند، پنهان کنند.

تعارض منافع

نویسندگان هیچ گونه تعارض منافع ندارند.

پیوست

برای مطالعۀ بیشتر رجوع شود به:

* آداب و رسوم

ایلچی: 223؛ امین الدله: 203؛ حاج‏سیاح: 131؛ میرزافتاح‏خان: 758؛ ناصرالدین‏شاه: 180؛ میرزاصالح: 328؛ صحاف‏باشی: 46؛ سالور: 292؛ سیف‏الدوله: 56 و محمدعلی‏خان غفور: 20.

* افراد و مردمان

میرزافتاح‏خان: 982؛ افشار ارومی: 170؛ صحاف‏باشی: 27؛ یعقوب‏میرزا: 44؛ امین‏الدوله: 290؛ مخبرالسلطنه: 149؛ ایلچی: 83؛ میرزاداوود: 81؛ ناصرالدین‏شاه: 229؛ مظفرالدین‏شاه: 124؛ سیف‏الدوله محمد: 143؛ ادیب‏الملک: 113 و سالور: 191.

* افسوس‏خوردن بر وطن

حاج‏سیاح: 207؛ مخبرالسلطنه: 159، 164؛ افشار ارومی: 189، 253 و یعقوب‏میرزا: 24.

* پدیده‏های طبیعی

صحاف‏باشی: 88؛ 60، حاج‏سیاح: 497؛ میرزا‏فتاح‏خان: 761؛ ایلچی: 62؛ افشار ارومی: 47؛ یعقوب‏میرزا: 262؛ ناصرالدین‏شاه:8؛ امین‏الدوله: 161 و ادیب‏الملک: 268.

* توصیف اماکن و بناها

ایلچی: 66؛ میرزا فتاح‏خان: 824؛ امین‏الدوله: 330؛ مخبرالسلطنه: 162؛ افشار ارومی: 91؛ سهام‏الدوله: 165؛ میرزاداوود: 49؛ ناصرالدین‏شاه: 300؛ حاج‏سیاح: 122؛ مظفرالدین‏شاه: 151؛ صحاف‏باشی: 44؛ سالور: 206 و ادیب‏الملک: 13.

* حسب الحال و بیان احوال معنوی

میرزا داوود: 156؛ یعقوب میرزا: 211؛ افشار ارومی: 139، 169؛ حاج‏سیاح: 165؛ سالور: 211 و ادیب‏الملک: 156.

* حوادث و رخدادها

افشار ارومی: 38؛ میرزاداوود: 117؛ میرزا فتاح‏خان: 765؛ سالور: 246؛ ناصرالدین‏شاه: 37؛ مظفرالدین‏شاه: 125؛ امین‏الدوله: 170؛ حاج‏سیاح: 69؛ سیف‏الدوله: 195 و سهام‏الدوله: 163.

* شگفتی‏ها و اختراعات

صحاف‏باشی: 66؛ میرزا فتاح‏خان: 824؛ امین‏الدله: 355؛ خسرو میرزا: 196؛ مخبرالسلطنه: 165؛ یعقوب‏میرزا: 24؛ افشار ارومی: 116؛ میرزا داوود: 63 و میرزا ابوطالب: 199.

* شهرها و منازل بین راه

ایلچی: 60؛ صحاف‏باشی: 26؛ میرزا فتاح‏خان: 822؛ امین‏الدوله: 355؛ میرزا داوود: 104؛ افشار ارومی: 60؛ ابوطالب اصفهانی: 62؛ مظفرالدین‏شاه: 123؛ سالور: 193؛ سیف‏الدوله: 116 و سهام‏الدوله: 161.

* راه‏ها

میرزا داوود: 154؛ خسرو میرزا: 33؛ میرزا فتاح‏خان: 735؛ افشار ارومی: 177؛ یعقوب میرزا: 209؛ امین‏الدوله: 164؛ حاج‏سیاح: 365؛ صحاف‏باشی: 118؛ سالور: 246 و ادیب‏الملک: 86.

* نقد و انتقاد

حاج سیاح: 296؛ صحاف‏باشی: 48؛ ناصرالدین‏شاه: 9؛ افشار ارومی: 37، 53؛ میرزا داوود: 140، 41؛ یعقوب میرزا: 43 و امین‏الدوله: 182.

* نقیضه‏گویی

مظفرالدین‏شاه: 144، 152، 153؛ میرزا فتاح‏خان: 822، 823 و یعقوب میرزا: 95، 116، 79، 34.