پیوند پادشاهی زاب طهماسب و اسطورۀ آرش کمانگیر

نخستین اشاره به نام و زندگانی آرش در متون ایرانی، چنین است: «تشتر ستارۀ رایومند فرّه‏مند را می‏ستاییم که تند به سوی دریای فراخکرت تازد مانند آن تیر در هوا پرّان که آرش تیرانداز بهترین تیرانداز آریایی از کوه ائیروخشوث به سوی کوه خوانونت انداخت» (یشت‏ها، 1377: تیر‏یشت، کردۀ 4، بند 6). این اشاره، کمی پس‏تر چنین تکرار می‏شود: «تشتر ستارۀ رایومند فرّه‏مند را می‏ستاییم که شتابان بدان سو گراید چست بدان سو پرواز کند تند به سوی دریای فراخکرت تازد مانند آن تیر در هوا پرّان که آرش تیرانداز بهترین تیرانداز آریایی از کوه ائیروخشوث به سوی کوه خوانونت انداخت» (یشت‏ها، 1377: تیر‏یشت، کردۀ 9، بند 37). خلاصه‏وار بودن روایت آرش در یشت‏ها، گواه شهرت او و بی‏نیازی مخاطبان از شرح و بسط داستان او در روزگار سرایش یشت‏ها (تفضلی، 1376: 47) و گواه شکل‏گیری این داستان در روزگاری پیش‏تر از عصر اوستایی است. تشبیه کردن تشتر به او نیز چنان‏که در این مقاله بررسی خواهد شد، نتیجۀ خاستگاه یکسان اسطورۀ تشتر و اسطورۀ آرش در عصر پیشاآریایی و هندواروپایی باستان است و این دو به گروه ایزدان روشنایی آریایی تعلق دارند که آب و مرز را ضمانت می‏کنند.

به تعبیر دیگر، داستان آرش، صورتی از یک کهن‏روایت اساطیری دربارۀ ایزد روشنایی است که پس از جدایی اقوام هندواروپایی و سپس هندوایرانی از هم به صورت‏های گوناگون و با نام‏های بسیار، بسط یافته و اجرا شده، اما پی‏رنگ همۀ آن‏ها چنان‏که شرح‏ داده ‏خواهد شد، یکی است و آن، ایزد روشناییِ آب‏فزای مرزنماست. این فرآیند انشعاب از اصل واحد دیرینه‏ را مهرداد بهار برای زوج ویشنو- آرش نیز قائل است (بهار، 1373: 206) و در این مقاله به خاستگاه واحد اسطورۀ آرش با اسطوره‏های میثره، تشتر، آذر، شیوا و ایزدمردمانی چون تیر[1]، ثور[2]، جم و فریدون اشاره می‏شود. آرش، ایزدی ستوده و مشهور در میان بیشتر تبارهای آریایی چون هندیان، هندوسکایان، پارسیان و پارتیان بوده‏ است و نام و نقش و داستان او به صورت‏های متنوع در دعاها، سکه‏ها و سنگ‏نگاره‏ها تکرار می‏شده و شاهان و پهلوانان –و احتمالاً عامۀ مردم- نام آرش را بسیار بر خود می‏نهادند و با انتساب تبار خویش به او، تبرّک و تیمّن می‏جستند. این شهرت و محبوبیت، چنان بوده که حتی گاه در یک خانه، بیش از یک فرزند را آرش می‏خواندند، چنان‏که کیقباد، دو پسر خویش را کَی آرش (کوی اَرشَن) و کَی بیارش (کوی بی‏اَرشَن) نام نهاده ‏بود (یشت‏ها، 1377: زامیادیشت، کردۀ 10، بند 71).

نام آرش و داستان او در متون دورۀ اسلامی نیز رواج بسیار داشته ‏است؛ با این حال داستان او در مهم‏ترین مجموعۀ اساطیری و حماسی این دوره؛ یعنی شاهنامۀ فردوسی دیده‏ نمی‏شود‏ و تنها نام او و اشاراتی به داستان او در بیرون از موضع زمانی زندگانی آرش آمده ‏است.  

1. بیان مسئله

در مقالۀ حاضر پس از معرفی مقدماتی و اجمالی این سه دسته دیدگاه، این امکان بحث می‏شود که اسطورۀ آرش با پیکره‏گردانی، در قالب روایتی دیگر، اما با حفظ پی‏رنگ خود در شاهنامه حضور یافته‏ باشد. اگر هم‏سو با آرای اسطوره‏شناسانی چون هینلز[3] (1373: 119) و مطابق ریشه‏شناسی و تعریف واژۀ اسطوره (اسطوره، «روایتی» است از...) (الیاده[4]، 1362: 14)، تأکیدمان به جای شخص بر ساختار روایت باشد، می‏توانیم به جای تمرکز بر بودن و نبودن «نامِ» آرش در جایی از متن شاهنامه که انتظارش می‏رود، «روایتی» را بجوییم که پی‏رنگش با داستان آرش یکی باشد. این پی‏رنگ که عبارت است از سرگذشت ایزد روشنایی مرزنمای آب‏فزای هندوایرانی در برخی از روایت‏ها به پادشاهِ آرش؛ یعنی زاب منسوب شده‏ است. چنین پدیده‏ای از سنخ تغییر انتساب در سلسلۀ طولی اسباب و علل است که موجب می‏شود خویش‏کاری‏ای واحد، گاه به پهلوان، گاه به فرمان‏روا و گاه به ایزد منسوب شود و همۀ این انتساب‏ها به سبب جای‏گیری در طول هم، درست باشد.

مطابق فرآیندی که خالقی مطلق از آن با عنوان «گشت» اسطوره‏ها یاد می‏کند (خالقی مطلق، 1388: 78)، اسطورۀ آرش با حفظ پیرنگ، پیکره گردانده ‏است. همچنین مضمون داستان آرش، یک اسطورۀ بسیار دیرینۀ هندواروپایی است که سرگذشت ایزدی سه‏کُنِش را روایت می‏کند. این ایزد کهنسال، ایزد روشنایی است و آب‏ می‏فزاید و و مرز می‏پاید. سرگذشت این کهن‏ایزد در میان تبارهای هندواروپایی در حال گشتن بوده و مخصوصاً در میان هندوایرانیان، شهرت و محبوبیتی خیره‏کننده یافته و به صورت‏های متنوع نقل شده‏ است. این اسطوره در شاهنامه نیز بارها به صورت‏های متفاوت اجرا شده‏ است و یکی از این اجراها، داستان پادشاهی زاب طهماسب است. از آنجا که آرش و زاب، هم‏روزگار بوده‏اند، اسطورۀ ایزد روشنایی آب‏فزای مرزنما در شماری از متون از پهلوان به پادشاه منتقل شده‏ است. این انتقال و تبادل میان آرش و زاب، دست کم از دورۀ ایرانی میانه آغاز شده و دارای نمونه بوده‏ است و در دورۀ ایرانی نو  و در متون هم‏روزگار با فردوسی نیز روایتی آشنا بوده‏ است.

2. پیشینۀ پژوهش

آرش کمانگیر در دو قرن اخیر، موضوع پژوهش‏های بسیار بوده‏ است. برخی از پژو‏هش‏ها دربارۀ آرش، اعم از آن‏که مستقل باشند یا جزئی از پژوهشی دیگر، عبارت‏اند از: مقالۀ «بهترین تیرانداز آریایی در اوستا و طبری»، اثر نولدکه[5] (1881). در این مقاله بیان می‏شود که پیشینۀ داستان آرش، کهن‏تر از عصر ایرانی است و او شخصیتی هندوایرانی است که در ریگ‏ودا با عنوان آریکشا حضور دارد.

مقالۀ «آرش کمانگیر و ویشنو»، اثر ضیاء‏الدینی دشتخاکی و پورخالقی چترودی (1393) که با مقایسه و تطبیق ویشنو و آرش، هویت و پیشینۀ داستان آرش را آریایی (هندوایرانی) و با ریشه‏های احتمالاً پیشاآریایی بازمی‏نماید.

مقالۀ «آرش شواتیر که بود؟»، اثر دریایی (1392) که حاوی نکته‏هایی مفید از قبیل نحوۀ نگاه ایرانیان روزگار ساسانی به داستان آرش و اشاراتی به ماهیت هندوایرانی این داستان است.

مقالۀ «غیبت آرش کمانگیر در شاهنامه»، اثر جبری و کهریزی (1391) که سبب غیبت داستان آرش را در شاهنامه، خصومت‏های نظام حاکمۀ ساسانی با آرش در سه سطح شاهان و خواص و موبدان می‏داند.

مقالۀ «چرا داستان آرش کمانگیر در شاهنامه نیست؟» اثر خطیبی (1396) که سبب نبودن داستان آرش را در شاهنامه، افزوده شدن روایت‏های سکایی خاندان رستم به تنۀ حماسۀ ملی ایرانیان و فشار این روایت‏ها بر روایت آرش کمانگیر می‏داند.

3. بحث

3-1. مروری بر دلایل ذکر شده برای غیبت داستان آرش در شاهنامۀ فردوسی

شماری از شاهنامه‏پژوهان به جست‏وجوی عللی برای توضیح غیبت داستان آرش در شاهنامه پرداخته‏اند و گمانه‏هایی بیان کرده‏اند که برخی از آن‏ها عبارتند از: الف- تعصّب فردوسی بر رستم، ب- حذف شدن داستان آرش به سبب افزوده‏شدن روایت‏های سکایی خاندان رستم و ج- نظریۀ توطئه.

3-2. تعمّد فردوسی در حذف داستان آرش به نفع رستم

بهار بر آن است که «فردوسی داستان آرش را حذف کرده تا رقیبی که نتوان او را به دست رستم کشت برای رستم وجود نداشته ‏باشد» (بهار، 1376: 89). اگر آرش، پهلوانی بوده ‏باشد، زندگانی و مرگش، پیش از آغاز روزگار پهلوانی رستم در شاهنامه بوده‏ است و این دو نمی‏توانستند مصادمه‏ای با هم داشته ‏باشند. همچنین این نظریه با بحث‏های مربوط به میزان مداخلۀ فردوسی در روایت‏هایی که می‏سروده در اصطکاک است. در مجموع، این نظریه را می‏توان روایتی از عشق و علاقۀ استاد صاحب‏نام اسطوره‏شناسی به رستم، قلمداد کرد.

3-3. حذف شدن داستان آرش از متن اساس فردوسی در پی افزوده‏ شدن روایت‏های سکایی به تنۀ حماسۀ ملّی ایرانیان

این نظریه که در مقالۀ «چرا داستان آرش کمانگیر در شاهنامه نیست؟» (خطیبی، 1396: 143-161) تبیین شده‏، مشابه آنچه در مقالۀ حاضر رخ می‏دهد به جای تکیه بر شخص بر روایت تمرکز کرده‏ است. بر اساس آنچه خطیبی بیان می‏دارد با تزریق شدن روایت‏های سکایی رستم و خاندانش به بدنۀ حماسۀ ملّی ایرانیان، اندک اندک جای بر روایت آرش تنگ شده‏ است و در نهایت، داستان آرش از حماسۀ ملّی ایرانیان، حذف شده ‏است.

3-4. نظریۀ توطئه

برخی بر آن‏اند که علت نبودن داستان آرش در شاهنامۀ فردوسی، نبودن آن در خداینامه است و سبب نبودنش در خداینامه، دشمنی ساسانیان با اشکانیان و سیاست‏های اشکانی‏زدایی دولت ساسانی بوده‏ است؛ به‏ویژه که شورش بهرام چوبینه بر پادشاهی ساسانی، این خصومت را افزود. همچنین آرش، مقدس‏مردی پارتی بوده، پس موبدان زرتشتی ساسانی نمی‏توانستند نام و یاد او را برتابند. همچنین داستان او متعلق به توده‏ها و طبقات فرودست بوده و این‏گونه داستان‏ها، ذاتاً در تقابل با خواست‏های طبقۀ حاکم و منافع خواص است، پس باز هم داستان او را حذف کرده‏اند (جبری و کهریزی، 1391: 141-169).

گذشته از خلل‏های نظری و روشیِ بحث‏های مبتنی بر نظریۀ توطئه، حقایق ثبت‏شدۀ تاریخی نیز با این نظریه همراه نیست. تبدیل و تغییر در نظام حاکم می‏تواند موجب تقابل‏های خشونت‏آمیز در مقطع زمانیِ گذار شود، اما سیاست‏های عمومی و عامدانۀ اشکانی‏زدایی، آن هم در سرتاسر دورۀ ساسانیان، اگر در واقع بوده ‏باشد، دلایل بسیار و جزییات مشخص می‏خواهد. ساسانیان، آگاهانه و به‏ گستردگی، نظریۀ انتساب خویش به اشکانیان را ترویج می‏کردند (کارنامۀ اردشیر بابکان: 58 و فردوسی، 1384، جلد 6: 196- 200) و آن را مایۀ مشروعیت خویش می‏انگاشتند.

نظریۀ ایرانشهر که ساسانیان خود، آن را ترویج می‏کردند (دریایی، 1382: 19-27)، مبتنی بر وحدت پادشاهی ایرانیان از آغاز تا انجام است و با این نظریه، ساسانیان بر وحدت ناگسستنی خویش با اشکانیان (و نیز کیان و پیشدادیان) تأکید می‏کردند. اشراف دربار ساسانی چه پیش از شورش بهرام چوبینه و چه پس از آن، تبار خویش را به اشکانیان منسوب می‏داشتند (یارشاطر، 1368: 99 و لوکونین[6]، 1365: 108). در رأس هرم حکومت ساسانی پس از دودمان پادشاهی، هفت خاندان حکومت‏گر بودند که سه خاندان قارن، سورن و اسپندیاز، قطعاً اشکانی‏تبار و سه تای دیگر هم احتمالاً اشکانی‏تبار بودند (کریستن‏سن[7]، 1367: 124). برترین سپهبدان ایران از خاندان‏های اشکانی منصوب می‏شدند و تکرار دو نام سورن و مهران در میان سپهبدان ساسانی، گواه آن است که شغل سپهبدیِ ساسانیان به طور ضمانت‏شده و انحصاری به اشکانیان سپرده‏ شده ‏‏بود (همان: 129). در تاریخ اساطیری و حماسی نیز بسیاری از نامداران مانند قارن، گودرز، گیو، گرگین و میلاد، ریشه در شخصیت‏های اشکانی داشتند و نام و یادشان از خداینامه زدوده‏ نشد. حتی تمرکز بر شورش بهرام چوبینه (دریایی، 1392: 169 و جبری و کهریزی، 1391: 156-159) نیز دلیل کافی برای حذف یا کمرنگ شدن داستان آرش در شاهنامه نیست؛ زیرا شورش بهرام چوبینه، رخدادی دارای مشابهات بوده‏ و جالب آن است که چون ساختار حکومت ساسانیان، درهم‏تنیده با عناصر اشکانی بود، شورش سپهبدان اشکانی نیز به همّت سپهبدان اشکانی فرونشانده‏ می‏شد، چنان‏که پیش از بهرام چوبینه نیز زرمهر سوخرا از خاندان قارن به روزگار قباد سرگرانی‏ها و سرکشی‏ها می‏کرد و قباد، شاپور رازی از خاندان مهران را فراخواند که با سپاهش بیاید و سوخرا را فرو گیرد (طبری، 1362: 632- 639).

نکتۀ جالب‏تر دربارۀ استناد به شورش بهرام چوبینه آن است که مناظرۀ این سردار با خسرو دوم ساسانی که از حسن اتفاق در شاهنامۀ فردوسی هم ثبت است و حذف هم نشده و استدلال بهرام چوبینه بر اینکه وی از نسل آرش و گرگین است، نه‏تنها به نفع بهرام تمام نشد، بلکه به ‏عکس به نفع مشروعیت خسرو تمام شد (فردوسی1386، جلد 8: 28- 34) و برای ساسانیان بسیار بهتر بود که داستان آرش را با فرض اشکانی بودنش با شدت بیشتر ترویج می‏کردند تا همگان از آن آگاه باشند و ساختار این مناظرۀ موفقِ سودمند از هم نپاشد.

نظریۀ خصومت طبقۀ خواص ساسانی و موبدان زرتشتی با آرش نیز بی‏خلل نیست و نخستین خلل، آن است که موبدان زرتشتی، نام و یاد آرش را در متن مهم‏تر از خداینامه، یعنی اوستا که خود گردش آورده و مدوّنش ساخته‏اند، حذف نکرده‏اند و او را هم‏ارز یکی از ایزدان یاد کرده‏اند و به دور از منطق است که نامی را در متن مهم‏تر، بستایند و با بودنش در متن کم‏اهمیت‏تر دشمنی ورزند. پس اگر داستان آرش در خداینامه نبوده‏ باشد، علتش ‏باید چیزی دیگر باشد. همچنین نام انبوهی از پهلوانان بدون تبار پادشاهی، مانند کاوه، قارن، قباد و دیگران از روایت‏های ایرانی زدوده‏ نشده‏ است. همچنین آشکار است که شاهان و پهلوانان و دیگر ناموران ایرانی پیش از ظهور زرتشت پیامبر، نازرتشتی بودند، اما نشانه‏ای از خصومت با آنان به سبب زرتشتی نبودن در میان نیست و بیش‏ترشان ستوده بوده‏اند. نیز با پژوهش‏هایی که در دو قرن اخیر در هویت و ماهیت آرش شده‏ است (ر. ک: Noldeke, 1881: 445-447 و ضیاء‏الدینی دشتخاکی و پورخالقی چترودی، 1393: 105-137).

امروزه آشکار شده‏ است که یادکرد آرش در متون هندی باستان نیز آمده ‏است و او مقدّس‏مردی پارتی‏ نبوده، بلکه ایزدی ستوده میان بسیاری از تیره‏های آریایی از پارتیان گرفته تا پارسیان، هندیان و هندوسکایان بوده و تخصیص به پارتیان نداشته ‏است.

4. داستان آرش؛ روایتی از اسطورۀ ایزد روشنایی آب‏فزای مرزنما

داستان آرش چنان که در ادامه تبیین می‏شود، یکی از روایت‏های اسطورۀ ایزد روشنایی پرتاب‏گر است که آب می‏فزاید و مرز می‏نماید. این اسطوره در میان تبارهای هندواروپایی به‏ویژه تبارهای هندوایرانی، شهرت و محبوبیت بسیار داشته و با نام‏های بسیار و در روایت‏های متنوع و با جزییات تصویری متفاوت و نو به نو، نقل می‏شده‏ است. سبب چنین شهرت و محبوبیتی را باید این دانست که هندواروپاییان در نقل این اسطوره، سرگذشت مهم‏ترین ایزد خویش؛ یعنی روشنایی را بازمی‏گفتند.

مردمان هندواروپایی به تبع زیست‏بوم سرد و تاریک نخستینشان که خاطراتی از آن را ایرانیان در تصویر سرزمین بسیار سرد ایرانویج/ آریاویج حفظ‏ کرده‏اند (مینوی‏خرد، 1354: 62 و وندیداد، 1376: فرگرد 1،  بند2)، روشنایی و نتیجۀ آن؛ یعنی گرما را فوری‏ترین، مهم‏ترین و مؤثرترین عامل و فاعل در زندگانی خویش می‏دیدند و از این جهت جملگی به انبوهی از ایزدان و ایزدمردمان از جنس روشنایی باور داشتند از قبیل هرمَزد، میثرَه، آذر، تِشتَر، تیشی، دی، یم/ جم، ثور، زئوس[8] و ژوپیتر[9]. الیاده و لوی استراوس[10] بر این باورند که میان اسطوره‏ها، خویشاوندی‏های بنیادین هست و اسطوره‏های اقوام هم‏تبار از اسطور‏ه‏هایی دیرینه‏تر و مشترک در عصر نیای آن اقوام برآمده‏ و جدا شده‏ است (الیاده، 1362: 14 و لوی استراوس،1380: 1-62). بر این اساس، انبوه ایزدان و ایزدمردمان روشنایی در میان تبارهای هندواروپایی باید اصلی یگانه داشته ‏باشند و آن اصل یگانه، احتمالاً آسمان آفتابی یا خود آفتاب بوده‏ است که نیاز بزرگ هندواروپاییان در سرزمین‏های نخستینشان بوده‏ است. آرکا[11]، ایزد آسمان روشن در سنسکریت (جلالی نائینی، 1375، جلد 1: 176) به جهات گوناگون لفظی و محتوایی با «کمان» (Arcus در لاتین/ Arch در انگلیسی/ Arc و Arco در زبان‏های رومی‏تبار. مقایسه شود با «عرش» در عربی) در پیوند بوده‏ است. در حقیقت، خدا برای هندواروپاییان باستان، تصوری درهم‏تنیده از روشنایی، آسمان و کمان بوده‏ است و این کمان، محل اتصال دو تصور آسمان و روشنایی بوده‏ است که از یک سو، شکل آسمان را و از سوی دیگر ماهیت روشنایی را که پرتاب شدن تیرهای اشعه و آذرخش بوده، تصویر می‏کرده‏ است. آسمان روشن، کمان یا در چهرۀ پیکرینه‏اش کمانداری انگاشته ‏می‏شده که با پرتاب کردن تیرهای روشنایی که اجزایی از تن اوست با تاریکی می‏ستیزیده و آن را از مرز میهن‏های هندواروپاییان دور می‏داشته ‏است. در هر دو سوی شرقی و غربی سرزمین‏های هندواروپاییان، ایزدان پرتاب‏گر روشنایی حضور دارند و این حضور مشترک، ما را بر آن می‏دارد که به ایزدی نخستینِ مشترک با ماهیت «ایزد روشنایی پرتاب‏گر» یا «ایزد روشنایی کمان‏دار» در میان هندواروپاییان باستان باور داشته ‏باشیم و این ایزد با گذر روزگار در تبارهای هندواروپایی، تجلیات بسیار می‏یابد که یکی از آن‏ها، آرش است. تقارن یادکرد آرش با تشتر در اوستا، بی‏دلیل نیست و ناظر به خاستگاه مشترک این دو؛ یعنی ایزد روشنایی پرتاب‏گر است که آب می‏فزاید و مرز می‏نماید. تشتر، باران بارید و مرزها را پیدا کرد (بندهش، 1380: 70). در اوستا، تشتر (تیر) از ایزدان روشنایی آب‏فزاست (یشت‏ها، 1377: تیریشت، کردۀ یکم، بند 2) و در نبرد با اَپوش (در اوستایی: apaoṡa به معنی پوشانندۀ آب) است که از دیوان تاریکی آب‏اوبار است (همان: کردۀ 6، بند 28). تشتر در این نبرد، زین‏افزاری به‏کار می‏گیرد که بی‏تردید از خانوادۀ پرتابه‏هاست؛ زیرا نقش او در پیکرۀ مرد کماندار با تیر بر سکه‏های هندوسکایی هست (کارنوی[12]، 1383: 14) و اساساً زین‏افزار ایزدان روشنایی در میان همۀ اقوام هندواروپایی از جمله ایزد تیر[13] و ثور در اقوام اسکاندیناوی از جنس پرتابه‏هاست (Turville-Petre, 1964: 81)؛ گاه تیر و گاه نیزه و گاه آنچه پرتابه نیست مانند چکش و گرز، اما آن‏ها را هم پرتاب می‏کنند. این ‏باید باوری برگرفته از شعاع تابش روشنایی/ آذرخش باشد که از متن آسمان روشن یا به طور دقیق‏تر از آفتاب پرتاب می‏شود و دیوان تاریکی را می‏سپوزد.

ایزد میترا نیز که نام‏دارترین ایزد روشنایی اساطیر ایرانی است، زین‏افزارهای بسیار در گردونۀ خویش دارد که برخی از آن‏ها پرتابه‏اند؛ مانند تیر و نیزه و برخی نیز اصالتاً پرتابه نیستند؛ مانند چکش و گرز، اما میترا همۀ آن‏ها را پرتاب می‏کند (یشت‏ها، 1377: مهریشت، کردۀ 31، بندهای 127- 132). نگارۀ میترای کماندار در ویرانه‏های دورااروپوس[14] در سوریه (ورمازرن[15]، 1387: 37) هنوز برجاست. اما این ایزدان چه چیزی را پرتاب می‏کردند؟ بدیهی است که ایزدان روشنایی، اشعۀ روشنایی را که پاره‏های تن آنان است، پرتاب می‏کردند. این انگاره، موجب افزوده‏ شدن ویژگی‏ای دیگر به ایزدان روشنایی شده که مطابق آن، این ایزدان، پاره‏های تن خویش را فدا می‏کنند یا به تعبیر دیگر، تن خویش را به پاره‏پاره ‏شدن می‏سپارند تا زندگانی در جهان روشنی تداوم یابد. این معنی در سرگذشت بسیاری از ایزدان روشنایی هندواروپایی به رمز یا به تصریح آمده ‏است، مانند ایزد اسکاندیناوی/ ژرمنی/ انگلوساکسونی تیر (Orel, 2003: 408) که تن خویش را به پاره شدن می‏سپارد تا گرگ غول‏آسای فنریر[16] را به زنجیر کشد (sturluson, 2014: 34 & Dumezil, 1988: 142). آرش و جم نیز که از ایزدان و ایزدمردمان روشنایی اند، پاره‏ پاره شدند.

ایزد روشنایی هندواروپایی در عصر هندوایرانی دو خویش‏کاری دیگر را نیز در خود برجسته‏می‏سازد: آب‏فزایی و مرزنمایی. ظاهراً پس از خویش‏کاری روشنایی، برجسته شدن این دو خویش‏کاری تازه، نتیجۀ مقتضیات اقلیم تازه‏ای است که هندوایرانیان در آن مسکن گرفتند. هندوایرانیان که از یک سو در کشاکش با بومیان هند و ایران بودند و از سوی دیگر از کشتزارها و چراگاه‏هایشان در برابر امواج از پس آیندۀ هم‏تبارانشان دفاع می‏کردند، همواره با چرخۀ «پدید شدن و ناپدید شدن مرزها» مواجه بودند. نیز این مردمان، چنان شیفتۀ گیاه بودند که خود را نژاد کاشف کشاورزی باور داشتند (روایت ‏پهلوی، 1367: 54). آریاییان چون در پی نیاز بزرگشان؛ یعنی گرما و روشنایی، راهی سرزمین‏های گرم‏تر و روشن‏تر شدند (وندیداد، 1376، فرگرد 2: بندهای 8-19)، بنا به خوی ستورپروری و کشاورزی در مساکن جدیدشان دژهایی به نام «وَر» می‏ساختند که مجموعه‏هایی مسکونی- کشاورزی- دامداری بود و آن را به انواع ستور و گیاه می‏آکندند (مینوی خرد، 1354: 80). بقای این ورها از یک سو به مرزبانیِ ورها و از سوی دیگر به تأمین آب وابسته بود و ضرورت تأمین آب در سرزمین‏های گرم و روشنِ تازه، محسوس‏تر شده ‏بود. به تبع این نیاز سه‏گانه (روشنایی، آب ومرز)، ایزد مطلق نیز از نظر آنان، تلفیق واحدی از سه ایزد روشنایی، نگاه‏بان مرزها و فزایندۀ آب‏ها بود و این، اساس نظریۀ ژرژ دمزیل[17] با نام «ایزدانِ سه‏کُنِشِ آریایی» است (ر. ک: Dumezil, 1952: 29-43 و دمزیل، 1354: 29-43). در حقیقت پی‏رنگ اسطورۀ آرش به مانند اسطوره‏های میثره، تشتر، آذر، ویشنو، شیوا و بسیاری دیگر از ایزدان آریایی، تکرار اسطورۀ ایزد سه‏کُنش آریایی است که با تیرهای روشنایی خویش، دیوان را که آب و مرز را می‏بلعند، پس می‏راند و آب را باز می‏آورد و مرز را باز‏می‏نماید (ر. ک: واشقانی فراهانی، 1399: 263-282).

خویش‏کاری سه‏گانۀ ایزدان آریایی

خویش‏کاری سه‏گانۀ ایزدان آریایی: هستۀ مضمونی اسطورۀ آرش و دیگر ایزدان روشنایی. روشنایی به مرزبانی و باروری نیرو می‏دهد. مرزبانی و باروری نیز از هم نیرو می‏گیرند و به هم نیرو می‏دهند.

5. داستان آرش کمانگیر در تبادل و گفت‏وگو با داستان زاب طهماسب

اگر بخش اساطیری شاهنامه، سرگذشت شاه-ایزد آریایی با چهره‏های متعدد و متنوعش باشد، می‏توان در ورای چهرۀ شاهان شاخص این دوره از قبیل کیومرث، جم، فریدون و زاب، تکرار یک روایت ثابت، اما با تصویرپردازی متفاوت را تشخیص داد: چرخۀ برآمدن و فرو شدن مداوم روشنایی که چون برمی‏آید، مرزهای میهن آریایی را بازمی‏نماید و آب و گیاه را باز می‏آورد و چون فرو می‏شود، تاریکی بر زمین چیره می‏شود، مرزهای میهن آریایی درهم ‏می‏ریزد، آب سر در می‏کشد و گیاه می‏پژمرد تا نوبتی دیگر که خورشیدِ فرّه در پیکرۀ شاه-ایزدی دیگر، روشنی آغاز کند و چرخه تکرار شود. داستان آرش نیز در دستگاه اساطیر آریایی، اجرایی از همین روایت است. اسطورۀ ایزد روشنایی مرزنمای آب‏فزا، بارها و زنجیره‏وار در بخش اساطیری شاهنامه تکرار شده‏ است و در بخشی که انتظار حضور آرش می‏رود؛ یعنی در عصر فترات اواخر روزگار منوچهر تا انتهای روزگار زاب نیز بی‏آنکه نامی از آرش باشد، حضور دارد و ایفای نقش می‏کند و قالب آن، پادشاهی زاب طهماسب است. اسطورۀ ایزد روشنایی آب‏فزای مرزنما، پیش‏تر از روزگار زاب نیز در قالب پادشاهی کیومرث، جم و فریدون روایت می‏شود و پس از آن نیز در قالب‏هایی چون پادشاهی کیقباد و کیخسرو نقل می‏شود، اما آن بازۀ زمانی که مطابق با روزگار زندگانی آرش باشد، روزگار فترات اواخر پادشاهی منوچهر تا انتهای پادشاهی زاب است.

زاب/ زَو (در اوستا: اوزَوَ Uzava)، پسر طهماسبِ منوچهر، واپسین پادشاه پیشدادی، هنگامی به پادشاهی نشست که افراسیاب بر ایران چیره شده‏بود. او پیرسر بود و پس از پنج سال پادشاهی در هشتاد سالگی زندگانی را بدرود گفت. دستاورد بزرگ پادشاهی او راندن افراسیاب، تجدید مرزها و بازآوردن آب و گیاه به ایران از پس خشک‏سال مهیب بود (فردوسی، 1366، جلد 1: 327-329).

داستان پادشاهی زاب طهماسب، نمونه‏ای از اسطورۀ ایزد روشنایی مرزنمای آب‏فزاست و به لحاظ زمانی مطابق با مقطعی است که انتظار داستان آرش را داریم. زاب، پادشاهی پیر‏سر و سخت خداپرست (همان: 327) و دارای مقام معنویت و روحانیتی بود که برای آرش نیز مانند آن نقل شده‏ است: آرش، پیری (ثعالبی، 1368: 90) «شریف و حکیم و دین‏دار بود» (بیرونی، 1389: 249 و 250) و این روحانیت، رأس نخست خویش‏کاری‏های ایزد روشنایی در نظریۀ ایزدان سه‏کنش آریایی است. آرش، مرز و آب را به ایران بازآورد و زاب نیز پس از یک دورۀ اشغال و خشک‏سال به پادشاهی نشست و با راندن افراسیاب از ایران، مرز را بازیافت و آب و گیاه را به ایران بازآورد (مستوفی، 1362: 85 و 86؛ حمزۀ اصفهانی، 1346: 34، 35؛ دینوری، 1346: 11؛ مسعودی، 1344، جلد 1: 227؛ بلعمی، 1353، جلد 1: 552 ؛ ابن اثیر، 1347: 24؛ فردوسی، 1366، جلد 1: 328 و 329). افراسیاب، دیو خشک‏سال است و هربار تاختن او به مرزهای ایران و ناپدید شدن مرزها، با ناپدید شدن آب‏ها و بروز خشکی، همراه بود (حمزۀ اصفهانی، 1346: 34 و 35 و ابن اثیر، 1347: 25) و راندن افراسیاب و بازیافتن مرزهای ایران، همواره با بارش باران و جوشش چشمه‏ها و کاریزها و جاری شدن رودها همراه بود. از این جهت، افراسیاب، از خانوادۀ دیوان آب‏اوبار (دربندکنندۀ آب) مانند اپوش و وریتره است که با ایزدان روشنایی آب‏فزای هندوایرانی در نبرد بودند.

راندن افراسیاب و بازیافتن مرزهای ایران و بازآوردن آب و گیاه در روایت شاهنامه با پیمانی از پس نبرد، تحقق می‏یابد (فردوسی، 1366: 1/ 327، 328) و این با داستان آرش و راندن افراسیاب با پیمانی از پس نبرد، مناسبت دارد، اما در برخی روایت‏های زندگانی زاب، رأس دوم مثلث ایزد روشنایی؛ یعنی خود نبرد و جنگاوری برجسته‏تر می‏شود: زاب «افراسیاب را بسپوخت و باران آورد» (مینوی خرد، 1354: 44). هر چند که سپوختن گاه به معنای راندن نیز هست، معنی اصلی آن، سوراخ کردن است. سپوختن زاب، افراسیاب را که افزون بر مینوی خرد در دیگر منابع از قبیل بندهش (1380: 139) نیز آمده ‏است، راندن افراسیاب است با حفظ اشاراتی به صورت دیرینه‏تر این اسطوره که به موجب آن، ایزد روشنایی با تیر انداختن و سوراخ کردن ابر/ دیو/ اژدها، آب‏های در بند شده را رها می‏سازد تا با بارش باران، مرزها پدید ‏شوند. بدین ترتیب، زاب نیز در گروه ایزدان کمانداری جای می‏گیرد که با سنبیدن دیو تاریکی، آب‏ها را آزاد می‏سازند و مرزها را باز می‏یابند. در ادامه برخی روایت‏های صریح را در این باره با مرکزیت زاب، مرور می‏کنیم.

5-1. گشتِ اسطورۀ آرش به داستان پادشاهی زاب، پدیده‏ای کهن‏تر از شاهنامه

اسطورۀ آرش در اوستا و در متون هندی باستان حضور دارد و ریشۀ آن به روزگار هندواروپایی باستان بازمی‏گردد، اما از چه زمانی این اسطوره وارد تبادل با اسطورۀ پادشاهی زاب طهماسب می‏شود و ایزد روشنایی آب‏فزای مرزنما در سلسلۀ طولی علل و اسباب، میان آرش پهلوان و زاب پادشاه، آغاز رفت‏ و آمد می‏کند؟ مقدمات این گشت اساطیری، دست‏کم از دورۀ ایرانی میانه فراهم شده‏ است و در دورۀ ایرانی نو، روایتی آشنا بوده و احتمالاً همین روایت به فردوسی رسیده‏ است و به همین سبب، درست در همان مقطع که آرش، افراسیاب را می‏راند و مرز و آب را بازمی‏آورد در شاهنامۀ فردوسی، زاب این نقش را برعهده می‏گیرد. گشت اسطورۀ آرش به زاب در دو گروه از منابع، ظهور یافته ‏است. در گروه نخست، گشت اساطیر از جنس جابه‏جایی در زمان است و اسطورۀ تیراندازی از روزگار منوچهر به روزگار زاب و حتی بعدتر منتقل شده‏ است و گروه دوم از جنس پیکره‏گردانی است و اسطورۀ تیراندازی به جای پیکرۀ آرش مستقیماً در پیکرۀ زاب، تجلّی می‏یابد.

5-2. جابه‏جایی اسطورۀ آرش در زمان

گذشته از متونی که زمان تیر انداختن آرش را در روزگار منوچهر می‏دانند، ثعالبی در یکی از روایت‏هایش از راندن افراسیاب، این رخداد را به زمان زاب طهماسب می‏داند. در روایت ثعالبی، تیر را زاب ساخت، اما آرش به فرمان او انداخت (ثعالبی، 1368: 90). دینوری (1346: 11) و ابن‏مسکویه (1373: 95) نیز همین روایت را نقل می‏کنند، اما با یک نکتۀ دقیق اساطیری؛ یعنی ذکر واژۀ سپوزیده/ سُنبیده شدنِ افراسیاب. مطابق روایت دینوری و ابن‏مسکویه، آرش، تیر را نه به سوی مرز، بلکه به خود افراسیاب انداخت و سینه یا حلق او را با تیر شکافت. این روایت، هم‏تبار است با آن روایت‏های کهن‏تر فارسی میانه که مطابق آن، زاب، افراسیاب را سپوخت و باران آورد (مینوی خرد، 1354: 44 و بندهش، 1380: 139). این نشان می‏دهد که آرش و زاب، پیوسته در حال تبدیل و تبدّل به هم بوده‏اند و اسطورۀ ایزد روشنایی که دیو تاریکی و خشک‏سال را می‏سنبد و می‏سپوزد، گاه به پهلوان منسوب می‏شود و گاه در سلسلۀ طولی اسباب، بالا می‏رود و به پادشاه منسوب می‏شود.

جابه‏جایی زمانی در روایت تیرافکنی با بُعد بیشتر نیز اجرا شده‏ است و در تاریخ گزیده، این رخداد به زمان کیقباد منسوب است و آرشِ تیرافکن، پسر اوست (مستوفی، 1362: 87). هر چند که این جابه‏جایی به احتمال زیاد، نتیجۀ اشتباه شدن نام آرش کمانگیر با نام دو پسر کیقباد است که هر دو آرش بودند، اما گویای حقیقتی دیگر نیز هست؛ کیقباد، خود نیز از ایزدان روشنایی باران‏آورِ مرزنماست؛ زیرا از کوه آمد و افراسیاب را راند و آب و گیاه را به ایران باز آورد (گردیزی، 1347: 9 و ابن اثیر، 1347: 27).

5-3. پیکره‏گردانی اسطورۀ ایزد روشنایی کمان‏دار از آرش به زاب

گاه، گشت اسطوره از جنس پیکره‏گردانی است و اسطورۀ ایزد روشنایی، مستقیماً در پیکرۀ زاب تجلی می‏یابد. در متنی پهلوی می‏خوانیم که افراسیاب، هفت سال منوچهر را در کوه، حصار داد و از شومی او در ایران باران نبارید. پس اورمزد بر زبان ایزد اسفندارمذ، منوچهر را پیام داد که زاب را نزد افراسیاب بفرستد و زاب چون به افراسیاب رسید، با او به تیر افکندن پیمان کرد و آن سان که اسفندارمذ گفته ‏بود، در روز تیر از ماه تیر، نام اورمزد به زبان آورد و تیر انداخت و ایزد باد آن تیر را به فرمان اورمزد تا جیحون برد و در آن روز باران بیرون از اندازه بارید و مردمان جشن گرفتند (بررسی دستنویس م. او29...، 1387: 362- 367). این متن پهلوی با وجود برخی آثار نوبودگی، بازنویسی متنی کهن‏تر از زبان پهلوی است. به لحاظ ساختار روایت نیز با روایتی به شدت اساطیری مواجهیم؛ زیرا حضور ایزدان و مداخله‏شان در زندگانی مردمان، بسیار پررنگ است. از این لحاظ، زمان شکل‏گیری این روایت، بسیار دیرینه است و چنان‏که مشاهده می‏شود، اسطورۀ ایزد روشنایی به جای ظهور در پیکرۀ آرش در پیکرۀ زاب، اجرا می‏شود. در این متن، با همان روایت متداول اسطورۀ آرش که در منابعی چون آثارالباقیه (بیرونی، 1389: 249 و 250) نقل می‏شود، مواجهیم که این بار به تمامی به زاب منسوب شده‏ است.

با نظر به این متن پهلوی و روایت‏ مینوی خرد که زاب، افراسیاب را می‏سپوزد و باران می‏آورد، تبادل و تبدّل اسطوره‏های زاب و آرش دست کم از دورۀ ایرانی میانه رواج داشته ‏است و در دورۀ ایرانی نو نیز به گواهی روایت‏های دینوری، ابن‏مسکویه و ثعالبی، روایتی آشنا بوده است و این دو اسطوره، بدیل هم و روایتی از اسطورۀ ایزد روشنایی دانسته می‏شدند که با افکندن تیر و سپوختن دیو-اژدهای تاریکی، آب و مرز را به میهن‏های آریایی باز می‏آورده‏ است. بر این اساس، نیامدن نام آرش در آن موضع از شاهنامه که انتظارش می‏رود نیز به سبب خویشاوندی روایت شاهنامه و این دسته از منابع است و روایت شاهنامه را باید نتیجۀ تبادل و تبدیل اسطورۀ آرش و اسطورۀ زاب دانست که دست کم از دورۀ ایرانی میانه، نمونه داشته ‏است.

بحث و نتیجه‏گیری

آرش از گروه ایزدان روشنایی آب‏فزای مرزنمای هندوایرانی است که نشانه‏های حضور او در اسطوره‏های هندواروپایی نیز تشخیص‏پذیر است. نام و یاد و نقش این ایزد در میان تبارهای هندوایرانی شهرت و محبوبیت بسیار داشته ‏است؛ با این حال، شاهنامۀ فردوسی از نام آرش در آن بازۀ زمانی که انتظارش می‏رود، خالی است و همین موجب شده‏ است که شاهنامه‏پژوهان، دلایلی چند برای این مسئله ذکر کنند.

آنچه در این مقاله، پیشنهاد و بررسی شد، این است که بی‏توجه به حضور و غیاب نام آرش، پی‏رنگ اسطورۀ او تحلیل و سپس در شاهنامه جست‏وجو شود. آرش از گروه ایزدان روشنایی آب‏فزای مرزنما و هم‏خانوادۀ انبوهی از ایزدان و ایزدمردمان آریایی چون میثره، تشتر، ویشنو، جم، فریدون، کیقباد و کیخسرو است. این ایزد در اساطیر هندوایرانی و از جمله در شاهنامه، متناوباً پس از چیرگیِ خشک‏سال و تیرگی بر میهن‏های آریایی، ظهور می‏کند و با پس راندن اهریمن و دیو، روشنایی، مرز و آب را باز می‏آورد.

یکی از ادوار چیرگی خشک‏سال و تاریکی بر ایران و ناپدید شدن مرز و آب، دوران فترات اواخر پادشاهی منوچهر است. این دوران در شاهنامه با آمدن زاب و راندن افراسیاب و بازآوردن مرز و آب، پایان می‏یابد. علت یاد نشدن از آرش در این دوره که دورۀ زندگانی و مرگ آرش بوده‏ است، می‏تواند نوع روایتی باشد که دربارۀ این دورۀ زمانی در اختیار فردوسی بوده است؛ روایتی که حاصل تبادل و جابه‏جایی آرش و زاب بوده‏ است. داستان زاب و آرش، دارای یک محتوا است و هر دو به یک رخ‏داد یعنی ظهور ایزد روشنایی و راندن دیو و بازآوردن آب و مرز اشاره دارند. در حقیقت، یک رخداد در سلسلۀ طولی علل، گاه به پهلوان منسوب شده‏ است و گاه به پادشاه. این تغییر انتساب طولی یا گشت اسطوره یا تبادل و گفت‏وگو میان دو روایت، دست کم از دورۀ ایرانی میانه نمونه دارد و در دورۀ اسلامی، روایتی آشنا و دارای نمونه بوده‏ است. روایت فردوسی در شاهنامه را می‏توان از همین خانواده و دنباله‏ای از یک روایت‏‏ فارسی میانه انگاشت که زاب، تیر انداخت و آب و مرز را بازآورد و همین روایت است که ابن‏مسکویه، دینوری و ثعالبی نیز به نقل آن پرداخته‏اند.  

تعارض منافع

نویسندگان هیچ گونه تعارض منافع ندارند.

[1]. Tyr

[2]. Thor

[3]. Hinnells. J. R.

[4]. Eliade, M.

[5]. Noldeke, Th.

[6]. Lukonin, V. G.

[7]. Christensen, A. E.

[8]. Zeus

[9]. Jupiter

[10]. Levi-Strauss, C.

[11]. Arka

[12]. Carnoy, A. J.

[13]. Tyr

[14]. Doura Europas

[15]. Vermaseren, M. 

[16]. Fenrir

[17]. Dumezil, G.