خوانش و مقایسه فکری سیاست‌نامه و قابوس‌نامه بر اساس نظریة P4C

یکی از رویکردهای نوین در تعلیم و تربیت، «برنامة فلسفه برای کودکان» است که با نام اختصاری «فبک» از آن یاد می‌شود. لیپمن- طراح برنامة فلسفه برای کودک- سعی کرد که فلسفه را کاربردی کند و با این برنامه، رویکردی نوین را به نظام تعلیم و تربیت هدیه کرد. وی معتقد است که می‌‌توان فلسفه را به نحوی از نو طراحی کرد که به کودکان انگیزه دهد تا به استقلال فکری‌‌شان کمک کند. این برنامه، رویکردی است برای درگیر کردن ذهن آن‌‌ها با سؤالات جدّی و مهم زندگی پیرامونشان تا به دریافت مهارت کافی و نحوة صحیح تعقّل و تفکّر نائل آیند. «فبک برنامة درسی جامع و منظمی است که از طریق گفتمان فلسفی، مهارت‌های استدلال را در کودکان پرورش می‌دهد» (قائدی، ۱۳۹۵: ۳۱۰). در این برنامه، فلسفه ابزاری است برای پرورش ذهن فلسفی و کاوشگر اشخاص تا سبب بهبود کیفیّت قضاوت شود.

صفایی مقدم (۱۳۸۸)، در مقاله‌ای با عنوان «برنامة آموزشی فلسفه برای کودکان» چنین می‌گوید: «لیمپن معتقد است ما می‌توانیم کودکان را به متفکّرانی تبدیل کنیم که بیش‌ازپیش نقّاد، انعطاف‌پذیر و مؤثر باشند.» این برنامه به منزلة یک تجربةآموزشی جدید و نیز نقدی بر آموزش‌وپرورش سنّتی، در پی آموزش تفکّر به کودکان است. «فلسفه برای کودکان، به منزلة آموزش برای تفکّر است. برنامة درسی فلسفه برای کودکان برای ارتقا و تقویت بیش‌تر مهارت‌‌‌های پیش‌بینی‌شدة فکری کودکان مؤثر است» (ناجی و قاضی‌نژاد، ۱۳۸۶: ۵۱). برنامة درسی فلسفه برای کودک، اهدافی را به دنبال دارد که یکی از مهم‌‌ترین آن‌ها یادگیری تفکّر انتقادی است؛ در تفکر انتقادی، هدف این است که به فرد آموزش داده شود که چه زمانی و با چه روشی استدلال کند.

ادبیات و به‌تبع آن داستان، می‌‌‌تواند بهترین ابزار برای انتقال مفاهیم فلسفی به کودکان باشد که با کمک آن، بتواند در موقعیت‌‌‌های مشابه قرار گیرد و هم‌‌‌ذات‌پنداری کند. «ادبیات باید سبب گسترش دید انتزاعی اطفال شود، یعنی کودک را کم‌کم با مفاهیم انتزاعی و ماورای عینی آشنا سازد. در تخیل بی‌حدوحصر کودک، هر اتفاقی ممکن است رخ دهد. این ویژگی سبب می‌شود بتوان از ادبیات همچون عامل مؤثری برای هدایت و مدیریت این تخیل به سمت مفاهیم فلسفی و انتزاعی بهره گرفت» (شریفی‌نسب، ۱۳۸۸: ۳۴۷). داستان به دلایلی ازجمله: داشتن پیرنگ، شخصیت و موضوعات متنوع که در روند ادامه داستان کم‌کم بروز داده و خود را نشان می‌‌‌دهند، می‌‌‌تواند پیچیده‌ترین موضوع فکری برای کودک باشد. برنامة آموزشی فبک نیز می‌تواند متناسب با شرایط فرهنگی هر جامعه قابل‌اجرا باشد.

ازآنجایی‌که محتوای داستانی یکی از مسائل فلسفه برای کودک است و از طرفی داستان‌های موجود در برنامة فلسفه برای کودک، غیربومی هستند و ریشه در رسوم و فرهنگ ما ندارند، بر آن شدیم که در این پژوهش از متون ایرانی استفاده کنیم، زیرا بومی بوده و ریشه در فرهنگ ما دارند. با توجه به آنچه گفته شد، در این پژوهش برآنیم تا بفهمیم آیا از دو کتاب سیاست‌نامه و قابوس‌نامه، برای برنامة فلسفه برای کودک می‌‌توان استفاده کرد و این‌که داستان‌های انتخاب‌شده با داستان‌‌‌های فبک دارای نقطة اشتراک هستند؟ مسئله اصلی این پژوهش، استفاده از این کتب برای برنامة درسی فبک به‌منظور تدوین محتوای بومی برای این برنامة درسی است.

1. پیشینۀ پژوهش

تاکنون مقالات و کتب بسیاری در زمینة فلسفه برای کودک به نگارش درآمده است. در ایران، قائدی و ناجی از پیشگامان کتب و پژوهش در زمینة فبک به شمار می­روند. رابرت فیشر کتاب «آموزش تفکر به کودکان» را نوشت که در سال ۱۳۸۵ اولین چاپ آن به ترجمة مسعود صفایی­مقدم و افسانه نجاریان منتشر شد. سعید ناجی در سال ۱۳۸۵ کتاب «کندوکاو فلسفی برای کودکان و نوجوانان: گفت­وگو با پیشگامان انقلابی نو در تعلیم و تربیت» را تألیف کرد.

در سال ۱۳۸۹ یحیی قائدی کتاب «فیلسوفان کوچک» را در نشر آییژ به چاپ رسانید. در سال ۱۳۹۱ نیز احمد اکبری در مجلة تفکر و کودک، مقالة «مضامین فلسفی در داستان متون ادب فارسی» را به چاپ رسانید. در زمینة فلسفه برای کودک در ادبیات و کتب ادبی هم لیلا مجید حبیبی عراقی و همکاران، مقاله­ای را تحت عنوان «خوانش فلسفی گزیدة متون داستانی کلاسیک فارسی» در سال ۱۳۹۲ به نگارش درآوردند. در این پژوهش، حبیبی و همکاران، ضمن بررسی حکایت­های موجود در کلیله‌ودمنه، بوستان و گلستان سعدی و همچنین کتاب مثنوی معنوی، به همخوانی و سازگاری این آثار با برنامه و اهداف فبک اشاره کرده­اند.

در پژوهش حاضر، به­صورت اختصاصی دو کتاب «سیاست­نامه» و «قابوس­نامه» به­عنوان دو کتاب بومی (متناسب با فرهنگ جامعه و آداب‌ورسوم ایرانی) موردبررسی قرار گرفته­اند که علاوه بر دارا بودن مفهوم فلسفی، همخوانی­های لازم را با معیارهای کتب فبک دارند. با توجه به این‌که کتاب­های غربی ممکن است گاهی در تعارض با آداب و عرف جامعة اسلامی- ایرانی و هم­چنین مروج فرهنگ غیربومی بوده باشند، بنابراین در راستای اهداف برنامة فبک می­توان از این دو کتاب ارزشمند بومی استفاده کرد.

2. فلسفه برای کودک در ایران

فلسفه برای کودکان، برنامه­­ای است که کودکان مدرسه­ای را در تمام مباحث کلاسی و در زمینة موضوعات فلسفی مشارکت می­دهد. از مهارت­های مورد توجّه در برنامة فلسفه برای کودکان، توانایی درک کل و توجّه به مسائل از جنبه­های مختلف است (Lipman, 2003: 2). توانایی تعقّل، پرورش خلاقیّت، رشد فردی و میان­فردی، پرورش درک اخلاقی و... از دیگر اهداف این برنامه محسوب می‌شوند. لیپمن برنامه فلسفه برای کودکان (فبک) را برای بهبود تفکر کودکان پایه­گذاری نمود و فبک به­طور رسمی، پژوهشگاه توسعه و پیشبرد فلسفی را برای کودکان تأسیس کرد.

دیری نپایید که این طرح بعد از دهة ۷۰ سدة ۲۰ میلادی در امریکا و سپس اروپا، با روش‌های مشابهی در دیگر کشورها نیز رواج یافت. امروزه «فلسفه برای کودکان (p4c) شهرت جهانی یافته و در بیش از ۵۰ کشور دنیا مورداستفاده قرار گرفته است» (Lyle & Thomas-Williams, 2012: 1-2). اصطلاح فلسفه برای کودک، اخیراً با ترجمة برخی آثار و مقاله­ها در کشور ما نیز معرفی شده است. «نخستین برداشت از این واژه، آموزش آرا و عقاید فلسفی به کودکان است؛ نهضتی که در دهة اخیر به­عنوان نگارش کتاب­های فلسفی به زبان ساده رواج یافته است» (امی و دیگران، ۱۳۸۴: ۸).

در ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، عهده­دار این برنامه بوده و از پیشگامان به‌حساب می­آید. یکی از گروه‌های پژوهشی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، گروه فلسفه برای کودکان و نوجوانان است. این گروه با مصوبة شورای گسترش آموزش عالی در تاریخ ۴ آبان 1386 شروع به فعالیت کرد و تاکنون در زمینة فلسفه برای کودکان، فعالیت‌هایی شامل: ارائه مقاله، تألیف و ترجمة کتاب، برگزاری سمینار، همایش و نشست انجام داده است.

یحیی قائدی از اوّلین پژوهشگران فلسفه برای کودکان در ایران است و رسالة دکتری وی، یکی از نخستین پژوهش‌های ایرانی در این زمینه محسوب می‌شود. دکتر قائدی، رسالة دکتری خود را با عنوان «نقد و بررسی دیدگاه­ها و مبانی فلسفی آموزش فلسفه به کودکان» در کتابی با عنوان «آموزش فلسفه به کودکان- بررسی مبانی نظری» منتشر کرد. ایشان در سال ۱۳۸۳ نخستین کتاب تألیفی دربارة فلسفه برای کودکان را در داخل کشور تألیف کرد و تاکنون بیش از ۱۰ کتاب تألیفی و تعدادی کتاب ترجمه در این زمینه دارد.

سعید ناجی نیز از فعّالان این برنامه در ایران است. او پایه‌گذار گروه پژوهشی فلسفه برای کودک در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی بوده و دارای ۱۵ کتاب در زمینة فلسفه و فلسفه برای کودک است که می­توان به «در پی معنا»، «کندوکاو فلسفی برای کودکان و نوجوانان»، «گفت­وگو با پیشگامان» (۲ جلد)، «تفکّر انتقادی در کلاس درس»، «داستان­هایی برای کندوکاو فلسفی» (۲ جلد)، «معیار فبک برای داستان» و... اشاره کرد.

3. مبانی نظری

با توجه به ویژگی­های داستان­های فبک از دیدگاه بنیان­گذاران و ترویج­دهندگان این برنامه، در ادامه، مبانی نظری آن موردبررسی قرار گرفته و توضیحات لازم در مورد آن­ها به‌اختصار ارائه می­شود.

1-3. محتوای فلسفی

مهم­ترین و اصلی­ترین معیار در انتخاب داستان­های فلسفه برای کودک، داشتن محتوای فلسفی است. فیلیپ کم^[1] در کتاب «باهم فکرکردن»، دو ویژگی را برای داستان­های فلسفی برمی­شمارد که مشتمل بر محتوای فلسفی و کندوکاوپذیری است (کم، ۱۳۸۹: ۳۶). لیپمن- مؤسس فلسفه برای کودکان و نوجوانان- معتقد است که تعلیم و تربیت بدون فلسفه، توخالی است (ناجی، ۱۳۹۳، ج۲: ۲۰). همان­طور که ناجی در کتاب کندوکاو فلسفی برای کودکان یادآور شده است، فلسفه در معنایی که لیپمن مدّ نظر دارد، اشاره دارد بر این‌که تعلیم و تربیت نباید حافظه­محور باشد، بلکه باید تأمل­محور باشد؛ یعنی بر اساس آن تلاش شود که از کودکی به فرد یاد داده شود که دربارة مسائل و مشکلات تأمل و اندیشه کند و برای حل آن راهی بیابد. ازاین‌رو، پرسش‌های مطرح­شده در متون، حوزه­های گوناگون یادگیری هم­چون رشد فردی، مطالعات اجتماعی، ادبیات، هنر و علوم را در بر می­گیرند و هر یک از آن‌ها در رشد و تربیت کودک مهم و مؤثر هستند.

مان گریگوری^[2] فهرستی از شاخه­های فلسفة دانشگاهی ارائه می­دهد که می­تواند معیار کار پژوهش حاضر در استخراج بن­مایه­های فکری از داستا­ن­ها قرار بگیرد. این شاخه­ها را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

- اخلاقی: درست، غلط، خوب، بد، وظیفه، همدردی و...

- زیبایی­شناسی: زیبایی، هنر، ارزش و...

- منطق: دلایل، علت و معلول، روابط شرطی (اگر... آنگاه...)، برهان، استدلال و...

- معرفت­شناسی: معرفت، عقیده، حقیقت و...

- سیاست: انصاف، عدالت، قدرت، دولت و...

- متافیزیک: واقعی، غیرواقعی، زمان و...

- فلسفة علم: علوم تجربی، سودمند و غیرسودمند بودن علوم و...

- فلسفة تعلیم و تربیت: آموزش‌وپرورش، شیوه­ آموزش و... (ناجی، ۱۳۹۰، ج2: ۱۴۴).

3-۲. آموزش مهارت­های تفکر

کودک با همان قدرت تفکر نسبتاً محدودی که دارد، می­تواند زندگی کند. «باوجوداین، کودکان نیاز به فهم دنیا دارند و به­طور طبیعی دربارة محرکات پیرامون خود کنجکاو هستند. ولی آن­ها برای معنا بخشیدن به جهان، نیازمند یاری‌گرفتن از دیگران هستند تا اطلاعاتی را دربارة تجربه­های خود گردآوری و طبقه‌بندی کرده، پردازش کنند و نسبت به آن­ها واکنش نشان دهند؛ بنابراین برای کمک به کودک باید در فهم ماهیت فرآیندهای معنابخشی تلاش کرد» (فیشر، ۱۳۹۶: ۲۵). داستان در برنامة فلسفه برای کودکان، مانند ابزاری برای آموزش مهارت تفکّر به شمار می­آید. بدیهی است، «آنچه در فلسفه موردتوجه قرار می­گیرد، شیوة تفکر و اندیشه است که در سطح زیرین داستان نهفته است... تفکر فلسفی در داستان­ها همچون مهارتی توصیف‌شده که به‌سادگی قابل تدریس و آموختن است» (ناجی، ۱۳۹۳: ۵۷).

3-۳. شیوة پایان­بندی (تلقین)

از ویژگی­های اساسی دیگر داستان­های فلسفی، شیوة پایان­بندی غیرتلقینی است، چنان‌که لیپمن نیز بر این نظر است. برنامة فلسفه برای کودکان، قصد دارد روش کار فلسفی یا نحوة وارد شدن در کاوش فلسفی را به کودکان آموزش دهد. این کار، متفاوت‌تر از حکایت­ها یا ضرب­المثل­هایی است که هدفشان ابلاغ گوهر کوچکی از حکمت است که اغلب در صفحات آخر داستان می­آید (ناجی، ۱۳۹۰: ۴۵). در داستان­های فبک، ذهن کودک می‌تواند با یک حرکت به‌راحتی به سمت بحث و گفت‌وگو سوق پیدا کند و نکتة مهم آن است که در این داستان‌ها، دربارة درست یا غلط بودن چیزی نباید نظر حتمی داد و باید کودک را در نتیجه­گیری از بحث، آزاد گذاشت و چیزی را به او تلقین نکرد.

3-۴. کندوکاو

یک داستان فکری باید موجب تحرک شود و ذهن مخاطب را به تلاش وادار کند. «داستان­ها باید محرک کندوکاو باشند، به‌جای این‌که ختم کلام باشند و حرف آخر را بزنند، باید کنجکاوکننده، به­یادآورندة مسائل، پرسش­برانگیز، محرک و شروعی برای کندوکاو باشند» (ناجی، ۱۳۹۵: ۷). لیپمن، تعریف واژة کندوکاو در برنامة فبک را این‌گونه بیان می‌کند: کودکان در داستان به‌نوعی یک حلقة کندوکاو را تشکیل می­دهند که در آن هر کس تا حدی در یک تحقیق مشارکتی برای کشف راه­های ثمربخش­تر سهیم است (Lipman, 1992: 4)؛ بنابراین، کارکرد کندوکاو در داستان‌های فکری، نیل به تفکر مشارکتی است. ازاین‌رو، در داستان­های فبک، باید کندوکاو و تفکر دربارة مفاهیم فلسفی، یکی از اهداف اصلی باشد. «درواقع، کودک می­تواند با شرکت در حلقه­های کندوکاو و بحث و گفت­وگو، یک­سری از مهارت­های خود را پرورش دهد و از جنبه­های فکری و شناختی و عاطفی رشد کند. در هر داستان فکری، باید شخصیت‌هایی وجود داشته باشد که اهل جستجو و کندوکاو باشند، دلایلی برای گفتار و اعمالشان ارائه دهند و در پی یافتن پاسخِ پرسش­هایشان باشند، دلیل بیاورند و به ارائه فرضیه بپردازند و از مهارت­های فکری در گفت­وگوهایشان استفاده کنند. درواقع، داستان الگویی از کاربردهای مهارت‌های فکری را در اختیار کودک قرار می­دهد» (حبیبی­عراقی و دیگران، ۱۳۹۲: ۸۳).

4. مؤلفه­های فلسفه برای کودک در داستان

برای پیشبرد فلسفه برای کودکان، یکی از کارآمدترین ابزارها، داستان خواهد بود. در برنامة فبک، باید دقّت شود که هر داستانی توانایی و قابلیت لازم را ندارد و در انتخاب داستان، باید مؤلفه­هایی را در نظر گرفت. لیپمن، سه شرط بسندگی ادبی، بسندگی روان‌شناسی و بسندگی فکری را در مناسب بودن متن داستان برای کاوش فلسفی لازم و ضروری می­داند. بر مبنای بسندگی ادبی، داستان و متن انتخابی، باید کیفیت ادبی لازم را داشته باشد و برای داشتن غنای ادبی، باورپذیری نقش اساسی دارد. ناجی یازده مؤلفه را برای باورپذیری داستان برمی­شمارد:

1- تجربیّات زندگی ۲- جلوة حقیقی وقایع داستان ۳- پرداخت وقایع داستان (وجود رابطه علیتی بین وقایع) ۴- تغییرات زندگی و تحوّلات اجتماعی ۵- عکس­العمل شخصیت‌های داستان ۶- سازگاری بین بخش­های گوناگون داستان ۷- میزان آشنایی مخاطبان با ادب داستانی ۸- آوردن دقایق و جزئیات ۹- فضا و رنگ ۱۰- زاویة دید ۱۱- درون­مایه (ناجی، ۱۳۹۵: ۲۳-۲۱).

بر اساس بسندگی روان‌شناسی نیز داستان باید در تناسب سنّی با کودک باشد و کودک دچار نفهمی و عدم درک نشود و بتواند با تحرک­ها روبه­رو شده و در مورد آن­ها بحث کند. در بسندگی فکری هم کودک با توجه به گفتگوها و حرکات، روش اندیشیدن را می­آموزد. «ازنظر لیپمن، متن مکالمه­دار که متشکل از گفتگوهای سازمان­یافته باشد، می­تواند حاوی ابهام، کنایه، طنز ادبی و ویژگی­های دیگری باشد که متون دیگر، فاقد آن هستند» (فیشر، ۱۳۹۶: ۱۵5-۱۵6).

فیلیپ کم نیز سه ویژگی اصلی برای داستان­های متناسب با برنامة فلسفه برای کودکان مطرح می­کند:

الف) درون­مایة فلسفی داشته باشد؛ یعنی دارای پرسشی کلی و باز بوده و مفاهیمی چون عدالت، دوستی، زیبایی، عشق و... در خود داشته باشد.

ب) کاوش­پذیر باشد؛ یعنی کودک را متحیّر و سرگشته کند، در ذهنش پرسش ایجاد کند، او را به جستجو وادارد و به فرضیه­سازی، بررسی و مطالعه تشویق کند.

ج) پرگفتگو باشد و بهتر است این گفتگوها توأم با اکتشاف، هم­فکری و مشورت نباشد (کم، ۱۳۷۹: ۳۶-۲۹).

5. معیار سنجش داستان­های منتخب در این دو کتاب

به‌طورکلی، در داستان و به‌موازات آن در یک متن ادبی برای کودکان، باید همواره چهار عنصر سازنده را ازنظر گذراند: محور ارتباط‌شناسی، زیبایی­شناسی، ساختاری و شناخت­شناسی.

در محور ارتباط­شناسی، متن باید ارسال­کنندة مجموعه­ای از پیام­های مؤلف برای مخاطب باشد. در این محور، آنچه باید برای مخاطب قابل‌فهم باشد، پیام آن است. در محور زیبایی­­شناسی، بیداری احساس مخاطب و ایجاد واکنش عاطفی او اهمیت دارد. در محور ساختاری، متن شامل زنجیره­ای از پیام­هاست که در آن، ایجاد پیوند و سازمان‌دهی زنجیرة پیام­ها طوری انجام شود که منجر به بیش­ترین تأثیر زیبایی­شناسی شود.

در محور شناخت­شناسی نیز مؤلف به تأثیر پیام خود بر ذهن مخاطب می­پردازد و در پی آن است که نتیجة مثبتی از درگیری عاطفی کودک با پیام متن حاصل شود. «این چهار محور به‌طور هم‌زمان و مشترک عمل می­کنند و فقدان هر یک از آن­ها، متن را از محدودة دنیای کودکان دور می­سازد و یا ماهیت ادبی آن را دچار نقص می­کند» (محمدی، ۱۳۷۸: ۱۷)

در انتخاب داستان­های این دو کتاب، افزون بر عناصر یادشده، داستان­هایی گزینش شده­اند که به وسیلة عنصر تخیّل و هیجان با کودک ارتباط قوی برقرار می­کند؛ چراکه کودکان دوست دارند پس از خواندن داستان­هایی که موردتوجه آن­­ها قرارگرفته، پیرامون آن بحث کنند.

داشتن پیرنگ ساده نیز از دیگر معیارهای داستان­های انتخابی است. «پیرنگ درست برای داستان­های کودکان، پیرنگی است که پر از تحرّک و هیجان باشد... کودک از قصه‌ای خوشش می­آید که معمایی در آن مطرح است که باید حل شود، مشکلی که باید از میان برداشته شود و هدفی که باید به آن دست یافت» (حکیمی و کاموس، ۱۳۸۴: ۶۲).

6. بررسی بعد فلسفی حکایت­های منتخب

برنامة فبک سعی در نقد آموزش سنّتی دارد و برای پیشبرد این امر از داستان بهره می­برد. در این پژوهش، دو کتاب سیاست­نامه و قابوس­نامه به دلیل ماهیت داستانی برای کودکان انتخاب شده است. کتاب­های سیاست‌نامه و قابوس‌نامه ازجمله کتب زبان و ادب فارسی هستند که مشتمل بر آموزش مفاهیم و مسائل اخلاقی و سیاسی است. این کتاب­ها به دلایلی ازجمله: جذابیت و گیرایی خاص، شخصیت‌پردازی مناسب، اندرزهای مفید در قالب تمثیل و داستان‌پردازی در ادبیات فارسی دارای جایگاه ارزشمندی هستند. موضوعات و مفاهیم اخلاقی طرح‌شده در این متون، آن­ها را تبدیل به منابعی مناسب به‌منظور آموزش فبک می­کند.

وجود ویژگی­های یادشده در این کتاب­ها قابلیت به­کارگیری داستان­های آن­ها را در حوزة فلسفه برای کودکان افزایش می­دهد. در پژوهش حاضر یکی از معیارهای اصلی در انتخاب و بررسی حکایت­ها، محتوای فلسفی و هم­خوانی با معیارهای فبک است. تمامی پرسش­ها از دسته سؤالاتی هستند که در حیطة مسائل فلسفی قرار می‌گیرند و در دنیای تجربی کودکان نیز مطرح می­شوند. این پرسش­ها حوزه­های گوناگون یادگیری همچون رشد فردی، مطالعات اجتماعی، ادبیات، هنر و علوم را در بر می­گیرند و هر یک در رشد و تربیت کودک مهم و مؤثر هستند. اگر بتوان ذهن کودک را درگیر مباحث فلسفی کرد، می­توان نحوة تفکر او را نیز رشد داد؛ بنابراین از سویی با توجه به ذهن مستعد و منعطف کودک و از سوی دیگر با توجه به این‌که کودکان هنوز کاملاً اجتماعی نشده­اند، سنین کودکی مناسب‌ترین سن برای آموختن و آموزش تفکر خواهد بود.

داستان به دلیل ساختار هوشمندانه­ای که دارد، می­تواند دنیای خیالی را به منزلة کاوش فکری خلق کند که در عین این­که کودک را از بند اینجا و اکنون رها می­سازد، به بیان روال عادی و وقایع می­پردازد. در داستان­های منتخب این دو کتاب، کودک به سهولت می­تواند با شخصیت اصلی داستان هم­ذات‌پنداری کند و خود را در موقعیت مشابه او قرار دهد. به­طور مثال، بارها برای کودک اتّفاق می­افتد که متناسب با شرایطی که برایش به وجود می­آید، به سمت‌وسوی کسی که برایش نفع دارد، رو می­آورد.

حکایت­های گزینش‌شده، واقعیتی عینی را فراهم می‌آورد که به کودک کمک می‌کند تا با مفاهیم فلسفی و تجربه‌های روزمرة خود آشنا شود. همچنین، داستان­ها می‌تواند سکوی پرشی به سؤالات شخصی کودکان به‌حساب آید. برای مثال، راست‌گویی و نگفتن دروغ، صداقت، وظیفه­شناسی و... از درون‌مایه­های خوب داستانی برای ادبیات کودک محسوب می‌شود و متناسب با شرایط سنّی اوست. داستان­های شیرین و جذاب این دو اثر ادبی می­تواند کودکان را ترغیب کند تا به اطرافشان دقت بیش‌تری کنند، دربارة وقایع مختلف داستان فکر کنند، به جست­وجوی راه‌حل بپردازند، خود را در موقعیت شخصیت­های داستان بگذارند و حتی در آن موقعیت، تصمیم بگیرند. داستان خوب می‌تواند در کودک انگیزه ایجاد کند و دقت و تمرکز فکری او را جلب کند تا بتواند آنچه را فراگرفته است، در زندگی واقعی به کار گیرد. حکایت منتخب در درجة اوّل، باید مهارت فکری لازم را دارا باشد. هر چه این مهارت بیش­تر باشد، برای گزینش، مطلوب‌تر است؛ چراکه کودک می‌تواند به‌راحتی با آن ارتباط برقرار کند.

مؤلفة کاربردی دیگر در انتخاب حکایت مناسب، داشتن قدرت باورپذیری است و این‌که در باورپذیری ضعف نداشته باشد تا بتواند واقعیات عینی را برای کودک جلوه دهد. از نکات مهم دیگر در انتخاب حکایت، تحرک­پذیری است تا ذهن کودک را درگیر کند و بتواند او را برای رویارویی با مشکلات روزمره آماده کند.

7. 7. معرفی سیاست­نامه

نام دیگر این کتاب، «سیر الملوک» می­باشد. این کتاب، اثر خواجه نظام­الملک بوده و در سال ۴۸۵ تألیف شده است. ملک­شاه سلجوقی در پایان پادشاهی خود از وزرای خود می­خواهد کتابی تألیف کنند که بهترین شیوة کشورداری و تدبیر امور دین و دنیا در آن آمده باشد. این کتاب، گلچینی از قطعات گوناگون کوتاه و بلند است که از منابع مختلف جمع‌آوری‌شده و شامل اندرزهای نویسنده، منقولات از قرآن و احادیث و گفته‌های مشاهیر، حکایت‌هایی دربارة شاهان، وزیران و امیران است که برخی حکایت‌های بلند آن دارای مکرّرات و حشو و زوائد است.

کتاب با مقدمة مصحّح آغاز شده است که در بیان شیوة تصحیح است. متن کتاب داراى دو بخش و 51 فصل مى‌باشد که بخش اول دارای 39 فصل و بخش دوم مشتمل بر 11 فصل است و شامل مسائل حکومتی، سیاسی و اجتماعی دورة سلجوقیان است که در آن، وضع حکومت، طبقات اجتماعی و آداب‌ورسوم روزگار به‌طور کامل بیان شده است. چنین به نظر مى­رسد که بخش دوم بنا به ضرورت اضافه شده است. مؤلف، در بیش­تر فصل­های کتاب، نخست مسئله‌ای را به­صورت تعریف یا دستور اخلاقى مطرح مى‌کند و سپس آیات، روایات، احادیث، حکایات بلند و کوتاه و سخنانى از گذشتگان را در تأیید سخن خویش مى‌آورد.

به‌طورکلی، نثر کتاب ساده، روشن و زیبا است. جمله‌ها کوتاه و خوش‌آهنگ بوده و هر موضوعى در نهایت اکمال و وضوح بیان شده است. این کتاب در سلامت انشا و زیبایى عبارت و درستى مطالب و تنوع موضوع، در میان کتب فارسى کم‌نظیر است.

7-۱. داستان­های منتخب سیاست­نامه

این کتاب از متون گران­سنگ زبان و ادبیات فارسی است و با توجه به این‌که سبک نگارش آن ساده، روشن و خالی از تصنّع و تکلف است، از شاهکارهای زبان فارسی به شمار می‌آید. شعار در مورد این کتاب می­نویسد: «سیرالملوک در نوع خود کتاب ممتازی است و عباس اقبال آن را در میان کتا­ب­های فارسی، کم­نظیر می­شمارد و موضوع آن سیاست کشورداری، سازمان اداری و آداب‌ورسوم ایران در دورة سلجوقیان است» (شعار، ۱۳۷۹: ۸).

نمود عینی تعهد اجتماعی نویسندة کتاب را می­توان در بخش­های مختلف کتاب مشاهده کرد. به‌عنوان‌مثال، وی پایداری و صلح حکومت را درگرو عدل و داد دانسته است. به‌طورکلی، این کتاب را می­توان در چهار بخش‌ دسته‌بندی کرد:

الف- پند و اندرز

ب- نقل‌هایی از قرآن مجید، احادیث پیامبر و صحابه، گفتة مشاهیر و بزرگان

پ- حکایات کوتاه که بیش­تر مربوط به پادشاهان، وزیران و امیران است.

ت- حکایات مفصّل که گاهی بیش از ۱۰ صفحه می‌شوند که البته خالی از حشو هم نیست ازجمله: بهرام گور و راست روشن و سلطان محمود و قاضی ظالم.

داستان­های منتخب سیاست­نامه به همراه بن­مایه و حوزة فلسفی آن­ها در جدول (۱) ارائه شده است.

جدول ۱. استان­های منتخب سیاست­نامه

همان­طور که در جدول (۱) دیده می­شود، در بررسی و گزینش داستان­های سیاست­نامه، اخلاق به­عنوان یکی از حوزه­های فلسفی اصلی این کتاب مطرح و در کنار آن، از حوزة سیاست و منطق هم بهره برده شده است. در زمینة بن­مایه­، هر حکایت دارای بیش از دو عنوان از قبیل عدالت، نیکویی، قدرت، تدبیر و... است. از سوی دیگر، با مرور جدول مذکور، مشخص می­شود که مؤلف اثر در حکایات آغازین کتاب، بیش­تر به مسائل اخلاقی، سیاسی و منطقی پرداخته است و در حکایات پایانی اثر خود، مباحثی نظیر: معرفت­شناسی و حتی متافیزیک را نیز مدّ نظر قرار داده است. این امر حاکی از آن است که مؤلف در تألیف اثر خود از شیوة آموزشی خاصی بهره گرفته است؛ بدین معنی که با حکایات ساده و شیرین با مضامین اخلاقی و منطقی، کتاب را آغاز کرده و با افزایش آگاهی مخاطب خود، وی را با همان زبان ساده و روایت دلنشین به سمت مباحث فلسفی عمیق­تر سوق داده است. همچنین بن­مایه­های فکری موجود حکایات آغازین اثر نسبت به موارد مشابه حکایات پایانی، مباحث سطحی­تری هستند. برخی موارد اخلاقی- فلسفی نظیر: عفو و عدالت نیز در بیش از یک حکایت ارائه شده­اند که می­تواند به­عنوان اهمیت نسبی آن­ها در مقایسه با سایر مباحث تلقی گردد.

8. معرفی قابوس­نامه

قابوس­نامه که نام خود را از مؤلف گرفته، معرب «کیکاوس» است و امیر کیکاوس در تاریخ اسلامی به «قابوس روم» معروف است و در دایرةالمعارف اسلامی نیز به این نام ذکر شده است. «نام دیگر این کتاب، نصیحت­نامه بوده و گاهی کتاب را اندرزنامه خوانده‌اند» (یوسفی، ۱۳۸۳: ۱۲). ناگفته نماند که بدوی در تصحیح کتاب قابوس­نامه (۱۳۳۵) می‌نویسد: نفیسی با توجه به عبارت مؤلف- اگر از اضافات ناسخین نباشد- «کتاب النصیحه» را اسم اصلی قدیم کتاب می­داند. این کتاب به‌منظور راهنمایی گیلان­شاه (پسر مؤلف) و آموختن هنر زندگی و تحصیل معاش بدو نوشته‌شده و ۴۴ باب است که هرکدام در مورد مطلب مستقلی نوشته شده است. ملک­الشعرای بهار این کتاب را مجموعه­ی تمدن اسلامی پیش از مغول نامیده و اشاره کرده است که به جرأت می­توان آن را در صف نخستین از تراز اول نثر سَلِس و کامل و زیبا و مطبوع فارسی دانست (بهار، ۱۳۷۰: ۱۲۸).

دلیل روشن ارزش معانی و لطف شیوة بیان قابوس­نامه، توجه و اقبالی است که در طی قرن­ها از طرف فارسی­زبانان و فارسی­خوانان نصیب این کتاب شده است، چنان‌که سنائی غزنوی در کتاب «حدیقة الحقیقه» حکایتی از قابوس­نامه را عیناً به نظم درآورده است. محمد عوفی نیز در «جوامع الحکایات و لوامع الروایات» و نظامی گنجوی در «خسرو و شیرین»، مطالبی از آن نقل کرده‌اند. در متون ادب فارسی، از حکایت­های قابوس­نامه به کرّات بهره گرفته شده است که گاه با ذکر مأخذ بوده و گاه اگرچه از قابوس­نامه یادی نکرده‌اند، ولی مشخص است که از آن بهره برده‌اند. روش انشاى این کتاب، شیوة نثر مُرسَل معمول در قرن­هاى چهارم و پنجم هجرى قمرى است و نشان­دهندة دامنة وسیع اطلاعات مؤلف اثر مى‌باشد.

8-۱. داستان­های منتخب قابوس­نامه

کتاب قابوس­نامه در باب اخلاق و سیاست به زبان فارسى نگارش یافته است. این پندنامة بی­نظیر، جزو ادبیات تعلیمی است که نویسنده به‌منظور تربیت فرزند، رسوم لشکرکشی، مملکت‌داری، آداب اجتماعی و دانش و فنون متداول آن را نگاشته است. کتاب مشتمل بر پیشگفتار، مقدمة مصحح، متن کتاب و تعلیقات است و متن کتاب در ۴۴ باب تدوین‌شده است. روال کتاب بر این است که ابتدا نویسنده موضوعات مختلف ازجمله: حق پدر و مادر، دانش و هنرآموزی، مملکت‌داری و... را خطاب به پسرش بیان کرده و برای توضیح بیش­تر، حکایات ذی­قیمتی را نقل می­کند. کتاب لحن ساده و بی­تکلفی دارد و سبک نگارش کتاب نثر مُرسَل یا همان نثر ساده و بی‌پیرایه است. داستان­های منتخب قابوس­نامه به همراه بن‌مایه و حوزة فلسفی آن­ها در جدول (۲) ارائه شده است.

در جدول (۲)، مشخص است که در داستان­های قابوس­نامه، اخلاق به­عنوان حوزة­ فلسفی اصلی این کتاب مطرح بوده و در کنار آن، از حوزة سیاست و منطق هم بهره برده شده است. در زمینة بن­مایه­، هر حکایت دارای بیش از دو عنوان از قبیل: عدالت، حقیقت، قدرت، حل مسئله و... است. با بررسی جدول فوق، مشخص است که در این اثر مباحث فلسفی در حکایات آغازین اثر قرار گرفته­اند. فلسفه­ی علم، متافیزیک، معرفت‌شناسی و زیبایی­شناسی ازجمله مسائل مهم فلسفی محسوب می‌شود که با زبانی ساده و بی­پیرایه در حکایات این اثر مهم به نگارش درآمده­اند.

با توجه به اهمیت مباحث فلسفی به‌موازات مسائل اخلاقی، در این کتاب، بن­مایه­های داستان­ها بیش­تر به استدلال­، حل مسئله، ملاک­های تشخیص و معیارهای سنجش گرایش دارند؛ هرچند که همانند اثر ادبی اشاره­شده در بالا، در این اثر نیز اخلاق، منطق و سیاست در راستای نیل به اهداف تعلیم و تربیتیِ مؤثر و صحیح، در قالب حکایات آموزنده ارائه شده­اند.

جدول ۲. داستان­های منتخب قابوس­نامه

9. ارزیابی داستان­های گزینش­شده

داستان­های منتخب این دو کتاب، با توجّه به سه معیار مهارت فکری، تلقین و کندوکاوپذیری بررسی شده‌اند. برای تحلیل حکایت‌های این دو کتاب، در داستان­ها برای هرکدام از این سه معیار، سه درجة کم، متوسط و زیاد در نظر گرفته شده است.

9-۱. درجة مقیاس حکایت­ها

پیش‌ازاین که درجة مقیاس حکایت­ها تشریح شود، ضروری است اشاره شود که با توجه به روش تحلیلی مورداستفاده در ارزیابی حکایت­ها، ممکن است اختلاف بسیار اندکی وجود داشته باشد که چندان جای تأمل نخواهد داشت. نگارندگان سعی کرده­اند که درجه­بندی­ها بیش­تر بر اساس ویژگی­ها و مؤلفه­های داستان­های فبک باشد.

- در مهارت تفکّر، اگر به یک مورداشاره شود، درجة تفکّر کم؛ اگر به دو یا سه مورد اشاره شده باشد، درجة تفکّر متوسط و اگر به بیش از سه مورداشاره شده باشد، درجة تفکّر زیاد در نظر گرفته شده است.

- در معیار تلقین، اگر نتیجه به­صورت گذرا و بیش­تر به مخاطب واگذار شده باشد، درجة کم؛ اگر تنها در پایان داستان اشاره شود، به آن درجة متوسط و اگر بارها و به کرّات مخاطب را به‌سوی هدف معینی رهنمون کند، به آن درجة زیاد داده شده است.

- در معیار کندوکاو، اگر پرسش به‌صراحت بیان نشود و بتوان از مفهوم داستان، طرحی را موردبحث قرار داد، درجة کم؛ اگر فقط پرسش طرح شود و زیاد بدان پرداخته نشود، درجة متوسط و اگر به‌صراحت تمام بحثی را مطرح و مورد چالش قرار داده باشد، برای آن حکایت، درجة زیاد در نظر گرفته شده است.

9-­۲. ارزیابی مقیاس حکایت­های سیاست­نامه و قابوس­نامه

در ارزیابی مقیاس حکایت­ها، ابتدا مهارت فکری موجود در حکایت مشخص شده است؛ اگر حوزة فلسفی ذکر شده در داستان، بیش از سه مورد باشد (مثلاً بیش از سه حوزة فلسفی اخلاق، منطق، سیاست و معرفت را در برگیرد)، به آن درجة زیاد داده می­شود. اگر در کنار اخلاق از حوزة فلسفی دیگری همانند منطق یا معرفت استفاده شده باشد، به آن درجة متوسط اختصاص داده‌شده و چنانچه فقط به یک حوزة فلسفی مثل اخلاق اشاره شده باشد، در آن صورت درجة تفکر آن کم به‌حساب می­آید.

در ارزیابی معیار تلقین، اگر مؤلف از همان ابتدا نتیجة داستان را در قالب جمله یا عنوان حکایت و یا در قالب جملات گوناگون ذکر کند، درجة تلقین حکایت زیاد خواهد شد. اگر فقط در پایان حکایت از نتیجه صحبت کند، درجة آن متوسط و چنانچه داستان، یک موضوع را به­صورت یک موقعیت سؤال­برانگیز در خلال داستان مطرح کند، کودکان را به بحث و گفت­وگو سوق ­دهد، نظر قطعی دربارة درست بودن یا غلط بودن چیزی ارائه دهد، به نتیجه­گیری خاصی نپردازد و بحث و درنهایت نتیجه‌گیری را به عهده خود کودک واگذار کند، در آن­صورت دارای درجة تلقین کم به‌حساب خواهد آمد؛ زیرا در هیچ جایی از داستان، نشانی از القای تفکّری خاص بر مخاطب دیده نمی­شود و به مخاطب استقلال فکری می­دهد.

در معیار کندوکاو نیز اگر در طول حکایت یا داستان با صراحت، موضوعی عنوان شود و ذهن کودک را به تلاش وادارد، آن داستان دارای درجة تلقین زیادی خواهد بود؛ چراکه ذهن کودک را با موضوعی خاص درگیر می­کند و موجب تکاپوی ذهن کودک خواهد شد و پایان بستة داستان، مانع از کندوکاو ذهن کودک خواهد شد. اگر در طول حکایت، پرسشی را مطرح کند ولی چندان‌که بایدوشاید به آن موضوع پرداخته نشود و نتواند ذهن مخاطب کودک را درگیر کند، در آن صورت کندوکاوی متوسط رقم خواهد خورد. چنانچه در خلال داستان نتوان پرسش خاصی را مطرح کرد و یا فقط بتوان از کلیّت داستان، پرسشی را مطرح نمود، در این صورت درجة کندوکاو کم ارزیابی می­شود.

درجة مقیاس حکایت­های سیاست­نامه بر اساس معیارهای اصلی برنامة فبک (مهارت فکری، تلقین و کندوکاوپذیری) در جدول (۳) و درجة مقیاس داستان­های قابوس‌نامه در جدول (۴) ارائه شده است.

جدول ۳. ارزیابی درجة مقیاس حکایت­های سیاست­نامه

جدول 4. ارزیابی درجة مقیاس حکایت­های قابوس­نامه

با توجه به درجة مقیاس حکایت­های سیاست­نامه و داستان­های قابوس­نامه بر اساس معیارهای برنامة فبک که در جدول‌های (۳) و (۴) ارائه شده­اند، فراوانی آن­ها به ازای هرکدام از معیارها در جدول­های (۵) و (۶) ارائه‌شده و در شکل­های (۱) و (۲) نشان داده شده است.

جدول ۵. مهارت­های فکری، کندوکاو و تلقین در قابوس­نامه (۲۳ حکایت)

شکل ۱. نمودار فراوانی مهارت­های فکری، کندوکاو و تلقین در قابوس­نامه

جدول ۶. مهارت­های فکری، کندوکاو و تلقین در سیاست­نامه (۲۰ حکایت)

شکل ۲. نمودار فراوانی مهارت­های فکری، کندوکاو و تلقین در سیاست­نامه

بر اساس نتایج تحلیل­های صورت‌گرفته در داستان­های قابوس­نامه که در شکل (1) نشان داده شده است، اختصاص درجة زیاد به مهارت­های سه­گانة موردبررسی، نشان می­دهد که داستان­های این اثر ادبی فاخر می­تواند در قالب فلسفه برای کودکان مورداستفاده قرار بگیرد. البته لازم به ذکر است که فراوانی مهارت تلقین در داستان­های این اثر ادبی کهن، به‌مراتب بیش­تر از دو مهارت دیگر است. همچنین بر اساس شکل (2)، مشخص است که در حکایات سیاست‌نامه مهارت­های کندوکاو و فکری، به‌مراتب بیش­تر از مهارت تلقین به‌کار گرفته شده است؛ هرچند که مهارت تلقین با اختصاص درجة متوسط به خود، نشانگر این واقعیت است که کارکرد این مهارت نیز تقریباً در این اثر قابل‌قبول است. بااین‌همه، این اثر نیز مؤلفه­های لازم برای برنامه­ی فبک را دارا بوده و می­تواند در قالب اثر داستانی سازگار با برنامة فلسفه برای کودکان مورداستفاده قرار بگیرد.

بحث و نتیجه­گیری

در این پژوهش، به بررسی محتوای دو کتاب «سیاست­نامه» اثر خواجه نظام­الملک طوسی و «قابوس­نامه» اثر عنصرالمعالی کیکاوس و میزان تناسب آن­ها با اهداف فلسفه برای کودکان پرداخته شد. برای این منظور، با توجه به ویژگی­‌هایی که برای داستان­های فلسفی فبک که شامل داشتن محتوای فلسفی، آموزش مهارت­های تفکر، پایان­بندی غیرتلقینی، چالش­انگیزی و کندوکاو برای کودکان است، به بررسی داستان­های این دو کتاب پرداخته شد. البته در این دو کتاب، داستان­هایی مطرح است که گاهی برای سنّ کودک مناسب نیست که از آن­ها صرف‌نظر شد.

در این پژوهش، سعی بر این بود تا داستان­هایی از این دو کتاب استخراج شوند که بیش­ترین تناسب و همخوانی را با این ویژگی­ها داشته باشند. در ادامه، داستان­ها بر اساس حوزة فکری و بن­مایه دسته‌بندی‌شده و با توجه به ویژگی­های مذکور برنامة فبک، شاخصه­های آن­ها با درجة مقیاس کم، متوسط و زیاد تعریف شدند و بر اساس آن به ارزیابی داستان­ها پرداخته شد. درنهایت، نتایج پژوهش در قالب جدول­ها و نمودارها ترسیم و ارائه شدند.

نتیجة حاصل از این پژوهش بر آن است که این دو کتاب، می­توانند مفاهیم فلسفی را در قالب تجربیات روزمره برای کودکان مطرح کنند و ذهن آن­ها را به تلاش وادارد و از این طریق، مهارت تفکر را به آن­ها بیاموزند. ازاین‌رو، دو کتاب سیاست­نامه و قابوس­نامه به دلیل داشتن مفاهیم فلسفی و غنای لازم ادبی، منبع قابل‌تأمل و مناسبی برای برنامة فبک محسوب می­شوند و با توجه به این امر که آثار ترجمه­شدة فرنگی می­تواند مروّج فرهنگ غیربومی و غیرایرانی باشد، با استفاده از ظرفیت­های موجود در فرهنگ بومی و به­ویژه در داستان­های کهن منثور و منظوم ادب فارسی، می­توان گام مؤثری در راستای بومی‌سازی (به‌شرط اندکی تعدیل و بازنویسی اصولی) این برنامه برداشت.

[1]. Philip Cam

[2]. Geregory