«بدل بلاغی» محملی برای ایهام‌سازی حافظ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه لرستان

2 هیات علمی دانشگاه لرستان

3 عضو هیات علمی دانشگاه لرستان

4 آموزش و پرورش

چکیده

یکی از مشخصه‌های‌ اصلی سبک حافظ، چند معنایی بودن کلام اوست. او به روش‌های مختلف کوشیده‌است به این مهم دست یابد. یکی از راه‌هایی که حافظ برای خلق ایهام در پیش گرفته‌است و تا حال در کتب، شروح و مقالاتی که دربارة حافظ و ایهام نوشته شده، نامی از آن آورده نشده، ایهام‌سازی از رهگذر بدل بلاغی است. ظاهراً یکی از کارکردهای بدل، پرهیز از تکرار واژگان است که روزگاری از عیوب فصاحت محسوب می‌شد، اما حافظ در اکثر موارد به این اکتفا نکرده‌است. وی با دانش زبانی و بلاغی خود، کلماتی را جانشین یکدیگر می‌کند که علاوه بر وظیفة جانشینی، متضمن هنرهای بلاغی نیز هستند. یکی از مهم‌ترین کارکردهای بدل بلاغی در غزلیات حافظ، ایهام‌سازی است. حافظ با انتخاب دقیق بدل، علاوه بر مصون ماندن از بلیة تکرار، در بسیاری از موارد، به هنر زیبای ایهام نیز دست یافته‌است. در این مقاله، ابتدا به نقد تعاریف بلاغیون دربارة ایهام پرداخته شده، سپس «بدل بلاغی» مختصراً معرفی شده‌است. در ادامه، ابیاتی از حافظ که بدل بلاغی در آن‌ها موجب ایهام کلام گشته، تحلیل شده‌است و در پایان، بدل‌های بلاغی بیست غزل حافظ که تصادفی انتخاب گردیده، استخراج، و نسبت ایهام‌هایی که از رهگذر بدل بلاغی حاصل شده، با سایر ایهام‌ها سنجیده شده‌است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Rhetorical Substitute: A Context for Creating Ambiguity from Hafez

نویسندگان [English]

  • Ali Heidari 1
  • Mohammad Reza Hasani Jalilian 2
  • ghasem sahraei 3
  • Behnoush Rahimi Harsini 4
چکیده [English]

The main characteristic of Hafez style is polysemy of his words. He has tried different ways, especially ambiguity, to achieve this important. Hafez has been committed to creating ambiguity by different methods. One of the ways Hafez has picked for creating ambiguity in his poetry and has not been mentioned in books, interpretations and articles is creating ambiguity through rhetorical substitute. It seems that a function of substitute is avoiding repetition of words that once was considered as a defect to eloquence, but Hafez went beyond this in most cases. Through using his verbal and rhetorical knowledge, he substitutes words which have rhetorical functions along with the substitution ones. One of the most important functions of rhetorical substitute in Ghazals of Hafez is the creation of ambiguity. Through exact selection of substitute, in addition to staying immune of repetition, in many cases, he has achieved the beauty of ambiguity. In this article, first, rhetoricians’ definitions for ambiguity are presented, then rhetorical substitute is briefly defined. Next, some verses of Hafez are ambiguous due to rhetorical substitute are analyzed. Finally, 20 poems by Hafez are randomly selected and analyzed for rhetorical substitute. This is to measure the proportion of ambiguity created through rhetorical substitute to other kinds of ambiguity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rhetorical Substitute
  • ambiguity
  • Hafez
  • Verse

مراجع

آق اولی، حسام العلماء. (1340). دُرَر الأدب. تهران: شرکت سهامی طبع کتاب.
ابن‌المعتز، عبدالله. (1402ق.). البدیع. به کوشش کراتشقوفسکی. بیروت: دارالمسبة.
انوری، حسن و حسن احمدی گیوی. (1367). دستور زبان فارسی. چ1. تهران: انتشارات فاطمی.
انوری، اوحدالدین. (1372). دیوان انوری. به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی. چ3. تهران: علمی و فرهنگی.
التفتازانی، سعدالدین مسعود. (1426ق.). کتاب المطول. شرح تخلیص المفتاح. دمشق: الأزهریة للتراث.
حیدری، علی. (1389). «نقد و بررسی کتاب شاخ نبات حافظ». فصلنامة علوم ادبی. ش 5. ص 199ـ216.
خطیب قزوینی، محمدبن عبدالرحمن. (1997م.). التلخیص فی علوم البلاغة. بیروت: دارالکتب العلمیة.
خیام‌پور، عبدالرسول. (1388). دستور زبان فارسی. چ14. تهران: ستوده.
دادبه، اصغر. (1372). «توازی معنایی در ایهام‌های حافظ». حافظ‌شناسی. به کوشش سعید نیاز کرمانی. ج 15. تهران: پاژنگ.
ــــــــــــــ . (1368). «نزهتگه ارواح». کیهان فرهنگی. ش 62. ص 38ـ41.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. چ2.تهران: انتشارات دانشگاه.
راستگوفر، سید محمد. (1370). «ایهام در شعر فارسی». مجله معارف. د 8. ش 1. صص 37ـ83.
ـــــــــــــــــــــــــــ . (1383). «مهندسی سخن در سروده‌های حافظ». فصلنامة پژوهش‌های ادبی. ش 3. صص 65ـ82.
رجایی، محمدخلیل. (1362). معالم البلاغه. شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
ساوجی، سلمان. (1389). کلیات سلمان ساوجی. مقدمه و تصحیح عباسعلی وفایی. چ1. تهران: سخن.
سجادی، سید ضیاء‌الدین. (1351). «ایهام و تناسب در شعر خاقانی و شعر حافظ». مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. س10. ش 80 . صص 95ـ110.
سعدی، مصلح‌الدین. (1388). کلیات سعدی. به سعی و اهتمام محمدعلی فروغی. چ2.تهران: اردیبهشت.
سکاکی، ابویعقوب یوسف. ( 1937م.). مفتاح العلوم. قاهره: بی‌نا.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1391). رستاخیز کلمات. چ1. تهران: نشر سخن.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ . (1368). موسیقی شعر. چ2. تهران: آگاه.
شمیسا، سیروس. (1388). یادداشت‌های حافظ. چ1. تهران: نشر علمی.
ـــــــــــــــــــ . (1381). نگاهی تازه به بدیع. چ14. تهران: نشر فردوس.
غنی‌پور ملکشاه، احمد و سیده سودابه رضازاده بابی. (1384). «ایهام و گونه‌های آن در قصاید خاقانی». نامة پارسی. د10. ش1. صص 37ـ56.
فخرالدین رازی، محمد. (1317ق.). نهایة الإیجاز فی درایة الأعجاز. قاهره: بی‌نا.
فرشیدورد، خسرو. (1375). گفتارهایی دربارة دستور زبان فارسی. چ1. تهران: امیرکبیر.
فرید، طاهره. (1376). ایهامات حافظ. چ1. تهران: نشر طرح نو.
فشارکی، محمد. (1379). نقد بدیع. تهران: سمت.
فقیه کرمانی، خواجه‌ عمادالدین. (1348). دیوان عماد فقیه کرمانی. به تصحیح رکن‌الدین همایون‌فرخ. تهران: سینا.
قیس رازی، شمس‌الدّین محمد. (1373). المعجم فی معاییر أشعار المعجم. به کوشش سیروس شمیسا. تهران: انتشارات فردوس.
کزازی، میرجلال الدین. (1381). زیباشناسی سخن فارسی. تهران: انتشارات کتاب ماد.
گرکانی، حاج محمدحسین. (1377). ابدع البدایع. به اهتمام حسین جعفری. تهران: انتشارات احرار.
اللادقی، محمدطاهر. (1425ق.). المبسط فی علوم البلاغه. به کوشش ابراهیم محمد طاهر. چ1. بیروت: نشر العصریة.
مرتضوی، منوچهر. (1365). مکتب حافظ. پیوست چ2. تهران: انتشارات توس.
ملاح، حسینعلی. (1363). حافظ و موسیقی. چ2. تهران: انتشارات هنر و فرهنگ.
النویری، شهاب‌الدین احمد. (بی‌تا). نهایة الأرب فی فنون الأدب. قاهره: دار الکتب.
واعظ کاشفی، کمال‌الدین حسین. (1369). بدایع الأفکار فی صنایع الأشعار. ویراستة دکتر میرجلال‌الدین کزازی. تهران: انتشارات نشر مرکز.
وحیدیان کامیار، تقی. (1379). بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی. تهران: انتشارات دوستان.
وحیدیان کامیار، تقی و غلامرضا عمرانی. (1386). دستور زبان فارسی1. چ10. تهران: سمت.
وطواط، رشیدالدین. (1362). حدائق السحر فی دقائق الشعر. تصحیح عباس اقبال آشتیانی. تهران: انتشارات طهوری و سنائی.
وفایی، عباسعلی. (1391). دستور تطبیقی. چ1. تهران: نشر سخن.
همایی، جلال‌الدین. (1370). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: انتشارات نشر نیما
متن پژوهی ادبی
دوره 21، شماره 73
مهر 1396
صفحه 151-173

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار