پیر اسرار در دریای راز

یکی از بیتهای مثنوی معنوی که چند و چونی بسیار برانگیخته است؛ و گزارشهایی ناساز از آن کرده اند، بیتی است در دفتر سوم از این دریای توفندۀ راز که پیر نهانکار و بلخ در آن به شیوۀ اندیشمندان مشایی از عقل سخن رانده است: عقل اوّل راند بر عقل دوم، ماهی از سرگنده گردد نی ز دُم پیچش و دشواری این بیت در پارۀ دوم آن و در واژه «گنده» است؛ پاره ای از گزارندگان مثنوی آن را گُنده خوانده اند، به معنی بویناک؛ و پاره ای گُنده به معنی درشت و ستبر. مولانا جلال الدین درپارۀ نخستین بیت به شیوۀ مشّائیان از عقل اول و دوم سخن گفته است. ارسطو و اندیشمندان مشّایی پیرو وی، در چگونگی پدید آمدن جهان از خداوند، به خردهای دهگانه (عقول عشره)، چونان میانجیانی در میانۀ خداوند جهان می اندیشده اند. خردهای دهگانه از عقل کل یا عقل کلی یا عقل اوّل آغاز می گرفته است؛ و به عقل فعال یا عقل فیاض یا عقل دهم پایان می یافته است. هر چه خرد فروتر می آمده است، از سادگی و فروری و پیراستگیش بیش کاسته می شده است؛ و با جهان مادی و پیکرینه همگونی و همگنی فزونتری می یافته است. پیر اسرار، حاج ملاهادی سبزواری در گزارشی که بیشتر به شیوه و روش فیلسوفان و استدلالیان بر رازنامۀ سترگ مولوی نوشته است، دربارۀ خردها، در گزارشی بر همین بیت چنین نگاشته است: عقل اوّل راند بر عقل دوم: در بعضی نسخ، نفس اوّل راند بر نفس دوم، و عقل اشهر و اولی است و به عقل اوّل عقل کل و به نفس اوّل نفس کل مراد است؛ و علی ایّ حال، می پروراند آن را که جنبش خلق از سر است؛ و در حیطۀ قضا و قدر است؛ و اوضح آن است که مراد به عقل اوّل کل عقول کلیّه است که در بدایات قوس نزولند، و به عقل دوم عقول انسانیّه که رد خواتم قوس صعودند؛ و سوق آنها بر اینها آن است که عقول انسانیّه، چه جزئیّه و چه کلیّه، همه متّصل می شوند به آنها، در تعقّلات؛ و درجات اتّصال متفاوت است