نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.
2 دانشیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
The purpose of this essay is to explain and analyze the function of Bakhtin’s concept of the animal as “the Other” in Sadegh Chubak’s fiction. By proposing the theory of polyphony and advocating for marginalized voices, Mikhail Bakhtin aimed to bring the weak and silenced “Other” to the center, thereby decentralizing power and challenging self-centered authoritarian discourses. Like Bakhtin, Chubak opposed the single-voiced and egocentric discourse of his time by promoting dialogue and recognizing the voice and thought of the Other. A defining feature of Chubak’s work is his literary naturalism, which led him to use animal characters in his narratives as thinking beings representing the Other. Using Bakhtin’s perspective, this article analyzes the role of animals in Chubak’s short stories, focusing on their manifestation as the Other in a descriptive-analytical manner. The study shows that by choosing animals as characters and granting them narrative space, Chubak reminds readers of forgotten virtues and takes a step toward freeing them from self-centered authoritarian discourses. In Chubak’s stories, animals attain a status equal to humans, thereby portraying the paternalistic complex of 20th-century man, overwhelmed by industry and technology.
Introduction
By choosing animals as the protagonists of his stories, Chubak marginalized the power of the center and challenged the monotone, single-minded discourse of his time, much like Bakhtin sought to amplify the voices silenced by such uniformity. Moreover, Chubak uses the oppression of animals as a means to critique 20th-century human self-centeredness, portraying humans as beings equal to others rather than superior.
Literature Review
Given Sadegh Chubak’s prominent position in modern Iranian fiction, numerous studies have examined his short stories. Among the most relevant to this study are Asghar Babasalar (2006), who analyzed the strengths and weaknesses of Chubak’s works; Abdullah Hassanzadeh Mirali and Maesoumeh Jomea (2013), who explored naturalism and fable in Chubak’s stories, concluding that animals, like humans, are subject to fate; Zeinab Nurouzi and Tahereh Gholami (2019), who studied polyphony in Chubak’s novel Sang Sabur as a dialogic work; Mohammad Reza Rahbari Ahmadian and Yahya Kardgar (2017), who examined ethical attitudes toward animals in the works of Chubak and Sadegh Hedayat; Zahra Parsapour (2016), who considered environmental ethics in the stories of both authors; and Mohammad Reza Rahbarian (2017), who focused on Chubak’s portrayal of animal love in On the Ashes of the Phoenix. However, none of these studies address the role of animals in Chubak’s stories as “the Other” aiming to decentralize human-centered power, challenge human exceptionalism, and promote an ethical view of the ecosystem. The present study seeks to analyze and explore this dimension of animal subjectivity in Chubak’s work.
Methodology
In the upcoming research, we will use a descriptive-analytical method to first examine the position of animals in Chubak’s short stories, and then portray them as “the Other” capable of challenging and moderating power. To achieve this, Bakhtin’s concept of “the Other” and its role in decentralizing power will be explored, demonstrating that Chubak, like Bakhtin, seeks to achieve freedom through animal subjectivity in his stories.
Discussion
Since ancient times, poets and writers have often chosen animals as the protagonists of their stories to express their ideas indirectly. Among them, mystics and Sufis have been especially attentive to the voices of animals and nature, feeling deeply moved by the whispers of the natural world. In their worldview, nature possesses intelligence and awareness, which fosters a continuous spiritual connection between the mystic and the natural elements. Mystics and Sufis regard nature as a teacher that imparts lessons in humanity and morality, thereby valuing the voice of the “Other.” However, in the modern era, the expansion of industry and the rise of humanism led to a narrow focus on human superiority, overshadowing other dimensions of life. Bakhtin argues that the dominance of monotony in recent centuries stems from humanism, Christianity, and formal logic (Namvarmotlaq, 2015:82). As human-centered views gained prominence, competition and rivalry intensified, sometimes erupting into hostile conflicts and the suppression of opposing voices. This led to attempts by dominant groups to silence and eliminate the “Other.” Mikhaeil Bakhtin was among the first to resist this elimination by amplifying marginalized voices. Similarly, Iran was not immune to this ideology of a single dominant voice, and with modernization, opposing voices were often suppressed. Sadegh Chubak, unlike many of his contemporaries, did not confront the dominant discourse head-on; instead, he used animals as intermediaries to express his dissent against the authoritative center. As Makaryk (2006:112) notes, “The self/other opposition is based on the assumption that at the heart of personal experience there is a subjective self that alienates everything as other from itself,” often expressed as center/margin or dominant/repressed. This article therefore asks: What is the purpose and motivation behind Chubak’s use of animal subjectivity?
Conclusion
Sadegh Chubak lived and wrote during the reigns of Reza Khan and Mohammad Reza Pahlavi, much like Bakhtin did during the Stalin era. By choosing animals as the “Other,” Chubak challenged the authoritarian and monotonous discourse of his time, making animals the protagonists of his short stories to resist all forms of egocentrism. He portrays animals as living, sentient beings rather than neutral or passive figures. Through depicting their pure and innocent behaviors, Chubak seeks to remind humans of noble qualities. Although some animals in his stories are traditionally seen as symbols of ignorance and foolishness in Eastern culture, Chubak uses their apparent simplicity to convey lessons of non-violence, honesty, truth, and freedom. Moreover, the focus on oppressed animals reflects Chubak’s free-thinking spirit and his opposition to the single, dominating voice that attempts to silence marginalized perspectives. By incorporating carnival concepts into his stories, Chubak also confronts the fear that prevailed in his era, mocking the class system and social hierarchies.
کلیدواژه‌ها [English]
شاعران و نویسندگان از قدیمی‌ترین ایام با انتخاب حیوانات بهعنوان قهرمانان داستان‌های خویش کوشیده‌اند خواسته‌ها و دغدغه‌های خود را از زبان آنها بیان کنند. شاید بتوان گفت عرفا و صوفیان ما بیش از دیگران تلاش کرده‌اند صدای حیوانات و طبیعت را بشنوند. نجوای طبیعت و عناصر وابسته به آن، همواره روح آنها را مورد نوازش قرار می‌داده است. در این نگرش، طبیعت دارای شعور و آگاهی است و این شعور و آگاهی سبب ارتباط مستمر عارف با طبیعت است. عارف و صوفی طبیعت را بهمنزلۀ معلمی تلقی کرده است که به او درس انسانیت و اخلاق می‌بخشد. داستان‌هایی که از برخی از عرفا همچون رابعه در نیکیکردن به سگی که تشنه بود و بایزید بسطامی که در حین سفر حج، بار خود را گشود و مورچه‌هایی در آن یافت و به آوارگی مورچگان از وطن خویش حسرت خورد و آنها را رها کرد و دوست داشت تا آنگونه که او آزاد و رهاست همۀ ارکان طبیعت رها باشند و برخورد مولانا با مریدانی که سگان کوی و برزن را می‌آزردند و او می‌کوشید تا روح مریدان را به نرمی وادارد همه نشانه‌هایی از ارزش صدای "دیگری" به نام حیوان در تفکر عرفا و متصوفه است. مطابق آموزه‌های دینی وجود آدمی منبع خیر و شر است و ارزش ذات آدمی نیز بهعلت وجود متناقضاتی است که خداوند در وجود او به ودیعه نهاده است. اگر صرفاً به یکی از ابعاد مثبت یا منفی وجود آدمی توجه کنیم از ارزش و اعتبار او کاسته‌ایم و او را به یک بعد تقلیل داده‌ایم؛ اما نگاه به انسان و جایگاه او در جهان در طول تاریخ همواره متفاوت بوده است. در جهان مدرن با گسترش صنعت، نگاه‌های اومانیستی به انسان آنقدر گسترش یافت که لایه‌های منفی زندگی آدمی به دست فراموشی سپرده شد. باختین علت غلبة تک‌صدایی در قرون اخیر را تسلط اومانیسم، مسیحیت و منطق صوری می‌داند (نامورمطلق، 82:1394). با افزایش نگاه‌های اومانیستی و تأکید بر نقش محوری انسان در جهان مدرن، انسان‌ها در مقابل یکدیگر صف‌آرایی کردند و در تلاش بودند تا بر دیگری سبقت بجویند و این برتری گاه به جدال‌های خصمانه‌ای بدل شد که به حذف رقیب منتهی می‌شد. با گسترش این رقابت‌ها تلاش جهت برتری یک قوم بر قوم دیگر گسترش یافت و قوم برتر تلاش خود را به جهت حذف دیگری و خاموش کردن صدای او به کارگرفت. میخائیل باختین از اولین کسانی بود که با حذف صداها به مقابله برخاست و در تلاش بود تا صداهای حاشیه را نیز بشنود و منعکس کند. در این میان کشور ما هم از ایدئولوژی تک‌صدایی مصون نماند و با آغاز جهان مدرن به دنبال حذف صداهای مخالف برآمد. صادق چوبک ازجمله نویسندگانی بود که برخلاف همعصران خود بهصورت مستقیم علیه گفتمان تک‌صدای روزگار خود مقابله نکرد. او با مشاهدۀ خشم و اقتدار مرکز، حیوانات را دست‌مایه‌ای ساخت تا به بیان عقاید خود در مقابل صدای مرکز بپردازد. «تقابل خود/ دیگری مبتنی بر این فرض است که در دل تجربۀ شخصی، خودی ذهنی وجود دارد که هر چیزی را به مثابۀ دیگری از خود بیگانه می‌سازد. این تقابل گاه با اصطلاحات متفاوتی مانند مرکز/ حاشیه و غالب/ سرکوب‌شده بیان می‌شود» (مکاریک، 112:1385). پرسش اصلی پژوهش حاضر آن است که چوبک از سوژۀ حیوان با چه هدف و انگیزه‌ای بهره برده‌است؟ با بررسی‌های صورت گرفته مشخص می‌شود که همۀ تلاش چوبک این است که با انتخاب حیوانات بهعنوان قهرمانان داستان‌های خویش قدرت مرکز را به حاشیه براند و علیه گفتمان تکصدا و تک‌محور روزگار خویش به مبارزه برخیزد، آنگونه که باختین با مبارزه علیه این تک‌صدایی سعی در تقویت صداهایی داشت که شنیده نمی‌شدند؛ علاوهبراین چوبک تلاش می‌کرد مظلومیت حیوانات را بهمثابۀ ابزاری علیه خودمحوری انسان در قرن بیستم به کار گیرد و او را موجودی در سطح دیگر موجودات و نه برتر از آنها به جهان بشناساند.
با توجه به جایگاه صادق چوبک در عرصۀ داستان‌نویسی مدرن در ایران پژوهش‌های فراوانی بر روی داستان‌های کوتاه این نویسندۀ بنام صورت‌گرفته‌است. مهم‌ترین پژوهش‌های صورت گرفته که با پژوهش پیش رو مرتبط است عبارتاند از: باباسالار (1385) در مقالۀ «صادق چوبک و نقد آثار وی» تلاش کرده تا نقاط قوت و ضعف آثار او را بررسی کند. حسن‌زاده میرعلی و جمعه (1392) «ناتورالیسم و فابل را با نگاهی به آثار صادق چوبک» بررسی کرده‌اند و نتیجه گرفته‌اند که در داستان‌های چوبک حیوانات نیز همچون انسان‌ها مقهور دست تقدیر و سرنوشت هستند. نوروزی و غلامی (1398)، «چندصدایی را در رمان سنگ صبور چوبک» بررسی‌کرده‌اند. نویسندگان در این پژوهش کوشیده‌اند سنگ صبور چوبک را بهمثابۀ اثری چندصدا و دارای قابلیت مکالمه و گفت‌و‌شنود بررسی و تحلیل کنند. رهبری احمدیان و کاردگر (1396) به بررسی «حیوان‌دوستی با تکیه بر آثار صادق چوبک و صادق هدایت» پرداخته‌اند و به بیان رویکردهای اخلاقی چوبک و هدایت در مواجهه با حیوانات اشاره کرده‌اند. پارساپور (1395) نیز «ملاحظات اخلاق زیستمحیطی در دو داستان از هدایت و چوبک» را بررسی کرده و دیدگاه‌های اخلاقی این نویسندگان را نسبت به زیست‌بوم مورد کاوش قرار داده است. همچنین رهبریان (1396) در کتاب «بر خاکستر ققنوس» به حیوان‌دوستی صادق چوبک توجه کرده است. آنگونه که واضح و مبرهن است هیچ‌یک از این نویسندگان به نقش حیوانات در داستان‌های صادق چوبک بهمثابۀ دیگری که می‌کوشد در جهت نامرکز کردن قدرت گام بردارد و اشرف مخلوقات بودن آدمی را به چالش بکشد توجهی نکرده‌اند و نهایتاً رویکردی اخلاق‌مدارانه به زیست‌بوم داشته‌اند. پژوهش پیش رو در تلاش است این سوژگی حیوان را مورد تحلیل و کاوش قرار دهد.
در پژوهش پیشرو سعی بر آن است تا با شیوۀ توصیفی تحلیلی ابتدا جایگاه حیوانات در داستان‌های کوتاه چوبک بررسی شود، سپس نقش آنها بهمثابۀ دیگری که توانسته‌اند در جهت تعدیل قدرت گام بردارند تحلیل شود. برای دست یافتن به این مهم جایگاه دیگری در آراء باختین و نقشی که این آرا در جهت نامرکزکردن قدرت داشته بررسی و مشخص شده است که چوبک، باختین دیگری است که کوشیده با سوژگی حیوان در داستانهایش به آزادی برسد.
1-3. جایگاه دیگری در آراء باختین
پس از هضم دیگری در رویکردهای استعماری غرب، استعمارشدگان شرقی دست به کار شدند و تلاش کردند در برابر صدای غالب آنها بایستند و صدای خود را به گوش آنها برسانند. «غرب طی سالیان با تصور شرق بهمثابۀ حاشیه و در مقابل، غرب بهمثابۀ مرکز، مجموعه‌ای از تقابل‌های دوتایی را خلق کرده است که غرب و شرق را در تضاد یکدیگر قرار میدهد» (شاهمیری، 1389: 116) علاوهبراین، تنها استعمار بیرونی غرب، عاملی جهت از میان رفتن نقش دیگری در اقلیم شرق نبوده است؛ بلکه گاه استعمار محیط جغرافیایی شرق نیز سبب حذف دیگری می‌شده‌است. در این میان بسیاری از نظریه‌پردازان غربی نیز در تلاش بودند صدای خفه شدۀ دیگری را به گوش همگان برسانند.
مفاهیم دیگری و دیگربودگی از جمله مفاهیم قابل توجه در نظریههای پسااستعماری است که در اواخر قرن بیستم مطرح شد. یکی از بزرگ‌ترین فیلسوفان قرن بیستم لویناس بود که تأمل در مفهوم دیگری را به عنوان شالودۀ فکری خویش برگزید . لویناس مفهوم دیگری را ضمن نقد تلاش‌های فلسفۀ غرب در سرکوب و نادیده گرفتن دیگری صورت‌بندی کرد (خبازی کناری و سبطی، 1395: 2). لکان نیز از فیلسوفان بنامی است که تأمل در مفهوم دیگری از مهم‌ترین مبانی فکری او بود. از منظر لکان سوژه فقط در قالب دیگری است که هویت می‌یابد؛ اما نقش باختین در ارتباط میان مفهوم دیگری و گفتمان اقتدارگر استالینی روزگارش، نقشی بی‌بدیل است. باختین تلاش کرد با تأکید بر رمان علیه صدای مرکز به پا خیزد. به اعتقاد باختین در رمان بیش از دیگر انواع، می‌توان صداهای گوناگون را شنید. بدین منظور او نظریۀ چندآوایی (Polyphonie) را مطرح‌کرد. باختین به خوبی دریافته‌بود که استعمار درنهایت بهتنهایی منجر خواهد شد. «استعمارگر با دیگران استعمار شده اگرچه چندان صمیمی نیست؛ اما ترسی که از رانده شدن خود به حاشیۀ عاطفی دارد، ناچار است خود را به آنها نزدیک سازد و این کار وابستگی‌اش را نشان میدهد» (تسلیمی، 1398: 279). بنابراین او تلاش می‌کرد وطن خود و مردمان تنهای روزگار خود را از تنهایی نجات دهد.
باختین با طرح مسئلۀ چندآوایی بر حفظ صداهای مغلوب در مقابل صداهای غالب تأکید کرد و معتقد بود که همگی در انعکاس صدای خود دارای حق مساوی هستند و هیچ‌یک بر دیگری برتری ندارند. او سعی می‌کرد تا دنیا را یکپارچه نبیند و تناقضات جهان بیرون را که نموداری از تناقضات جهان درون آدمی است، اصلی ثابت و لایتغیر می‌پنداشت.
باختین معتقد بود که انسان تنها با تأکید بر خود به شناخت واقعی دست‌نمی‌یابد و جلوۀ بیرونی ما را فقط یکی دیگر می‌تواند بر اساس برون‌بودگی خود و بدین سبب که دیگری است، ضبط و درک کند (باختین، 1373: 113). همچنین او معتقد است که ما هرگز نمی‌توانیم خود را به صورت یک کل ببینیم. وجود غیر برای آنکه ما، حتی به طور موقت، به مفهومی از خویشتن دست یابیم ضروری است (تودوروف، 1398: 148). از منظر باختین تنها در پرتو نگاه دیگری است که جامعیت آدمی آشکار می‌شود و خودبودگی وابستۀ دیگربودگی است. باختین برخلاف دکارت که می‌گفت: من فکر می‌کنم؛ پس هستم، می‌گفت: تو هستی من هستم (انصاری، 1384: 178) و بودن آدمی را در گرو دیگری تعریف می‌کرد. حتی باختین معتقد است که فرد نمی‌تواند خود را از بیرون بنگرد و ادراک کند و وجود دیگری برای دیدنش الزامی است. من هرگز خود را در ساحت بیرونی خویش نمی‌بینم و ادراک حسی از آن ندارم. تنها بازتاب حضورم را در دیگران می‌شناسم (احمدی، 1370: 102).
بر اساس آراء باختین انسان از چشم دیگری به خود می‌نگرد تا درونش آشکارتر شود و بخشی از شخصیت خود را باید در بیرون بیابد و جستوجو کند و بدون توجه از نگاه دیگری تنها برخی از ابعاد وجودی انسان آشکار و هویدا می‌شود. به عقیدۀ گاستون باشلار (Gaston Bachelard) علی‌رغم واکنش ما نسبت به عناصر مختلف طبیعت، آنچه بیشتر در این واکنش می‌توان یافت، نه شناخت آن عناصر؛ بلکه شناخت خودمان به وسیلۀ مشاهدۀ چیزهایی است که بهویژه با آنها هویت می‌یابیم (1400: 14) نویسنده بدون استفاده از مفهوم دیگری نمی‌تواند من واقعی خود را به صورت کامل نشان دهد و همواره ایدئولوژی‌هایی بر روح نویسنده و شاعر حاکم است که سبب خودسانسوری او می‌شود. «دیگری و صدای او برای نمایش من که هویتش دست کم تا حدی، در دیگربودگی است ضروری است» (گلدمن و دیگران، 1377: 194). همواره انسان در برخورد با دیگری است که هویت می‌یابد و کامل می‌شود و اگر دیگری در داستان حذف شود و گفتوگویی میان خود و دیگری صورت نگیرد، گویی که خود نویسنده حذف شده است. از منظر باختین نه فقط ارتباط کلامی مستقیم و شفاهی بین دو شخص؛ بلکه هرگونه ارتباط زبانی به هر شکل ممکن گفتوگو به حساب می‌آید (تودوروف، 1398: 92). باختین بسیاری از آثارش را به نام دوستانش منتشر کرد و با این وسیله بر هر نوع صدای مرکزی که تلاش می‌کرد صداهای دیگری را پنهان کند خط بطلان کشید.
2-3. چوبک و دیگری
نگاه‌های اومانیستی به انسان در قرن بیستم سبب شد تا روح بلندپرواز آدمی به مرتبه‌ای صعود کند که خود را در مرکز هستی مشاهده‌کند و سهم فراوانی برای خود قائل شود و به دیگری به چشم دشمن بنگرد. «در تمامی فرهنگ‌های انسانی با فرایند شیطانی شدن دیگری و تقدس یافتن خودی روبه‌رو می‌شویم» (فکوهی، 1386: 22). چوبک با به تصویر کشیدن خوی سبعی انسانی در داستانهایش در پی مبارزه با این قدسیت بشری است. این قدسیت در جهان مدرن رنگوبوی تازه‌ای گرفت؛ زیرا همواره شرق با موضعگرفتن در مقابل غرب به گذشتۀ طلایی خویش و غرب به مدرن بودنش فخر می‌ورزیده‌است و هر یک به دنبال حذف دیگری بوده‌اند و از مرکزیت قدرت به نفع خویش بهره برده‌اند.
چوبک با انتخاب شخصیت‌های حیوانی در داستان‌های کوتاه خود در پی آن است تا از این تفاخر بکاهد و عقده‌های روانی بشری را که در عصر صنعت و تکنولوژی به سر می‌برد به تصویر بکشد. او می‌کوشد مظلومیت حیوانات را همچون تیغ برنده‌ای به کار گیرد تا پیکرۀ بیمار بشر در قرن بیستم را درمان کند. چوبک با انتخاب حیوانات به عنوان دیگری در داستان‌های کوتاه خود با زندانی کردن خودش در متن به مخالفت برمی‌خیزد و تلاش می‌کند با تمام توان، خود را آزاد و آشکار کند. او تلاش می‌کند در جامعۀ استبدادزده تحول ایجاد کند. این استبداد به وجود همۀ انسان‌ها رسوخ کرده است و او به دنبال تلطیف احساسات جامعۀ استبدادی از زبان حیوانات است. چوبک با انتخاب حیوانات بهعنوان قهرمانان داستان‌های خویش اخلاق منحط آدمی را به تصویر می‌کشد و زوایای پنهان روانی او را به بهترین شکل آشکار می‌سازد.
از میان موجودات تنها آدمی است که به دنبال کشف زوایای پنهان همۀ موجودات جهان است و در تلاش است تا با کشف این زوایا میزان سوءاستفادۀ خود را از موجودات دیگر افزایش دهد و در مقابل به دنبال پوشیدگی زوایای وجود خود است. «خودی همیشه در پی شناخت و مبارزه با دیگری بوده است و تلاش می‌کرده تا از وجود دیگری به صورت‌های گوناگون به نفع خود استفاده کند» (رفیع، 1388: 52). چوبک می‌کوشد با استفاده از سوژۀ حیوان در پوشیدگی وجود آدمی رخنه ایجاد کند و آنگونه که انسان به دنبال نفوذ در وجود حیوانات است، حیوان را بهمثابۀ سوژه‌ای برگزیند تا زوایای پنهان وجود آدمی را آشکار سازد.
بسیاری از داستان‌های چوبک را می‌توان در ذیل نوع تراژدی طبقه‌بندی کرد. داستان‌هایی با پایانی غم‌انگیز که تقدیر و سرنوشت در آن حضور همیشگی دارد. «تراژدی ژانری است که در آن سخن از حضور دیگری و ضرورت حفظ آن است» (دزفولیان‌راد و امن‌خانی، 1387: 3). در این تراژدی‌های چوبک، حیوانات نقش اصلی و اساسی ایفا می‌کنند.
تفاوت نگاه چوبک با دیگر داستان‌نویسان در انعکاس صدای دیگری آن است که از زبان حیوانات عقده‌های خود را به عنوان یک ایرانی به تصویر می‌کشد. حالات، رفتار، کنش و واکنش شخصیت‌های حیوانی گویای وضعیت انسان‌هایی همچون چوبک است که در این اقلیم زندانی شده‌اند. انتخاب زبان عامیانه در داستان‌ها توسط چوبک که پیش از او پایه‌گذار واقعی این جریان سیدمحمدعلی جمال‌زاده بود خود بیانگر ویژگی‌های گفتوگویی و اقتدارستیزی چوبک در متن این داستان‌هاست.
حضور باختین در فضای تک‌صدایی حکومت استالین را می‌توان با حضور چوبک در جو تک‌صدایی رضاخان و محمدرضا پهلوی مقایسه‌کرد. فضایی که در آن از دموکراسی و مکالمه خبری‌نبود. این تک‌صدایی زمینۀ ژانر حماسه را بیش از پیش فراهم می‌ساخت. برتری ژانر حماسه در این دوران، گویای اهمیت این ژانر متناسب با گفتمان اقتدارگر آن روزگار است. در ژانر حماسه ما به دنبال حذف دیگری و نشنیدن صدای او هستیم. قرار گرفتن همۀ اقشار جامعه در دل ایدئولوژی ملی‌گرایی در دورۀ رضاخان سبب خاموش شدن بسیاری از صداهایی می‌شد که نمی‌توانستند در ذیل این ایدئولوژی، صدایی برای شنیدن داشته باشند؛ اما چوبک تلاش کرد در کنار این ژانر غالب، صداهای دیگر را به گوش همه برساند. در نهاد پدرسالاری کشورهایی مانند کشور ما، دیگری هیچ جایگاهی ندارد و چوبک به دنبال حذف نهاد پدرسالاری از جامعه است.
حسن میرعابدینی ازجمله کسانی است که به اقتدارستیزی چوبک در داستانهایش اشاره می‌کند. به اعتقاد او آنچه از نظر هنر داستان‌نویسی در کار چوبک سزاوار تأمل است این است که اقتدار نویسندۀ دانای کل شکسته می‌شود و او کنار می‌رود تا داستان با مکالمۀ شخصیت‌ها پیش برود و اوج و فرود طبیعی خو را طی کند و این صناعتی است کارآمد در داستان‌هایی که با رویکرد نفی اقتدار و طرد مقهوریت نوشته شده‌اند (1392: 584). حرکت کشور بهسوی مدرنیته نیز سبب می‌شد که متناسب با گسترش فرهنگ چندآوایی در دنیا، کشور ما نیز پیشرفتی نهچندان محسوس داشته باشد و نشانه‌های آن در آثار ادبی پدیدار شود؛ علی‌الخصوص که رفت‌وآمد نویسندگانی همچون چوبک به غرب و مشاهدۀ دموکراسی و فضای باز گفتوگویی او را به این اندیشه وامی‌داشت. چوبک می‌کوشید رنج و درماندگی و ناشناخته ماندن انسانیت را در جامعۀ طبقاتی روزگار خودش به تصویر بکشد. جامعۀ طبقاتی که لحظه به لحظه او را به درون تنهایی پرتاب می‌کرد.
چوبک بهدنبال آن است که بهوسیلۀ توهین و بدگویی و با به‌کارگیری زبان و بیان اروتیک با نظام سلسه مراتبی و بستۀ روزگار خویش مقابله کند و گفتمان آزادی را جانشین آن سازد؛ البته پیش از چوبک و در عصر مشروطه بسیاری از صداها اجازۀ شنیده شدن پیدا کرده بودند؛ اما دیکتاتوری رضاخانی بار دیگر تک‌صدایی را در جامعه حکم‌فرما کرد. در داستان‌های چوبک شخصیت‌ها از هر طیف و قشری آزادانه با یکدیگر سخن می‌گویند. نظامیان و بازاریان در کنار یکدیگر گفتگو می‌کنند و از اقتدار نظامی‌گری رضاخانی خبری نیست.
چوبک با کمک ابزارهایی زمینه‌های ایجاد گفتوگو را در متن قوّت می‌بخشد. کاربرد جمله‌های پرسشی در درون فضای داستانی یکی از این ابزارهاست. پرسش زمینۀ ایجاد گفتوگو را فراهم می‌کند و چوبک از این ابزار بهخوبی بهره می‌گیرد. «باختین نظریه‌پردازی است که به طرح مسأله و پرسش اهمیت خاصی میدهد. از نظر او پرسش یکی از مهم‌ترین پایه‌های تداوم مکالمه و بیان حضور است» (احمدی، 1370: 93).
3-3. دیگری حیوان و چندآوایی در داستان‌های کوتاه چوبک
چوبک با انتخاب حیوانات به عنوان قهرمانان داستانهایش علیه تک‌آوایی (Monophonic) به مبارزه برخاست. او با طرح مسئلۀ چندصدایی بر حفظ صداهای مغلوب در مقابل صداهای غالب تأکید کرد و معتقد بود که همگی در انعکاس صدای خود دارای حق مساوی هستند و هیچ‌یک بر دیگری برتری ندارد. انتخاب حیوانات به عنوان دیگری و شنیدن صدای آنها در داستان‌های صادق چوبک از مقولۀ چندصدایی یا پولیفونی (Polyphonie) در گفتمان تک‌صدای دورۀ پهلوی بود. آنچه سبب تشخّص چوبک از نویسندگان دیگر شده‌است، طبیعت‌گرایی ادبی او با تکیه بر نقش حیوانات است.
داستان پاچه‌خیزک چوبک، حکایت وجود مسخ شدۀ او در هیئت موشی است که توسط آدمیان گرفتار می‌شود و هر یک از آنها راهی برای از بین بردن موش پیشنهاد می‌کنند. عذاب موش به روش‌های گوناگون، بیانگر عقده‌های روانی جامعۀ تکصدا در روزگار چوبک است. وقتی گفتمان‌ها به صدای دیگری توجهی نمی‌کنند، دیگران نیز به حذف دیگری ضعیف‌شده می‌پردازند و این نظام سلسله‌مراتبی ادامه‌می‌یابد: «از پوزۀ موش خون بیرون زده‌بود. دست و پایش پاکیزه و شسته بود. کف دس و پایش مثل دست و پای آدمیزاد بود. مثل دست و پای بچۀ شیرخوره، سرخ و پاکیزه بود. موهایش موج می‌خورد و وحشت تو چشمان گرد سیاهش می‌چرخید» (چوبک، 1351: 91) پس از گفتوگوی فراوان، شخصیت‌های این داستان تصمیم می‌گیرند موش را آتش بزنند و موش با حالت گُر گرفتگی به سمت تانکر سوختی می‌رود که در حاشیۀ خیابان در حال تخلیۀ سوخت است و با انفجار تانکر سوخت، همه تاوان این رفتار بیشرمانه علیه موش را پس می‌دهند. این تراژدی گویای آن است که اقتدار و صلابت همواره عامل بقا نیست و در ارکان گوناگون قدرت نیز می‌توان به راحتی رخنه ایجاد کرد. این داستان بیانگر سخن معروف مارکس است: «هر آنچه سخت و استوار است، دود می‌شود و به هوا می‌رود» (برمن، 1379: 14). چوبک در این داستان ضمن رویکردهای اخلاقی به زیست‌بوم بر این حقیقت جهانی تأکید می‌کند که انسان‌ها با دیدی آزاد می‌توانند در کنار یکدیگر زندگی کنند و لزوماً آرا و عقاید و افکار متناقض و صدای متفاوت نباید بهمنزلۀ حذف دیگری باشد. این داستان رابطۀ بینامتنی با تفکر هدایت نیز دارد. هدایت از آتشزدن موش و آزار و اذیت حیوانات در نوشته‌های پراکنده‌اش سخن می‌گوید (هدایت، 1379: 321).
در داستان مردی در قفس، سیدحسن‌خان مرد تنهایی است با مشکلات فراوان که تنها یک ماده‌سگ به نام راسو همنشین و همدم اوست. تنهایی و خانه‌نشینی سیدحسن‌خان به اندازه‌ای است که در نزد اهل محل به یک امام‌زاده تبدیل شده است. اگر سیدحسن‌خان دودی می‌شود به علت آن است که دیگر صدای سودابه را نمی‌شنود و دود برای او همدمی است که با آن همصدا می‌شود. سیدحسن‌خان به راسو علاقه‌مند است؛ زیرا بی‌صدا و بی‌خورخور بود و به دنبال خرده‌گیری و کنجکاوی از کارهای او نبود. راسو در این داستان در نقش دیگری است که برخلاف همه، رنج و شادی و ترس را حس‌می‌کند. او اهل تزویر و دورویی نیست و شریک لحظه‌های تنهایی و همصدایی با سیدحسن‌خان است. سیدحسن‌خان آنچنان در فضای تک‌صدایی محصور شده است که با راسو درد دل می‌کند و زندگی دردآلودش را برای او شرح‌می‌دهد. بوی سیدحسن‌خان برای راسو نیز نشان زندگیست و دوست دارد همیشه سیدحسن‌خان با او گفتوگو کند. سیدحسن‌خان محبت خود را به راسو اینگونه ابراز می‌کرد: «لاسی جون، لوسی جون من، شگ شگ من، تو شگی یا آدمی؟ از آدم بهتری؟ بارک‌الله، چه خوب‌کردی که آدم نشدی. اگه آدم شده بودی، هرگز اینجا جات نبود» (چوبک، 1334: 44). این توصیفات چوبک از زبان سیدحسن‌خان گویای تنفر از انسان‌هایی است که در حال خفهکردن صدای او هستند. سیدحسن‌خان به دنبال خاموشکردن صدای هیچکس نیست؛ حتی موش بزرگی که سالها در چاهک مستراح جا خوش کرده بود و به او می‌نگریست؛ اما موش همیشه خود را جنایتکار فرض‌می‌کرد؛ زیرا صدای دیگری و قدرت او بسیار بیشتر بود. سیدحسن‌خان برای موش غصه می‌خورد و در دل از او خجالت می‌کشید. او تمام تلاش خود را برای یافتن دیگری بهعنوان حیوان انجام میدهد تا به این وسیله تسکین یابد. راسو را دودی می‌کند تا او را به خود نزدیک کند. با این وسیله تمامی احتیاجاتی که سبب می‌شد به حذف دیگری بینجامد را از بین می‌برد و زمینۀ تعامل با راسو را بیشتر فراهم می‌کرد و راسو هم بهعلت بی‌آزاری، محبوب سیدحسن‌خان است. در این داستان سیدحسن‌خان به احتیاجات غریزی راسو پاسخی نمی‌دهد و اجازۀ نزدیکی او را به سگ‌های نر نمی‌دهد. چوبک همین رویکرد را در مورد انتر در داستان انتری که لوطی‌اش مرده بود نیز دارد. آنچه سیدحسن‌خان را به این رفتار وامی‌دارد، ترس اوست از پیدا کردن دیگری برای راسو و داشتن روحیۀ استبدادی که با فرهنگ روزگار چوبک همخوان است. سیدحسن‌خان از یک سو از دیگری ترس دارد؛ زیرا این دیگری به تنهایی او منجر می‌شود و از سوی دیگر به علت استبداد زمان مانع فرزندآوری راسو می‌شود؛ زیرا معتقد است فرزندان او به دست مستبدین تکصدا از بین خواهند رفت و سرنوشتی همچون او خواهند داشت. چوبک در این داستان راسو را بهمثابۀ دیگری فرض می‌کند که می‌کوشد تا فضایل انسانی را به آدمی گوشزد کند و آنها را از هرگونه ریا و تزویر و کینه دور سازد: «راسو بهتر از یک آدم رنج و شادی و ترس را حس‌می‌کرد. او در برابر پیشامدها بی‌اعتنا و باگذشت بود. هیچ‌گاه عکس‌العملی شبیه به مال آدم‌ها از خود نشان نمی‌داد. ادا و اصول آدمیزادها را نداشت. خودش بود. سگ بود» (همان: 40). رویکرد چوبک در این داستان برعکس رویکرد او در داستان انتری که لوطی‌اش مرده بود است.
چوبک در داستان بچه‌گربه ای که... از شرححال بچه‌گربه‌ای تنها سخن می‌گوید که دو نفر دیگر از اعضای خانواده‌اش را گربه‌های رقیب از بین برده‌اند و در سوراخ تیر چراغ برق گیر کرده‌است و تنها یک پسربچه است که صدای بچه‌گربه برای او مهم است و نسبت به این صدا از خود حساسیت نشان میدهد. سایۀ پدرانگی مرد دراز و گنده‌ای بر روی سر پسربچه سنگینی می‌کند و مانعی برای نجات بچه‌گربه است. بچه‌گربه در این داستان نموداری از شخصیت چوبک است که بی‌ارزش تلقی شده‌است. تنهایی و انزوای چوبک در این داستان سبب می‌شود که با فرورفتن در وجود بچه‌گربه احساسات خود را اینگونه بیان کند: «صدای بچه‌گربه برید. شاید روشنایی پشت پلک‌هایش عوض شده بود و بوی نفس موجود دیگری به دماغش خورده بود» (چوبک، 1397: 20). پسرک در این داستان کورسوی نجاتی است که می‌کوشد بچه‌گربه را که در حال نابودی است نجات دهد. او به علت آنکه مردک دراز و گنده توجهی به صدای بچه گربۀ گیرافتاده ندارد با نفرت از او یاد می‌کند: «مردک حواسش پیش بچه‌گربه و پسرک نبود، تو خیابان نگاه می‌کرد؛ اما ونگ‌ونگ زنگ‌خوردۀ بچه‌گربه رو پردۀ گوشش سوهان می‌کشید» (همان). این توصیفات چوبک از ناله‌های بچه‌گربه، واگویۀ ناله‌هایی است که او در فضای تک‌صدای دورۀ پهلوی سرمی‌دهد و در تلاش است تا با هر نوع تک‌گویی به مبارزه برخیزد.
در داستان انتری که لوطی‌اش مرده بود چوبک می‌کوشد از منظر حیوانات به رفتار انسان‌ها بنگرد و آن را نقد کند (پارساپور، 1395: 79). در این داستان انتر نموداری از شخصیت چوبک است که با میخ طویله‌ای به زمین گرفتار شده است و نمی‌تواند در برابر گفتمان اقتدارگر اظهار وجود کند. این اقتدار و صلابت همه‌چیز و همه‌کس را شامل‌می‌شود؛ هم لوطی مقتدر است و هم تبردارانی که در حال قطع درختان هستند. بلوط هم به هنگام فرار لوطی نهایت اقتدار و صلابت خود را به کار می‌گیرد تا مانع رهایی و آزادی انتر شود و صدای او را خفه می‌کند. در فرهنگ تکصدا، روح اقتدارگر و سلطه‌جوی خودی سبب می‌شود تا دیگری را به شکل و صورت خود دربیاورد. در ابتدای این داستان، لوطی به دنبال آن است تا انتر را به اعتیاد وادارد و به این وسیله روح پدرانگی خود را تسکین بخشد. در این داستان، دیگری که در قالب حیوان نمود یافته است موجودی تحقق نیافته، ناکامل و ناهمگون است که به دنبال اعتلای خود است. باوجود آنکه انتر سنگسار می‌شود به حرف هیچکس جز لوطی گوش نمی‌دهد؛ زیرا او باید به یکصدا گوش بدهد و نه به صداهای متعدد و مخالف. انتر در این داستان، حیوانی کاملاً مجبور است که آزادی‌اش سلب شده است: «هر چه می‌کرد، مجبور بود. هر چه می‌دید مجبور بود و هر چه می‌خورد مجبور بود» (همان: 83). علاوهبراین انتر به مثابۀ دیگری، ابزاری جهت ردگم‌کردن و مقدس جلوه‌دادن لوطی است. چوبک در این داستان استبداد پدرانگی لوطی را اینگونه به تصویر می‌کشد: «جهان می‌بستش به درختی یا تیری و آنقدر می‌زدش تا ناله‌اش درمی‌آمد و از ته جگر فریاد می‌کشید و صداهایی توی گلویش غرغره می‌شد؛ امّا هیچکس به دادش نمی‌رسید» (همان: 90) و او را بی‌خوراک می‌گذاشت و می‌بست تا نتواند برای خودش چیزی پیدا کند و بخورد. عقده‌های پدرانگی جامعه تکصدا در این رفتارهای لوطی کاملاً هویداست. انتر پس از مرگ لوطی و دستیابی به آزادی ظاهری، به مبارزه با بچه‌چوپانی برمی‌خیزد که نشانگر صدای واحدی است که قبلاً شنیده است و از آن متنفر است. در این داستان، گوسفندان نیز نمادی از جامعه‌ای هستند که به زندگی تحمیلی خوکرده‌اند و باید تحت لوای یکصدا باشند: «آمد به چراگاهی که گلۀ گوسفندی توی آن می‌چرید. همۀ آنها سرشان زیر بود و داشتند علف‌های کوتاه را نیش می‌کشیدند. تو هم می‌لولیدند و سرشان به کار خودشان بند بود» (همان: 95).
در داستان قفس، چوبک از مرغ و خروس‌هایی سخن می‌گوید که نمادی از زنان و مردان مظلوم جوامع شرقی هستند که باید توسری‌خور و مطیع یک صدای برتر باشند. در این سیستم تکصدا، اقتدار پدرانگی سنگین است: «همان‌دم خروس سرخ روی پر زرق و برقی تُک خود را توی فضله‌ها شیار کرد و سپس آن را بلندکرد و بر کاکل شق و رق مرغ زیره‌ای پاکوتاهی کوفت. در دم مرغک خوابید و خروس به چابکی سوارش شد. مرغ توسری‌خورده و زبون تو فضله‌ها خوابید و پا شد» (همان: 65)؛ اما نیروی مقتدرتری هم وجود دارد و آن همان دست سیاه‌سوخته و رگ‌درآمده و چرکین و شوم و پینه‌بسته‌ای است که به دنبال آن است تا با دیدن کمترین اقتدار، آن حرکت و صدا را فوراً خاموش و خفه کند. کارد استبداد هم در بیرون از قفس در انتظار آزادی زندانیان است. تنها مرگ است که می‌تواند صدای آنها را برای همیشه خاموش و درعینحال آزاد کند. این آزادی، ابزاری بهجهت مبارزه است که چوبک علیه هر نوع صدای برتر و بالاتر به کار می‌گیرد تا فضای تکصدا را خرد کند.
داستان یک‌شب‌بی‌خوابی چوبک روایت چند توله‌سگ است که مادرشان در زیر چرخ‌های اتومبیل له شده است و توله‌سگان در حال مکیدن پستان مادرشان هستند. چوبک با بیان این داستان تنهایی خود را همچون توله‌سگان به تصویر می‌کشد و خود را در آیینۀ توله‌سگان و مانند آنها می‌بیند و از اقتدار پدرانگی و مشکلات دامنگیر آن می‌گریزد: «چهل پنجاه سال از سنم میگذره هنوز زن نگرفتم و کلفت و نوکر تو خونم راه نمیدم. زن بگیرم برا چی؟ تخم و ترکه راه بندازم برا چی؟ که فردا همینجوری مثل همین توله‌ها برای یه لقمه‌نون ونگ بزنم» (چوبک، 1351: 175).
چوبک در داستان کفترباز با رویکردی نمادین شخصیت‌های فرودست جامعه را برمی‌گزیند و در قهوه‌خانه به جدال و گفتوگو با یکدیگر وامی‌دارد. جدال شخصیت‌ها در این داستان با یکدیگر گویای کوشش چوبک جهت برقراری چندصدایی و حذف صدای واحد است. او در این داستان، کبوتربازی دایی‌شکری و دایی‌رحمان را به عنوان ابزاری برمی‌گزیند تا این دو شخصیت را در مقابل یکدیگر قرار دهد. هر یک از شخصیت‌ها به دنبال برکشیدن خود و تحقیر و تخفیف دیگری است. در این داستان عشق و محبت دایی‌شکری به کبوترها به علت تنهایی اوست. دستۀ کبوترها حکایت از اتحاد و صداهای متنوعی است که با هم یکصدا شده‌اند و دایی شکری از آن لذت می‌برد، زیرا در میان انسان‌ها اینچنین همصدایی را نمی‌توانست بیابد. انبوه دسته‌های کبوتران در آسمان، توسط گفتمان اقتدارگر کبوتربازان در تب‌وتاب هستند تا ببینند به دام کدام مستبد گرفتار خواهند شد. شنیدن صدای دیگری غیر از کبوتر در این داستان برای دایی‌شکری ناپسند است؛ زیرا گفتوگو با دیگری سبب انتظارات گوناگونی است که جامعۀ تکصدا نمی‌تواند این انتظار را برآورده کند. در این داستان کبوتر پیشرو در گروه کبوتران دایی‌شکری او را بهسوی معشوق روانه می‌کند و کسیکه در ابتدا به ازدواج با دیدۀ حقارت می‌نگریست با فراموشی خود و وابستگی به دیگری عاشق دختری می‌شود که همه دنیا را در چشم او می‌بیند.
چوبک در داستان همراه از شرح حال دو گرگی سخن می‌گوید که از گرسنگی در کولاک و سرما بی‌تاب شده‌اند و با ناتوانی یک گرگ، دیگری به خوردن او مشغول می‌شود. این داستان کوتاه بیانگر آن است که در گفتمان تک‌محور و تکصدا نوع بشر نیز به یکدیگر ترحّمی ندارند و در تلاش برای حفظ خود هستند و نه دیگری و اگر حفظ خود به قیمت حذف دیگری هم تمام‌شود از آن ابایی نخواهند داشت.
چوبک در داستان آتما سگ من داستان مردی تنها را روایت می‌کند که قصد نگهداری هیچ موجودی را ندارد. مرگ همۀ حیواناتی که با او مأنوس بوده‌اند سبب تنفر او از همۀ موجودات شده است. راوی، وابستۀ باغ بزرگی است که در آن به همۀ گیاهان هرز و حشرات اجازۀ رشد و نمو داده است تا به این وسیله حق حیات از هیچ موجودی سلب نشود. سگ این داستان که راوی به او نام آتما (روح جهان) را میدهد متعلق به همسایۀ آلمانی راوی است که به خاطر تنهایی به راوی داستان پناهنده شده است. آتما حکایت روح چوبک است که با ترسی نهادینه شده از سوی تمام موجودات عالم در تنهایی و پریشانی و افسردگی روزگار می‌گذراند و راوی را به سوی تنهایی می‌کشاند؛ ولی در پایان داستان، دوستی واقعی را به او ابراز می‌کند. روح اقتدارگر و تک‌صدای راوی در تلاش برای حذف دیگری به نام آتما و بازگشت به تنهایی و واگویۀ صدای خود است. راوی در خواب مدام در حال گورکنی برای دیگری و حذف آنان است. آتما به راوی درس عدم خشونت نسبت به دیگری می‌آموزد: «در زمان ما همه کس به بهترین شکل فنون جلادی را به نیکوترین روش می‌داند. دیگر لازم نیست که در این زمینه کسی بیاید و چیزی به ما یاد بدهد» (چوبک، 1397: 33). آتما یک همنشین بی‌آزار و بی‌ادعاست که با چشمانش درس انسانیت و مهر و محبت به راوی میدهد و سعی می‌کند او را از دورویی برهاند؛ ولی راوی، اقتدارگر و قدرت‌طلب است و حتی برای پنهان ماندن کشتن آتما سعی دارد نوکر خود را اخراج کند. راوی حتی صدای زن و فرزند را هم خفه می‌کند و با بیرونکردن آنها از خانه سعی در حذف آنها از زندگی خود دارد؛ درحالیکه راوی غذای آتما را به زهر آغشته است، آتما به استقبال راوی می‌شتابد. چوبک به این وسیله می‌خواهد اخلاق انسانی را به آدمی گوشزد کند و ضمن تقویت دیگرخواهی در او، رسم وفاداری را به او بیاموزد؛ به همین دلیل سگ را قهرمان داستان خود برگزیده است: «حالا نوبت او بود که می‌خواست مرا کیفر بدهد. من از او نهراسیدم و همانجا منتظر سرنوشت خود ایستادم؛ اما دیدم خم شد و پای مرا بویید. حس کردم که پستی و رزالت مرا نادیده گرفته و مزد ستمگری مرا با محبت به من می‌بخشد» (همان: 34). راوی معتقد است که نام سگ شوپنهاور هم آتما بوده است. این داستان رابطۀ بینامتنی نزدیکی با داستان زبان حال یک الاغ در وقت مرگ اثر صادق هدایت دارد. هدایت هم شوپنهاور را مدافع حقوق حیوانات می‌دانست. در این داستان در حالیکه راوی همچون خود به دنبال تقویت روحیۀ خشونت در دیگری (آتما) است، آتما با وجود توانایی، نسبت به سگان ولگرد هم بی‌آزار است. چوبک به این وسیله سعی در تلطیف احساسات آدمی و بی‌آزاری نسبت به دیگران را دارد. در این داستان آتما حتی نسبت به دزدانی که خانۀ راوی را زده‌اند نیز بی‌اعتناست. آتما در پایان این داستان به دنبال تلطیف روح اقتدارگرای شرقی راوی است و در تلاش است تا جهان غرب را به شرق پیوند زند، آنگونه که هدایت به دنبال این پیوند بود. «هدایت با جهانی‌کردن و شرقی- غربی نمودن آثارش اگرچه به دست نویسندگان ماقبل‌التاریخی ایران منزوی گردید؛ اما پس از خیام او بود که ایران را در چشم جهانیان از انزوا درآورد» (تسلیمی، 1393الف: 123). راوی داستان را در شرایط بعد از جنگ جهانی نقل می‌کند و این خود گویای آن است که شکست آلمان‌ها در دو جنگ پی درپی آنها را به مهرورزی ضروری با همۀ جهان واداشته است.
چوبک در داستان عدل از زبان اسب درشکه‌ای سخن می‌گوید که در جوی پهنی افتاده است و قلم دست و کاسۀ زانویش خرد شده‌است. در این داستان، گفتوگوهای فراوانی میان شخصیت‌ها صورت می‌گیرد. این گفتوگوها برای هدایت دست‌مایه‌ای است که نشان دهد در جامعۀ تکصدا همه از روی تفنن و سرگرمی دم می‌جنباند و چوبک داستان را بدون نجات اسب از جوی آب به پایان می‌برد تا بر صدای واحدی تأکید داشته باشد که تنها بهدنبال حفظ و حیات خویشتن است و دیگری برای او بی‌اهمیت است. این داستان نیز رابطۀ بینامتنی نزدیکی با داستان زبان حال یک الاغ در وقت مرگ صادق هدایت دارد که الاغ در اثر برخورد با اتومبیل در گوشۀ خیابان افتاده است و هدایت از زبان او نفرت از آدمیان را بیان می‌کند.
3-4. کارناوال
یکی از مفاهیمی که باختین همزمان با مفهوم چندصدایی و به جهت مبارزه با اقتدار مرکز مطرح می‌کند، مفهوم کارناوال است. از منظر باختین کارناوال به تمام دنیا تعلق دارد: ترس را می‌زداید و دنیا را به آدمی و آدمی را به همنوعانش نزدیک می‌کند (ولک، 1388ج7: 517). در کارناوال سیستم طبقاتی و سلسله‌مراتبی از میان می‌رود. قطب‌های مخالف با یکدیگر در هم می‌آمیزند و امر قدسی بی‌حرمت می‌گردد (سلدن و ویدوسون، 1397: 71). این رویکردهای باختین، قدسیت نظام سلسله‌مراتبی استالینی را متزلزل می‌ساخت و به صداهای حاشیه اجازۀ شنیدن می‌داد. باختین با تأکید بر آزادی و لذت در صدد بود از اقتدار و انضباط گفتمان حاکم بر روزگار خویش بکاهد. اگر چوبک در داستان انتری که لوطی‌اش مرده بود، به دنبال ارضای غریزۀ جنسی انتر است می‌کوشد به این وسیله به نقد نظام سلسله‌مراتبی روزگار خویش بپردازد و از قدسیت آن بکاهد و علیه اقتدار آن قد علم کند، زیرا داشتن روابط آزاد جنسی در فضای بستۀ استبدادی خود نوعی کارناوال است.
در داستان آتما سگ من نیز مفهوم کارناوالی باختین مندرج است. در این داستان راوی از اینکه آتما او را بدون لباس دیده است احساس حقارت می‌کند؛ زیرا همۀ مرزها را از میان رفته می‌بیند. خلع لباس از راوی مقتدر مبارزه با قدسیت راوی است. چوبک با این وسیله با هر نوع سانسور به مخالفت برمی‌خیزد. چوبک با بیانی طنزگونه بر اقتدار راوی خط بطلان می‌کشد: «این سگ که با نیروی جهنمی خود مرا چون بادبادکی به دنبال خود می‌کشید، اگر می‌خواست می‌توانست تولۀ مردنی را به یک حمله از هم بدرد و لقمۀ چپ کند و تکه استخوانی هم از او به زمین نگذارد» (چوبک، 1397: 30). چوبک به این وسیله سعی می‌کند احساسات آدمی را تلطیف کند و او را ضمن بی‌آزاری به استقلال وجود دیگری وادارد و او را از بینش خودمرکزپنداری صرف برهاند. به اعتقاد مایکل هولکوئیست کارناوال توانایی نمایش دیگربودگی است ((Holquist, 2002: 86.
در داستان مردی در قفس، جایگاه خداگونۀ سیدحسن‌خان تضعیف می‌شود و خانی او دست‌فرسود آتما می‌گردد. چوبک از زبان موش در این داستان به صدای برتر خداوند نیز اعتقادی ندارد و علیه آن به پا می‌خیزد: «او مثل آدم، روزی‌رسان خود را نمی‌شناخت و او را سپاس و ستایش هم نمی‌کرد. شاید از این حیث لاأقل از آدم خوشبخت‌تر بود» (چوبک، 1334: 46) و این منتهای قدرت‌ستیزی چوبک علیه هر نوع صدای برتر است. سیدحسن خان به یکی از سگان ولگرد اجازه ورود به باغ را میدهد تا با راسو باشد و چوبک تنها عمل نیک راوی در زندگی را همین می‌داند. چوبک با به سخره‌گرفتن مقدسات این مفهوم را بیان می‌کند: «صدای کشش حی‌علی‌خیرالعمل خواب‌آلود و خفه‌ای از دور به گوش می‌رسید» (همان: 57). چوبک در تلاش است تا آنچه می‌توان نام وظیفه و تکلیف را بر آن نهاد حذف کند و این رویکرد بیانگر فرار چوبک از جو تک‌صدایی و مقابله با آن است: «سیدحسن خان در این داستان همیشه از هر چه بوی تکلیف و وظیفه می‌داد فرار می‌کرد و چنان از آن گریزان بود که جن و بسم‌الله» (همان: 54).
یکی از مفاهیم کارناوالی باختین استفاده از زبان و بیان طنزآمیز است که در داستان اسائۀ ادب چوبک نیز مشهود است. چوبک این داستان را خطاب به صادق هدایت و به شیوه‌ای کهن می‌نویسد. او در این داستان با فرورفتن به وجود کلاغ و با زبان طنز می‌کوشد تاج و تخت سلطنت‌طلبان را به سخره بگیرد و با صدای غالب و مرکز که در تلاش است صداهای دیگری را تضعیف کند به مخالفت برخیزد. «زبان طنز بدانگونه که از منطق گفتوگویی و کارناوالی باختین برمی‌آید تک‌صدایی را از میان برمی‌دارد و ساختار قدرت را تضعیف می‌کند» (تسلیمی، 1393ب: 23). آنگونه که گفته شد در نقد کاناوالی باختین، هر چیز مقتدر و سخت واژگون می‌شود. کلاغ در این داستان بر مجسمۀ پادشاه می‌نشیند و پس از برچیدن نگین تاج پادشاه چون تاج سلطان را متزلزل می‌یابد برمی‌خیزد و پس از ریختن فضولات بر روی کلاه و صورت سلطان دور می‌شود. سلطان به وزیر دستور میدهد که با جنگ‌افزارهای نظامی کلاغ‌ها را از بین ببرند. در این میان مردم نیز با این تفکر سلطان همراهی می‌کنند، چرا که در عمل و باورهای خود کلاغ را شوم می‌شمارند. با کشته شدن سیل فراوان کلاغ‌ها، سلطان شادمانی فراوان می‌کند. کلاغ‌ها با دیدن نابودی خود تصمیم به مهاجرت اجباری از ملک پادشاه می‌گیرند. چوبک مهاجرت کلاغ‌ها را اینگونه وصف‌می‌کند: «و در اخبار بیامده‌ست که گروه کلاغان آن دیار به گاه کوچیدن چنان ناله و زاری کردند و گریستند که صدایشان دورگه گشت و اینکه آنان را منکرالصوت خوانند از همان زمان است» (چوبک، 1334: 122). در این داستان چوبک فضای ناامن استبدادی را به تمسخر و ریشخند می‌گیرد. فضایی که صدای دیگری را خفه می‌کند و دیگری برای رهایی از این رنج باید مهاجرت کند و صدایش را از دوردست به گوش مستکبرین برساند. انتخاب کلاغ در این داستان از سوی چوبک به آن علت است تا با تقدس مرکز به مقابله برخیزد. «به نظر باختین کارناوال مجالی در آزادی و به سخره گرفتن فرهنگ حاکم بوده است. در این گونه مراسم همه‌چیز فرومی‌ریزد، شاه گدا و گدا شاه می‌شود» (شمیسا، 1388: 384).
در کارناوال بسیاری از داستان‌ها در کوچه و محله و بازار به وقوع می‌پیوندد. دیگر مکان داستان‌ها دربار و مدرسه و خانقاه و هر آنچه به رسمیت شناخته می‌شود نیست. از میان داستان‌های چوبک نیز داستان‌های عدل، بچه‌گربه‌ای که...، کفترباز، پاچه‌خیزک و انتری که لوطی‌اش مرده بود در مکان‌هایی عمومی به وقوع می‌پیوندند. علاوه بر این در کارناوال، مرگ یکی دیگر از ابزارهایی است که نویسنده برای مقابله با قدرت به ظاهر پایدار به کار می‌گیرد. مضمون اکثر داستان‌های کوتاه چوبک مرگ است. خورده شدن یک گرگ توسط گرگ دیگر در داستان همراه، مردن لوطی در داستان انتری که لوطی‌اش مرده بود، کشتن کلاغ‌ها در داستان اسائۀ ادب، کشته شدن مردم در اثر آتش زدن موش در داستان پاچه‌خیزک، مرگ مرغ و خروس‌ها در داستان قفس و مرگ مادر توله‌سگان در داستان یک شب بی‌خوابی، همه گویای غلبۀ عنصر مرگ به جهت مبارزه با هر نوع اقتدار و نظام تک‌صداست. استفاده از زبان و بیان عامیانه یکی دیگر از ابزارهایی است که چوبک در اکثر داستان‌های کوتاهش به جهت مقابله با هر نوع زبان و بیانی که جنبۀ رسمی و اداری دارد، به کار می‌گیرد.
صادق چوبک در دورۀ رضاخان و محمدرضا پهلوی همچون باختین در دورۀ استالین عمل کرد. او با انتخاب حیوانات بهمثابۀ دیگری تلاش‌کرد علیه گفتمان اقتدارگر و تک‌صدای روزگار خود به مقابله برخیزد و بدین منظور حیوانات را به عنوان قهرمانان داستان‌های کوتاهش برگزید. او به این وسیله با هر نوع خودمرکزپنداری مبارزه کرد. چوبک به حیوانات به مثابۀ موجوداتی متحرک می‌نگرد، نه موجوداتی که کاملاً خنثی هستند. او با انتخاب حیوانات به عنوان قهرمانان داستانهایش و بیان رفتارهای پاک و خالص آنها می‌کوشد رفتارهای متعالی را به آدمی متذکر شود. او تلاش می‌کند دیگری حیوان را در مقابل آدمی قرار دهد تا از چشم آنها به خود بنگرد و انسانی که در جهان مدرن برتری ذاتی‌اش نسبت به دیگر موجودات به یغما رفته است به خود آورد. او در داستان‌های کوتاهش از حیواناتی سخن می‌گوید که در فرهنگ شرقی نمادی از نادانی و حماقت هستند؛ اما با حماقت خود به آنها درس عدم خشونت، صداقت و راستی، آزادگی و غیره می‌آموزند؛ علاوهبراین انتخاب حیوانات مظلوم در این داستان‌ها گویای تفکر آزاد چوبک و مقابلۀ او با صدای واحدی است که در پی تسخیر همۀ صداهای حاشیه است. همچنین چوبک با به کارگیری مفاهیم کارناوالی در داستان‌های کوتاهش بر ترس حاکم بر روزگار خویش شمشیر می‌کشد و نظام طبقاتی و سلسله‌مراتبی را به سخره می‌گیرد.
تعارض منافع
نویسندگان هیچ‌گونه تعارض منافعی ندارند.
ORCID
Abdol Hakim Hamechizfahm Roodi |
|
http://orcid.org/0000-0002-9259-9174 |
Seyyed Mahdi Rahimi |
|
http://orcid.org/0000-0003-3404-4215 |
Ebrahim Mohammadi |
|
http://orcid.org/0000-0003-1801- 5713 |
Hamed Noruzi |
|
http://orcid.org/0000-0003-1420-8622 |
)