نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Among the famous and reliable corrections of Saadi's Bustan, including the corrected version of Professor Gholam Hossein Yousefi, despite many merits, there are some mistakes.
Professor Yousefi's proofreading is important in the literary and academic community and is used and cited by professors and students as one of the main sources of Saadi's poetry. The author, who has been teaching Busan at the university for several years while appreciating the valuable efforts of Professor Yousefi, considers it her duty to share with the readers of this work the problems that have occurred to her while studying and teaching.
For this purpose, she first extracted the verses that seemed to have a connection with other verses in terms of meaning, syntactic structure, etc. Saadi and sometimes other poets chose the preferred recording.
Therefore, in this article, twenty-six examples of these problems are classified and discussed in the following order:
Problems related to the meaning of the word or sentence.
Verses that do not match Saadi's speech style.
Problems that are related to the syntax of words.
Problems caused by not paying attention to the script of the text.
Problems related to the connection of verses.
Keywords: Bustan, Saadi, Correction, Gholam Hossein Yousefi.
1.Introduction
Gholam Hossein Yousefi's revision of Saadi’s Bustan has more credibility and acceptance than other revisions of this book. although it is not without problems.
In this article, the author has reviewed and criticized twenty-six cases of Dr. Yousefi's proofreading problems.
Literature Review
Regarding the correction of Bustan, especially in the criticism of Yousefi's correction, two studies have been carried out: the book Restored Verses of Saadi's Bustans authored by Dr. Jafar Moayed Shirazi, in which one hundred and ten verses from Bustan are examined in terms of correction, and the article "Criticism on Correcting Some Verse of the Boostan" by Dr. Mohammad Nikmanesh, which examines twelve verses and is of course mostly related to the description of verses.
Methodology
First, the author extracted the verses that seemed to have problems in terms of meaning, syntactic structure, etc., and by referring to the description of the modified versions given by Professor Yousefi at the end of the book, she examined the different recordings according to the style of Saadi's speech. in a technical and analogical way, citing and referencing the poems of Saadi and sometimes other poets, the author chose the preferred recording, and in the present article, she has reviewed twenty-six verses of such verses.
4.Conclusion
The total problems related to Bustan's correction, which have been reviewed in this article, can be divided into five categories:
1) Problems that are related to the meaning of the word or sentence and there are a total of nine cases in the following order:
1_1. Verse 72
Text recording:
Orphan, whose uncreated Koran soundly
Effaced so many confessions’ libraries
کتبخانۀ چند ملت بشست
یتیمی که ناکرده قرآن درست
Suggested recording: seven
1_2. Verse 226
Text recording:
Nature, this becomes to a man in prudence
In hope of good and fear of evil
به امید نیکی و بیم بدی
طبیعت شود مرد را بخردی
Suggested recording: The verse should be removed.
1_3. Verse 527
Text recording:
But if he till late the night enlivens
Men sleep reposefully, and even soothed
بخسبند مردم به آرام و ناز
وگر زنده دارد شب دیرتاز
Suggested recording: دیریاز
1_4. Verse 1523
Text recording:
Tears his robes, like a rose at the hand of a thorn
For the warm lover smiles, like the pomegranate torn
که خون در دل افتاده خندد چو نار
بدرّد چو گل جامه از دست خار
Suggested recording: ندرّد
1_5. Verse 2520
Text recording:
I have not seen a thorn pierce a flower so quick,
As the heads of his arrows pierced shields that were thick
که پیکان او در سپرهای جفت
چنان خار در گُل ندیدم که رفت
Suggested recording: زفت
1_6. Verse 2586
Text recording:
For a Tartar's hard arrow-head, stuck in the chest,
Is better than eating what will not digest
به از نقل مأکول ناسازگار
که در سینه پیکان تیر تتار
Suggested recording: ثقل
1_7. Verse 2905
Text recording:
Do not show to a man what lies hid in your mind!
For he, surely, will tell it to all he can find
که او خود نگوید برِ هر کسی
تو پیدا مکن راز دل بر کسی
Suggested recording: بگوید
1_8. Verse 2910
Text recording:
You know when a fiend from his cage gets away,
He will never return, though "la-houl"[1] you should say
نیاید به لاحولِ کس باز پس
تو دانی که چون دیو رفت از قفس
Suggested Recording: مرغ
1_9. Verse 3550
Text recording:
No better advice Sa'di's pages contain:
When a wall's undermined, do not near it remain!
که چون پای دیوار کندی مایست
در اوراق سعدی چنین پند نیست
Suggested recording: جز این
2) Problems caused by neglecting Saadi's speech style:
2_1. Verse 459
Text recording:
Should a man rule the world from the East to the West,
And plunder the rich, he's a beggar at best
چو مال از توانگر ستاند گداست
بر آفاق اگر سر به سر پادشاست
Suggested recording: رعیت
2_2. Verse 1440
Text recording:
Perhaps the renowned one attacked you, instead?
And, from weakness, you failed in the combat, and fled?"
نیاوردی از ضعف تاب نبرد
مگر بر تو نام‌آوری حمله کرد؟
Suggested recording: زورآوری
2_3. Verse 2138
Text recording:
Why do you wish well for an infidel pest?
On the city and people, why evil request?
چه بد خواستی بر سر خلق شهر
چو بدعهد را نیک خواهی ز بهر
Suggested recording: The verse should be removed.
2_4. Verse 2268
Text recording: The English version of this verse is not available.
چو در رقص بر می‌توانند جست
چرا کرد باید نماز از نشست؟
Suggested recording: The verse should be removed.
2_5. Verse 2635
Text recording:
If your outward appearance be hideous, or fine,
Has it not been portrayed by the Artist Divine?
نگارندۀ دست تقدیر، اوست
گرت صورت حال، بد یا نکوست
Suggested recording: نگاریدۀ دست تقدیرِ
2_6. Verse 3659
Text recording:
Shed a shower of tears, now that eyes you have got!
There's a tongue in your mouth, let excuses be brought!
زبان در دهان است عذری بیار
کنونت که چشم است اشکی ببار
Suggested recording: کنون کت زبان
3) Some problems are related to the syntax of words:
3_1. Verse 243
Text recording:
But a very short time sees the structure effaced
Of him who an evil foundation has placed
بکند آن که بنهاد بنیاد بد
بسی برنیاید که بنیاد خود
Suggested recording: بسی برنیامد
3_2. Verse 480
Text recording:
I have conquered a world by my manhood and strength;
And yet, to the grave cannot bear it at length."
ولیکن نبردیم با خود به گور
گرفتیم عالم به مردی و زور
Suggested recording:
ولیکن نبردند با خود به گور
گرفتند عالم به مردی و زور
3_3. Verse 2276
Text recording:
When a man has a great many others disgraced;
What cares he when any one's honour's effaced?"
چه غم داردش ز آبروی کسی؟
یکی کرده بی‌آبرویی بسی
Suggested recording: دارد از
3_4. Verse 3636
Text recording:
Yourself in the Oxus, who told you to cast?
If you do, with your hands and your feet strike out fast!
چو افتاد هم دست و پایی بزن
که گفتت به جیحون درانداز تن؟
Suggested recording: افتاده‌ای
4) Four of the problems are caused by neglecting the script.
4_1. Verse 32
Text recording:
The Eternal Weil-Doer, admiring good ways,
In the womb with Fate's pencil a figure portrays.
به کلک قضا در رحم نقشبند
قدیمی نکوکار نیکی‌پسند
Suggested recording: قدیمِ
4_2. Verse 3325
Text recording:
When they stopped the supply and divided the string,
To the breast of the mother your hand had to cling.
به پستان مادر درآویخت دست
چو نافش بریدند روزی گسست
Suggested recording:
به پستان مادر درآویخت دست
چو نافش بریدند و روزی گسست
4_3. Verse 3632
Text recording:
Fate deprived me of time, in a sorrowful hour,
Of which ev'ry day was the great "night of 'Pow'r."
که هر روزی از وی شبی قدر بود
قضا روزگاری ز من در ربود
Suggested recording: شبِ
4_4. Verse 3695
Text recording:
Fancy caused him to dote, and look frenzied and wan;
The crab sunk its claws in the brains of the man.
به مغزش فرو برده خرچنگ، چنگ
خیالش خرف کرده کالیوه‌رنگ
Suggested recording:
به مغزش فرو برده خرچنگ، چنگ
خیالش خرف کرد و کالیوه‌رنگ
5) Another problem is related to the vertical connection of the verses, which is the result of moving the verses:
1-5. Some verses have been moved from 261 to 276, and the correct order is as follows:
The Great show for travelers solicitous care,
That their name linked with praise through the world they may bear.
Very soon will the kingdom experience decay,
From which the poor stranger heart grieved comes away.
Be the stranger's companion and traveller's friend !
For a trav'ller will cause a good name to extend.
Show respect to a guest and the pilgrims revere ;
From their miseries, likewise, preserve yourself clear !
From a stranger's regard it is well to abstain ;
For a foe can the look of a friend eas'ly feign.
The stranger, with mischievous thoughts in his head,
Do not hurt ! but expel from the country, instead.
.......
* * *
The rank of your aged retainers upraise!
For those you have reared never show rebel ways.
.......
5_2. Verses 1180 to 1182 have nothing to do with the preceding and following verses and are related to another place, probably related to the seventh chapter (در عالم تربیت).
3-5. Verses 2914 to 2920 are superfluous or belong to another place.
.
[1]. La haul wa la kuwata ilia billah, "There is no strength nor power but in God. " An expression used in case of sudden misfortune and to exorcise evil spirits, etc.
کلیدواژه‌ها [English]
کتاب ارزشمند بوستان از آغاز تألیف تاکنون از جهات مختلف مورد توجه خاص و عام بوده و هست؛ چنانکه:
1- در سالهای دور از مهم‌ترین منابع درسی مکتبخانه‌ها و مدارس بوده و هم‌اکنون در دانشکده‌های ادبیات نیز تدریس می‌شود.
2- گزیده‌های متعددی از آن تهیه شده است.
3-. به زبانهای مختلف ترجمه شده است.
4- استادان بزرگی همچون سودی بسنوی، محمدعلی ناصح، محمد خزائلی، غلامحسین یوسفی و... هر کدام به نحوی به شرح و توضیح بوستان پرداخته‌اند.
5- برخی از محققان اروپایی و ایرانی به تصحیح آن همت گماشتند؛ از جمله: کارل هاینریش گراف[1] آلمانی، رستم علی‌اف[2] روسی، سودی بُسنوی، حبیب یغمایی، عبدالعظیم قریب، محمدعلی فروغی، اسماعیل امیرخیزی، محمدعلی ناصح، نورالله ایزدپرست و غلامحسین یوسفی و از این میان، تصحیح غلامحسین یوسفی و محمدعلی فروغی بیشتر مورد استفاده و استناد قرار گرفته است و در سالهای اخیر، تصحیح غلامحسین یوسفی به عنوان معتبرترین تصحیح انتقادی از اقبال و استقبال بیشتری برخوردار شده است و در اغلب دانشکده‌های ادبیات، همین چاپ معرفی و تدریس می‌شود.
استاد یوسفی متن بوستان را با استفاده از 10 نسخه خطی تصحیح کرده و از چاپهای معتبر و شرحها و ترجمه‌های بوستان نیز استفاده کرده است. اساس کار ایشان نسخه خطی کلیات سعدی متعلق به گرینوی است که تاریخ تحریر آن ماه صفر 720 و نسخه‌ای کامل و معتبر است (سعدی، 1372: 13) و از میان نسخ دیگر، به نسخة خطی کلیات سعدی کتابخانۀ دیوان هند در لندن نیز که آن هم نسخه‌ای معتبر است، توجه خاص شده است (همان: 15).
نویسندۀ مقالۀ حاضر که سالهاست تدریس بوستان را در دانشگاه برعهده دارد و منبع اصلی او بوستان مصحح استاد یوسفی است در مدت تدریس به مواردی برخورد که به نظر میرسید ضبط واژه یا جمله از لحاظ معنایی یا نحوی اشکال دارد یا با سبک سخن سعدی همخوان نیست یا بین برخی ابیات، ارتباط عمودی برقرار نیست و...؛ از این رو، در مقالۀ حاضر، حاصل تأملات خود را در تصحیح مواردی از این دست در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد.
در باب تصحیح بوستان به ویژه در نقد تصحیح یوسفی، دو پژوهش انجام شده است: کتاب «بازیافت بوستانی‌های سعدی» تألیف جعفر مؤید شیرازی (1377) که در آن 110 بیت از بوستان به لحاظ تصحیح بررسی شده است و مقالۀ «نقد و نظری بر شرح و تصحیح ابیاتی از بوستان سعدی» از محمد نیک‌منش که به بررسی 12 بیت پرداخته شده و البته اغلب به شرح ابیات مربوط می‌شود. بدیهی است مواردی که نگارندۀ این سطور، نقد و بررسی کرده است، جدای از ابیاتی است که در پژوهشهای پیشین آمده است؛ بجز سه بیت (بیتهای 32، 2520 و 2635) که در تکمیل نظر مؤید شیرازی مطرح شده است (ن. ک: مؤید شیرازی، 1377: 33، 132، 135).
نگارنده نخست بیتهایی که به نظر میرسید از لحاظ معنایی یا ساختار نحوی، ارتباط عمودی با بیتهای دیگر و... اشکال و ایرادی دارد، استخراج کرد و با مراجعه به شرح نسخه‌‌بدلهایی که استاد یوسفی در پایان کتاب آورده است، ضبطهای مختلف را با توجه به سبک سخن سعدی بررسی کرد و به شیوۀ فنی و قیاسی با استناد و استشهاد به اشعار سعدی و بعضاً شاعران دیگر، ضبط ارجح را انتخاب کرد و در مقاله حاضر، تعداد 26 بیت از اینگونه ابیات را نقد و بررسی کرده است. اشکالات یاد شده به طور کلی پنج دسته است به ترتیب زیر:
1- اشکالاتی که به معنای کلمه یا جمله مربوط می‌شود.
2- اشکالاتی که با سبک سخن سعدی همخوانی ندارد.
3- اشکالاتی که مربوط به نحو کلام است.
4- اشکالاتی که ناشی از بی‌توجهی به رسم‌الخط متن است.
5- اشکالاتی که به ارتباط عمودی ابیات مربوط می‌شود.
بیتها به صورت طبقه‌بندی شده در ذیل عناوین یاد شده مطرح و بررسی شده است؛ با این توضیح که در ذیل هر عنوان، بیتها به ترتیب شماره مطرح شده و شماره بیتها مربوط به چاپ یوسفی است. در استناد به مقدمه و شرح نسخه‌بدلها که در چاپ یوسفی آمده به شماره صفحه ارجاع داده شده است، اما هرجا بیتی از بوستان یوسفی نقل شده، شماره بیت با حرف «ب» مشخص شده است. در ارجاع به چاپهای دیگر بوستان و قصاید و غزلیات سعدی و نیز اشعار شاعران دیگر به شماره صفحۀ مربوط استناد شده است.
3-1. اشکالات مرتبط با معنای کلمه یا جمله
اشکالاتی که به معنای کلمه یا جمله مربوط می‌شود؛ به این نحو که یا جمله مبهم است؛ مثل نمونه 2-1-3 (بیت 226) یا کلمه‌ای در آن آمده که معنای آن مناسب متن نیست؛ مثل نمونه‌های 3-1-3 و 6-1-3 (بیتهای 527 و 2586). یا به ابیات قبل از بیت مورد بحث توجهی نشده که می‌توان به نمونه 4-1-3 (بیت 1523) اشاره کرد. یا معنی بیت، خلاف نظر گوینده است؛ چنانکه در نمونه 9-1-3 (بیت 3550) می‌بینیم. این اشکالات جمعاً 9 مورد و به ترتیب شماره ابیات از این قرار است:
3-1-1. بیت 72
|
یتیمی که ناکرده قرآن درست |
|
کتبخانۀ چند ملت بشست |
در چاپ قریب و نسخۀ خطی کتابخانه چستربیتی به جای «چند»، عدد «هفت» ضبط شده است (سعدی، 1372: 421) که به لحاظ فصاحت و هم بلاغت بر ضبط متن ترجیح دارد؛ از این جهت که «چند» بر تعداد مبهم دلالت دارد و معنی بیت می‌شود: یتیمی که... کتبخانۀ تعدادی از آیین‌ها را بشست! در حالی که عدد «هفت» علاوه بر اینکه نشانِ کامل بودن است بر شمول نیز دلالت دارد و در نتیجه هفت ملت؛ یعنی همه آیین‌ها:
|
یتیمی که ناکرده قرآن درست |
|
کتبخانۀ هفت ملت بشست |
3-1-2. بیت 226
|
طبیعت شود مرد را بخردی |
|
به امید نیکی و بیم بدی |
این بیت هم از لحاظ معنایی و هم به لحاظ فصاحت، بیت سست و ضعیفی است و بعید است از سعدی باشد؛ چنانکه در چهار نسخه خطی نیامده است (سعدی، 1372: 425). ضمن اینکه بین بیت قبل و بعد آن، فاصله معنایی ایجاد کرده و به ارتباط عمودی ابیات لطمه زده است. چنانکه با حذف آن، انسجام معنایی و ترتیب منطقی بین بیت 225 و 227 حفظ می‌شود:
|
اگر جاده‌ای بایدت مستقیم |
|
ره پارسایان امید است و بیم |
3-1-3. بیت 527
|
وگر زنده دارد شب دیرتاز |
|
بخسبند مردم به آرام و ناز |
واژه «دیرتاز» در هفت نسخه به صورت «دیرباز» و در پنج نسخه به صورت «دیریاز» ضبط شده است (سعدی، 1372: 432) که ضبط اخیر، مناسب‌تر است و ارجح بر دو ضبط نخست؛ زیرا «دیرتاز» صفتی است که در مورد اسب یا حیوانی به‌کار می‌رود که تاخت ممتد و طولانی دارد (دهخدا، ذیل دیرتاز). واژۀ «دیرباز» هم که در بعضی نسخ آمده به معنی روزگار قدیم یا قدیم‌الایام است؛ در حالی که «دیریاز» به معنی دیرکشنده، دیرنده و دراز (همان، ذیل دیریاز)، به‌ویژه در شاهنامه بارها به عنوان صفت برای شب به کار رفته است:
|
اگر چند باشد شب دیریاز |
|
برو تیرگی هم نماند دراز |
(فردوسی، 1966، جلد 2: 208)
در قرن هفتم این واژه بسامد کمتری در متون دارد و در شعر سعدی معمولاً برای شب، صفت دراز به کار می‌رود:
|
شب دراز به امید صبح، بیدارم |
|
مگر که بوی تو آرد نسیم اسحارم |
(سعدی، 1364: 554)
و تنها در بیت مورد بحث صفت «دیریاز» به کار رفته است که چون در ارتباط با بیت قبل است، هر دو بیت نقل می‌شود:
|
اگر خوش بخسبد ملک بر سریر |
|
نپندارم آسوده خسبد فقیر |
3-1-4. بیت 1523
|
بدرّد چو گل جامه از دست خار |
|
که خون در دل افتاده خندد چو نار |
در دو نسخه به جای «بدرّد»، «ندرّد» ضبط شده است (سعدی، 1372: 456) و با توجه به بیت قبل بر ضبط متن ترجیح دارد:
|
کسی را که با دوستی سر خوش است |
|
نبینی که چون بار دشمن‌کش است |
فاعل «ندرّد» در بیت قبل آمده است: کسی که با دوستی سرخوش است، بار دشمن را تحمّل می‌کند و مثل گل نیست که از دست خار، اظهار بیتابی و ناراحتی کند؛ بلکه مثل انار اگرچه خونین‌دل است می‌خندد.
3-1-5. بیت 2520
|
چنان خار در گُل ندیدم که رفت |
|
که پیکان او در سپرهای جفت |
استاد یوسفی واژه «جَفت» را به معنی خمیده دانسته و سخن تفضلی را نقل کرده که ایشان «چفت» را صحیح دانسته است به معنای خمیده است (سعدی، 1372: 352)، اما اگر به معنی بیت و تشبیه به‌کار رفته دقت کنیم، می‌بینیم که از لحاظ معنایی و نیز هنری، اشکالی در ضبط «جَفت» یا «چَفت» است. در این بیت شاعر می‌خواهد قدرت تیراندازی شخصیت داستان را نشان دهد که پیکانش به راحتی از سپر عبور می‌کند و خمیده یا غیرخمیده بودن آن اهمیتی ندارد. در حالی که اگر ضبط حاشیۀ نسخۀ اساس (نسخۀ خطی کلیات متعلق به گرینوی) و چاپهای گراف، امیرخیزی و ناصح (همان: 474) را بپذیریم که صفت «زفت» برای سپر آمده، علاوه بر جناس خط (رفت/ زفت)، اغراق بیت هم بیشتر می‌شود؛ یعنی قدرت او در تیراندازی آنقدر زیاد بود که پیکانش از سپرهای ستبر هم می‌گذشت:
|
چنان خار در گُل ندیدم که رفت |
|
که پیکان او در سپرهای زفت |
3-1-6. بیت 2586
|
که در سینه پیکان تیر تتار |
|
به از نقل مأکول ناسازگار |
واژۀ «نقل» در این بیت، مفید معنای مناسبی نیست و صورت صحیح آن مطابق ضبط نسخه‌های متعدد خطی و چاپی، «ثقل» است (سعدی، 1372: 475)؛ به معنای سنگینی که در اینجا سنگینی معده و شکم‌درد منظور است (ن. ک: دهخدا، ذیل ثقل). برای تأیید این مدعا مرور بخشی از حکایت مربوط، خالی از فایده‌ای نیست:
|
شبی کُردی از درد پهلو نخفت |
|
طبیبی در آن ناحیت بود و گفت: |
3-1-7. بیت 2905
|
تو پیدا مکن راز دل بر کسی |
|
که او خود نگوید برِ هر کسی |
در بعضی نسخ خطی و چاپی به جای «نگوید»، «بگوید» آمده و اگر چه مصحح محترم در شرح نسخه بدلها هر دو وجه را مفید معنی دانسته است (سعدی، 1372: 481)، اما «هرکسی» با فعل منفی (نگوید) همخوانی ندارد، بلکه با فعل مثبت (بگوید) در تناسب است و شاعر می‌گوید: راز دل با کسی مگوی؛ زیرا که او قطعا به دیگران خواهد گفت. بنابر این صورت صحیح بیت می‌شود:
|
تو پیدا مکن راز دل بر کسی |
|
که او خود بگوید برِ هر کسی |
3-1-8. بیت 2910
|
تو دانی که چون دیو رفت از قفس |
|
نیاید به لاحولِ کس باز پس |
در نسخۀ کتابخانه چستربیتی به جای «دیو»، «مرغ» آمده (همان) و به دلایل زیر، بر ضبط متن ترجیح دارد.
1- ارتباط بین مرغ و قفس
2- شواهدی از سعدی که همین مضمون را به‌کار برده است؛ یعنی «مرغی که از قفس پرید، دوباره برنمی‌گردد» از جمله این بیت:
|
چو مرغ از قفس رفت و بگسست قید |
|
دگر ره نگردد به سعی تو صید |
(سعدی، 1372: ب3739)
3- دیو را در شیشه می‌کنند؛ نه در قفس:
|
بداندیش را جاه و فرصت مده |
|
عدو در چه و دیو در شیشه به |
(همان: ب1617)
4- در این بخش از بوستان، سعدی سه تمثیل متفاوت برای حفظ اسرار و اینکه مراقب گفتار خود باشیم، آورده است و بیت حاضر، جدای از تمثیل قبلی است که می‌گوید:
|
سخن دیو بندی است در چاه دل |
|
به بالای کام و زبانش مهل |
کما اینکه پس از بیت مورد بحث، تمثیل دیگری نیز می‌آورد:
|
یکی طفل برگیرد از رخش، بند |
|
نیاید به صد رستم اندر کمند |
3-1-9. بیت 3550
|
در اوراق سعدی چنین پند نیست |
|
که چون پای دیوار کندی مایست |
این بیت در حکایت معروف سفر هندوستان و مواجه شدن سعدی با بت‌پرستان آمده که منجر می‌شود به کشته شدن برهمن و گریختن سعدی:
|
چو دیدم که غوغایی انگیختم |
|
رها کردم آن بوم و بگریختم |
و در ادامه با مثالهای گوناگون بر ضرورت فرار کردن از چنین موقعیتی تأکید می‌کند:
|
چو اندر نیستانی آتش زدی |
|
ز شیران بپرهیز اگر بخردی |
بیت اخیر که بیت مورد بحث ماست در چهار نسخه نیامده و ضبط متن هم اشکال اساسی دارد؛ چراکه از لحاظ معنایی با بیتهای قبل در تعارض است؛ مگر اینکه ضبط نسخۀ خطی کلیات سعدی متعلق به آستان قدس رضوی (سعدی، 1372: 493) و چاپ گراف (سعدی، 1858: 395) و نسخۀ خطی متعلق به میناسیان را بپذیریم که به جای «چنین»، «جز این» ضبط شده است:
|
در اوراق سعدی جز این پند نیست |
|
که چون پای دیوار کندی مایست |
3-2. اشکالات ناهمخوان با سبک سخن سعدی
اشکالاتی که با سبک سخن سعدی همخوانی ندارد؛ چه از لحاظ فصاحت کلام یا انتخاب واژه مناسب و چه از لحاظ آرایه‌های ادبی؛ مثل نمونه 2_4 (بیت 2268). این اشکالات به شش مورد می‌رسد:
3-2-1. بیت 459
|
بر آفاق اگر سر به سر پادشاست |
|
چو مال از توانگر ستاند گداست |
در دو نسخۀ خطی به جای «توانگر»، «رعیت» ضبط شده و به نظر مناسب‌تر است؛ چرا که مال ستاندن از توانگر چندان عجیب و عیب نیست که ستاندن مال از فقیر (مسکین، درویش، رعیت و...)؛ چنان که در بیت بعد می‌گوید:
|
بمرد از تهیدستی آزادمرد |
|
ز پهلوی مسکین شکم پر نکرد |
3-2-2. بیت 1440
|
مگر بر تو نام‌آوری حمله کرد؟ |
|
نیاوردی از ضعف تاب نبرد |
در نسخه خطی کتابخانۀ چستربیتی که «تاریخ تحریر قسمت عمدۀ آن بعد از 683 ق. است» (سعدی، 1372: 14) به جای «نام‌آور» واژۀ «زورآور» ضبط شده (همان: 454) که از لحاظ معنایی ارجح است؛ زیرا در مواردی که سخن از قدرت و شجاعت است، سعدی همین واژه را به کار برده است؛ از جمله:
|
یکی پنجۀ آهنین راست کرد |
|
که با شیر زورآوری خواست کرد |
(همان: ب1796)
|
نه هر که دعوی زورآوری کند با ما |
|
به سر برد، که سعادت به پهلوانی نیست |
(سعدی، 1363: 710)
بنابراین ضبط صحیح بیت مورد بحث چنین است:
|
مگر بر تو زورآوری حمله کرد؟ |
|
نیاوردی از ضعف تاب نبرد |
3-2-3. بیت 2138
|
چو بدعهد را نیک خواهی ز بهر |
|
چه بد خواستی بر سر خلق شهر |
این بیت اگرچه در نسخۀ اساس (نسخه خطی کلیات سعدی متعلق به گرینوی) که به گفتۀ دکتر یوسفی «نسخه‌ای است کامل و معتبر» (سعدی، 1372: 13) نیامده است (همان: 468)، اما یوسفی با توجه به چند نسخۀ دیگر، آن را در متن و در میان کروشه آورده است که منطقی به نظر نمی‌رسد؛ زیرا سعدی همین مطلب را در بیت قبل به فصاحت و زیبایی بیان کرده است:
|
کسی گفتش: ای قدوۀ راستی |
|
بر این بد چرا نیکویی خواستی؟ |
و بعید است همین مضمون را دوباره و بلافاصله بعد از این بیت، در بیتی سست و ضعیف بیان کند. در واقع تکرار مطلب در حکایتی موجز، آن هم با بیانی غیرفصیح با سبک سعدی سازگاری ندارد.
گفتنی است که بیت موردبحث در نسخۀ خطی کلیات سعدی متعلق به کتابخانه آستان قدس رضوی هم نیامده است (همان).
3-2-4. بیت 2268
|
چرا کرد باید نماز از نشست؟ |
|
چو در رقص بر می‌توانند جست |
در نسخۀ خطی کلیات سعدی کتابخانۀ هند در لندن این بیت نیامده است (همان: 470) و با اینکه در تصحیح بوستان به این نسخه که «نسخه‌ای است معتبر، توجه خاص شده» (همان: 15) عجیب است که چنین بیت سست و غیرفصیحی در متن گنجانده شده است؛ به‌ویژه که در بیت پیش از آن، همین مطلب با زبانی شیوا و رسا بیان شده است:
|
مبین در عبادت که پیرند و سست |
|
که در رقص و حالت جوانند و چست |
3-2-5. بیت 2635
|
گرت صورت حال، بد یا نکوست |
|
نگارندۀ دست تقدیر، اوست |
در نسخه کتابخانة پاریس و چاپهای گراف، امیرخیزی و ناصح (سعدی، 1372: 476) مصرع دوم به گونۀ دیگری ضبط شده:
|
گرت صورت حال، بد یا نکوست |
|
نگاریدۀ دست تقدیرِ اوست |
هر دو ضبط، گویای این باور است که فاعل حقیقی خداست؛ با این تفاوت که ضبط نخست می‌گوید: خداوند، نگارندۀ دست تقدیر است و ضبط دوم می‌گوید: صورت حال، چه خوب باشد چه بد، دست تقدیر الهی آن را نقش کرده است. به استناد بیتهایی از سعدی و شاعران دیگر که افعال را به تقدیر و قضا و قدر یا دست تقدیر خداوند اسناد داده‌اند:
|
پاک و بی‌عیب خدایی که به تقدیر عزیز |
|
ماه و خورشید مسخّر کند و لیل و نهار |
(سعدی، 1363: 720)
|
دست تقدیر آسمان را پی کند گر دور او |
|
گام بردارد نه بر وفق مراد و کام تو |
(انوری، 1372: 726)
|
چون مصفا گشتی از اوصاف نفسانی، تو را |
|
دست تقدیر تعالی گوید: ای سید تعال |
(سنایی، 1388: 353)
می‌توان گفت ضبط نسخه‌بدلهای یادشده، صحیح و بر ضبط متن ارجحیت دارد:
|
گرت صورت حال، بد یا نکوست |
|
نگاریدۀ دست تقدیرِ اوست |
3-2-6. بیت 3659
|
کنونت که چشم است اشکی ببار |
|
زبان در دهان است عذری بیار |
در چهار نسخه خطی (همان: 494)، مصرع دوم به این صورت ضبط شده است: «کنون کت زبان است عذری بیار» که به دلایل زیر، بر ضبطِ متن ترجیح دارد:
1- با ساختار مصرع اول همسان است.
2- از لحاظ معنایی دقیق‌تر است.
3- جملة «زبان در دهان است» به دلیل حشوی که در آن است (در دهان)، فصاحتِ «کنون کت زبان است» را ندارد.
بنابراین ضبط ارجح که به زبان سعدی نزدیک‌تر است، چنین است:
|
کنونت که چشم است اشکی ببار |
|
کنون کت زبان است عذری بیار |
3-3. اشکالات مرتبط با نحو کلام
اشکالاتی که مربوط به نحو کلام است و جمله از لحاظ نحوی فصیح نیست که در چهار بیت می‌بینیم:
3-3-1. بیت 243
|
بسی برنیاید که بنیاد خود |
|
بکند آن که بنهاد بنیاد بد |
در سه نسخه به جای «برنیاید»، فعل به صورت ماضی (برنیامد) است (همان) و با توجه به فعلهای بعد (بکند و بنهاد) که ماضی هستند، ضبط «برنیامد» صحیح است و استفاده از فعل ماضی در جهت عبرت‌آموزی از گذشتگان است. به عبارت دیگر، می‌توان گفت که «برنیاید» در صورتی صحیح است که فعلهای بعد هم مضارع باشد؛ مانند بیت زیر:
|
بسی برنیاید که خاکش خورَد |
|
دگرباره بادش به عالم برَد |
(سعدی، 1372: ب2498)
با این توضیحات، ضبط صحیح بیت چنین است:
|
بسی برنیامد که بنیاد خود |
|
بکَنْد آن که بنهاد بنیادِ بد |
3-3-2. بیت 480
|
گرفتیم عالم به مردی و زور |
|
ولیکن نبردیم با خود به گور |
این بیت، آخرین بیت از حکایت کوتاه زیر است:
|
شنیدم که جمشید فرخ‌سرشت |
|
به سرچشمه‌ای بر به سنگی نوشت: |
اشکال بیت مورد بحث در این است که فعل در هر دو مصرع برخلاف بیت قبل به صورت اول شخص آمده (گرفتیم و ببردیم) و این عدم تطابق هیچ وجهی ندارد. در حالی که در بعضی نسخ (سعدی، 1372: 431)، فعلهای این بیت، مطابق بیت قبل به صورت سوم شخص آمده و ضبط صحیح همین است:
|
گرفتند عالم به مردی و زور |
|
ولیکن نبردند با خود به گور |
3-3-3. بیت 2276
|
یکی کرده بی‌آبرویی بسی |
|
چه غم داردش ز آبروی کسی؟ |
در این بیت ضمیر «ش» در «داردش» زاید است و صورت صحیح بیت، مطابق هفت نسخه خطی و چاپهای گراف، قریب، امیرخیزی و رستم علی‌اف (سعدی، 1372: 470) چنین است:
|
یکی کرده بی آبرویی بسی |
|
چه غم دارد از آبروی کسی؟ |
همین بیت با ضبط اخیر، عیناً در گلستان سعدی تصحیح خود دکتر یوسفی نیز آمده است (سعدی، 1377: 145).
3-3-4. بیت 3636
|
که گفتت به جیحون درانداز تن؟ |
|
چو افتاد هم دست و پایی بزن |
حذف شناسه دوم شخص در فعل «افتاد» وجهی ندارد و بهتر است ضبط نسخه بدلها (سعدی، 1372: 494) را بپذیریم:
|
که گفتت به جیحون درانداز تن؟ |
|
چو افتاده‌ای دست و پایی بزن |
3-4. اشکالات ناشی از بی‌توجهی به رسم‌الخط متن
اشکالاتی که ناشی از بی‌توجهی به رسم‌الخط متن است:
3-4-1. بیت 32
|
قدیمی نکوکار نیکی‌پسند |
|
به کلک قضا در رحم نقشبند |
در این بیت که در آغاز بوستان و در نیایش خداوند آمده است به بعضی از صفات باری تعالی اشاره شده است؛ از جمله: قدیم، نکوکار و نیکی‌پسند. اشکال متن بر سر ضبط واژۀ «قدیم» است که حرف «ی» بعد از آن نه به عنوان یای نسبت پذیرفتنی است و نه به عنوان یای تعظیم و تفخیم وجهی دارد. می‌توان گفت یایی که بعد از «قدیم» آمده به اصطلاح یای بدل از کسره است که گاه برای نشان دادن کسره به‌کار می‌رفته است و بهتر است در چنین مواردی از رسم‌الخط امروز، تبعیت شود؛ یعنی بدون حرف «ی» و ترجیحاً با کسرۀ اضافه بیاید:
|
قدیمِ نکوکارِ نیکی‌پسند |
|
به کلک قضا در رحم نقشبند |
گفتنی است که در پنج نسخه خطی و همچنین در چاپهای قریب، گراف (سعدی، 1372: 420) و امیرخیزی (سعدی،1310: 2)، واژه «قدیم» بدون «ی» ضبط شده و تأییدی بر نظر نگارنده است.
3-4-2. بیت 3325
|
چو نافش بریدند روزی گسست |
|
به پستان مادر درآویخت دست |
در شش نسخۀ خطی و پنج نسخۀ چاپی (سعدی، 1372: 489)، بعد از فعل «بریدند» حرف ربط «و» آمده و نشان می‌دهد که اشکال ضبط متن مربوط به رسم‌الخط است؛ زیرا گاهی حرف ربط «و» را نمی‌نوشتند و گاهی به جای آن، روی حرف قبل علامت ضمه می‌گذاشتند. در هر صورت لازم است مواردی از این قبیل هنگام تصحیح مورد توجه قرار گیرد و مطابق رسم‌الخط جدید ویرایش شود:
|
چو نافش بریدند و روزی گسست |
|
به پستان مادر درآویخت دست |
3-4-3. بیت 3632
|
قضا روزگاری ز من در ربود |
|
که هر روزی از وی شبی قدر بود |
«شبی قدر» از لحاظ نحوی و معنایی، مخل فصاحت است و به نظر می‌رسد یایی که بعد از شب آمده، نشانۀ کسره است ؛ نه یای وحدت؛ چرا که شاعر هر روزی را که از عمرش گذشته به شب قدر مانند کرده است. بنابراین صحیح آن، «شب قدر» است؛ چنان که در دو نسخة خطی آستان قدس و پاریس و چاپهای گراف، امیرخیزی و ناصح (سعدی، 1372: 493) چنین است:
|
قضا روزگاری ز من در ربود |
|
که هر روزی از وی شب قدر بود |
3-4-4. بیت 3695
|
خیالش خرف کرده کالیوه‌رنگ |
|
به مغزش فرو برده خرچنگ، چنگ |
در پنج نسخه خطی (سعدی، 1372: 495) و چاپهای فروغی (سعدی، 1363: 384)، قریب (سعدی، 1346: 202)، گراف (سعدی، 1858: 410) و امیرخیزی (سعدی، 1310: 231) به جای «خرف کرده»، «خرف کرد و» ضبط شده و بدیهی است که از لحاظ نحوی و معنایی بر ضبط متن، مرجح است:
|
خیالش خرف کرد و کالیوه‌رنگ |
|
به مغزش فرو برده خرچنگ، چنگ |
3-5. اشکالات مرتبط با عمودی ابیات
اشکالاتی که به ارتباط عمودی ابیات مربوط می‌شود:
3-5-1. ابیات 261 تا 276
|
بزرگان مسافر به جان پرورند |
|
که نام نکویی به عالم برند |
(261)
|
تبه گردد آن مملکت عن‌قریب |
|
کز او خاطرآزرده آید غریب |
(262)
|
ز بیگانه پرهیز کردن نکوست |
|
که دشمن توان بود در زی دوست |
(265)
|
قدیمان خود را بیفزای قدر |
|
که هرگز نیاید ز پرورده غدر |
(266)
|
غریبی که پر فتنه باشد سرش |
|
میازار و بیرون کن از کشورش |
(272)
از بیت 261 تا 265 سخن بر سر این است که با بیگانگان، اعم از مسافر و مهمان و سیّاح به نیکویی رفتار کن و در عین حال از آسیبشان برحذر باش. از بیت 266 تا 271 به حق‌شناسی و قدردانی از خدمتگزاران قدیم توصیه می‌کند و با حکایتی کوتاه در این باره سخن را به پایان می‌برد. اما در بیت 272 دوباره از حضور بیگانگان و شیوۀ رفتار با «غریبی که پرفتنه باشد سرش»، سخن می‌گوید که ارتباطی با موضوع قبل ندارد و به نظر می‌رسد دنبالۀ مطلبی است که در ابیات 261 تا 265 آمده است که به رفتار نیک و در عین حال محتاطانه با بیگانگان توصیه می‌کند و بدیهی است که در ادامه از بیگانگان آشوبگر و فتنه‌انگیز و نحوه رفتار با آنها یاد کند.
در واقع بیتهای 266 تا 271 باید بعد از این ابیات بیاید؛ چنان که در چاپ فروغی (سعدی، 1363: 213)، ناصح (سعدی،1371: 55) و خزائلی (سعدی، 1366: 72) نیز این ترتیب رعایت شده است:
|
بزرگان مسافر به جان پرورند |
*** |
که نام نکویی به عالم برند |
3-5-2. بیت 1180 تا 1182
|
زیان می‌کند مرد تفسیردان |
|
که علم و ادب می‌فروشد به نان |
این سه بیت در باب دوم (در احسان) و در میان ابیاتی آمده که در آن، سخن از جود و بخشش است و هیچ ربطی به ابیات قبل و بعد ندارد؛ چنان که قبل از این سه بیت، حکایتی دربارة حضرت ابراهیم با موضوع جود و احسان آمده و در ذیل «گفتار اندر احسان با نیک و بد» بیت 1179 آمده:
|
گره بر سر بند احسان مزن |
|
که این زرق و شید است و آن مکر و فن |
و بلافاصله بعد از این بیت، سه بیت مورد بحث آمده و در ادامه حکایتی نقل می‌شود با این مضمون که: مرد شیادی نزد عارفی می‌رود و به بهانة نجات از دست طلبکارِ سنگدل، تقاضای 10 درم می‌کند. عارف پولی به او می‌دهد و در جواب کسانی که بر او خرده می‌گیرند که چرا فریب چنین شیادی را خورده است می‌گوید:
|
اگر راست بود آنچه پنداشتم |
|
ز خلق آبرویش نگه داشتم |
کاملاً روشن است که حکایت مورد نظر در ادامه بیت 1179 و در تأیید این بیت است که می‌گوید: با این بهانه که فلان اهل مکر و حیله است، بذل و بخشش از او دریغ مکن. در واقع ترتیب ابیات بدون سه بیت مورد بحث اینگونه خواهد بود:
|
گره بر سر بند احسان مزن |
|
که این زرق و شید است و آن مکر و فن |
حکایت عابد با شوخ‌دیده:
|
زبان‌دانی آمد به صاحبدلی |
|
که محکم فرومانده‌ام در گلی... |
باری سه بیت مورد بحث، زاید و مربوط به جایی دیگر و احتمالاً مربوط به باب هفتم (در عالم تربیت) است.
3-5-3. بیت 2914 تا 2920
|
مگوی آنچه طاقت نداری شنود |
|
که جو کشته گندم نخواهی درود |
در این بخش، نکاتی چند در آیین سخن‌گفتن آمده و در پایان، حکایتی نقل شده که در آن از درویشی خوب‌خُلق ولی جاهل سخن رفته که مریدان زیادی به دیدارش می‌آمدند تا اینکه روزی کلامی بر زبان می‌آورد که جهل و نادانی او آشکار می‌شود و در نتیجه همه از گِردش پراکنده می‌شوند. این حکایت ربطی به ابیات قبل ندارد، اما با بیت قبل از این ابیات؛ یعنی بیت 2913 کاملا در ارتباط است و به نظر می‌رسد دنبالۀ این بیت باشد:
|
به دهقان نادان چه خوش گفت زن: |
|
به دانش سخن گوی یا دم مزن |
گفتنی است که این ابیات در شش نسخۀ خطی نیامده است (سعدی، 1372: 482). بنابراین می‌توان گفت که ابیات 2914 تا 2920 زاید است یا متعلق به جای دیگری است.
بحث و نتیجه‌گیری
مجموع اشکالات مربوط به تصحیح بوستان که در این مقاله بررسی شده است به پنج دسته می‌توان تقسیم کرد:
1- اشکالاتی که به معنای کلمه یا جمله مربوط می‌شود؛ به این نحو که یا جمله مبهم است یا کلمه‌ای در آن آمده که معنای آن مناسب متن نیست یا به ابیات قبل از بیت مورد بحث توجهی نشده و یا معنی بیت، خلاف نظر گوینده است.
2- اشکالاتی که ناشی از بی‌توجهی به سبک سخن سعدی است، چه از لحاظ فصاحت کلام یا انتخاب واژه مناسب و چه از لحاظ آرایه‌های ادبی.
3- بعضی اشکالات مربوط به نحو کلام است و جمله از لحاظ نحوی فصیح نیست.
4- چهار مورد از اشکالات، ناشی از بی‌توجهی به رسم‌الخط است.
5- اشکال دیگر مربوط می‌شود به ارتباط عمودی ابیات که حاصل جابه‌جایی ابیات است و لازم است هنگام تصحیح بدان توجه شود.
ابیاتی که بررسی شد، نمونه‌هایی است از اشکالات مربوط به تصحیح بوستان و بایسته است در استناد به این اثر ارزشمند، از ضبط نسخه‌بدلها غافل نباشیم.
تعارض منافع
تعارض منافع ندارم.
[1]. Graf, K. H.
[2]. Aliof, R.
)