بررسی انواع شکواییه در مثنوی‌های عطّار

«بث­الشکوی» را می­توان از یک سو براساس دیدگاه­ها، اصول و ارزش­های زیبایی­شناختی کتاب‌های بلاغی و از سوی دیگر بر بنیاد نگرش­های جدید -که از منظر محتوا به شعر نگریسته می­شود- بررسی کرد. پیشینیان در نقد کلاسیک، بابی مستقل برای پرداختن به «بث­الشکوی» اختصاص نداده­اند. قدامه ­بن جعفر (وفات 337 هجری قمری)، ابن رشیق قیروانی (وفات 456 هجری قمری) و ابوتمام (وفات241هجری قمری) هیچ­کدام در دسته­بندی اغراض شعر، «بث‌الشکوی» را به عنوان یکی از مضامین شعری نیاورده­اند. در کتاب­های معتبر مثل التعریفات جرجانی (وفات 816 هجری قمری) و کشاف­ اصطلاحات­ الفنون تهانوی (وفات 1158 هجری قمری) نیز برای «شکوی» به عنوان یک گونه و مضمون ادبی تعریف معینی ارائه نشده است، «اما دانشمندان علم بلاغت در ضمن صنعت بدیعی «کلام جامع» بدان اشاره­ای کوتاه کرده­اند. «کلام جامع» بنا به تعریف بها­الدین سیکی؛ کلامی است که شاعر در آن، حکمت و موعظه و شکایت از روزگار و مسائلی ازین دست را بیان کند» (ر. ک: شهریار، 1390).

در دوران جدید، شِکوه و شکایت به عنوان یک مضمون شعری و یک نوع ادبی مورد توجه قرار گرفته و در طبقه­بندی­های صورت گرفته از لحاظ مضمون و محتوا به آن اشاره شده است. از جمله منتقدان و محققان ایرانی که به این مضمون شعری پرداخته­اند، می­توان جلال­الدین همایی و زین­العابدین مؤتمن و از میان محققان عرب طه حسین و شوقی ضیف را نام برد.

«انواع ادبی»[1] در ردیف نظام­هایی از قبیل سبک­شناسی و نقد ادبی، یکی از اقسام جدید علوم ادبی و یا به قول فرنگی‌ها، یکی از شعبه‌ها و مباحث «نظریۀ ادبیّات»[2] است. موضوع اصلی آن طبقه­بندی­ آثار ادبی از نظر ماده و صورت در گروه‌های محدود و مشخص است (شمیسا، 1383).

بث­الشکوی یکی از مضامین و انواع ادبی فرعی است که در تقسیم­بندی انواع ادبی، بیشتر آن را جزو ادب غنایی به حساب می­آورند. شعر غنایی، حاصل لبریزی احساسات شخص است و محور آن «من» شاعر است و سرایندۀ آن،‌ نقشِ پذیرنده و متأثر دارد نه تأثیربخش و مؤثر (شفیعی‌کدکنی، 1352). در این‌گونه اشعار، سخن از وصف آنچه در جهان واقعی و طبیعی است نمی‌رود، بلکه شاعر آنچه را مطلوب اوست به چشم دل می‌بیند و به زبان عواطف بیان می‌کند (صفا، 1369). دایرۀ این عواطف بسیار گسترده و در عین حال متنوع است. از احساسات عاشقانه و تغزلی گرفته تا عواطف اندوهگینانه، همدردانه، خشمگینانه، طرب­انگیز، تمسخرآمیز و همۀ احساسات فردی و اجتماعی دیگر (زرقانی، 1388).

از منظری دیگر، گلایه­ها را می­توان جزو ادب تعلیمی محسوب کرد، چراکه این نوع شعر در عین حال که برآمده از احساسات و عواطف درونی شاعر است، نکته­های بسیاری از اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی و همچنین تفکرات فلسفی زمان شاعر و ارزش­های اخلاقی و اندیشه‌های حکمی و عرفانی را برای خواننده ترسیم کرده و تعلیم می­دهد و به همین دلیل است که محققان ادب فارسی تقسیم­بندی انواع ادبی را از نظر معنا و مفهوم، امری دشوار و گاه غیرممکن می­دانند. شفیعی­کدکنی معتقد است «آنچه به­عنوان شعر غنایی یا تمثیلی یا حماسی و حکمی و عرفانی معرفی شده، چندان مرز­های متداخل و درهم شده‌ای دارد که جز در عالم تعریف و مباحث مجرّد و کلی نمی­توان آن‌ها را از یکدیگر جدا کرد» (شفیعی­کدکنی، 1372).

«الشکو»، «الشکایه» و «الشاکی» از مادۀ «شَکَوَ» مشتق شده و «الشکوی» به معنی بیان اندوه و اظهار بیزاری از امر ناخوشایندی است که انسان به آن مبتلا شده است (لسان­العرب). در فرهنگ‌ها «بث» به معنی آشکار کردن راز و اندوه سخت و بازگفتن آنچه در اندرون است، آمده (دهخدا: ذیل واژه) و اشعار بث الشکوی یا شکوائیات بر اشعاری اطلاق می‌شود که شاعر در قبال ناملایمات و محرومیت‌ها بسراید و حکایت از رنج و اندوه، یأس و ناکامی و تیره‌روزی و بدبختی گویندۀ آن کند (مؤتمن، 1346). این نوع شعر که مربوط به احساسات شخصی شاعر است، بخش مهمی از آثار فکری بشر را تشکیل می­دهد و در شعر بسیاری از شعرای ایران که محیط نامساعد ناکامی­های بیشتری را نصیب آن‌ها کرده، کاملاً مشهود و برجسته است (همان). بنابراین، می‌توان گفت هر شعری که محتوای آن برآمده از دردهای درونی و اسرار شاعر و هدف از آن، عقده‌گشایی و یا خبر کردن دیگران از حال شخص باشد از نوع بث­الشکوی محسوب می‌شود (رزمجو، 1374).

در اغلب آثار شعرای قرن­های پنجم و ششم و بعد از آن به­واسطة آنکه محیط اجتماعی ایران دستخوش آشفتگی و بی­ثباتی است، بث­الشکوی مشاهده می­شود و «کمتر شاعری است در این عهد که از اهل زمانه شکایت­های جانگداز نکرده و یا از آن‌ها به زشتی نام نبرده­ باشد. این شکایت­ها همه انعکاسی از افکار عمومی است و در آن‌ها همة خلق از امرا، وزرا و رجال سیاست و دین گرفته تا مردم عادی به باد سرزنش گرفته شده­اند» (صفا، 1381).

عطّار در مثنوی­های خود با نگاه دقیق به واقعیت­های زندگی و تعمق در آن با زبان ساده و گیرا و ذوق و قریحۀ خویش به شکایت از رنج­ها و نابرابری­ها و شرور می­پردازد و به این طریق علاوه بر بیان دغدغه­های خویش بر بینش دیگران نیز تاثیر می­گذارد و خوانندگان خود را به تأمل و اندیشیدن ترغیب می­کند.

1. پیشینۀ پژوهش

 در حوزۀ انواع ادبی و مباحث و مبانی مربوط به انواع، کتاب‌های معدودی وجود دارند؛ از جمله: «انواع ادبی» اثر شمیسا، «انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی» از رزمجو، «شعر و ادب فارسی» مؤتمن که در این کتاب­ها به صورت مختصر و گاه مفصل، بث­الشکوی به عنوان یکی از انواع ادبی فرعی مورد بحث قرار گرفته است. با کنکاش در تحقیقات پیشین به پژوهش­هایی مختصر با موضوع بث­الشکوی در آثار برخی شاعران برمی­خوریم؛ از آن جمله: «بث­الشکوی در شعر شهریار» (نصراللهی، 1395)، «بث­الشکوی در شعر خاقانی» (طالبیان، 1372)، «نقد و بررسی شکواییه­های سیاسی در شعر قرن ششم» (واحد و نوری­باهری، 1391)، «سبک­شناسی شکواییه‌سرایی در دیوان ناصرخسرو» (اسکویی، 1394) و «بررسی و تحلیل شکواییۀ اجتماعی در شعر معاصر» (باباصفری، 1392). مثنوی­های عطّار که در زمرۀ شاهکارهای ادبیات عرفانی ما قرار دارند، جامع مضامین و انواع ادبی گوناگون هستند. در این پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی به تبیین و بررسی شکواییه و انواع آن به عنوان یک مضمون شعری و نوع ادبی قابل توجه در مثنوی‌های عطّار می­پردازیم.

2. شکواییه­های عطّار از لحاظ زبان و بیان

در مثنوی­های عطّار انواع و مضامین مختلف ادبی از جمله شکواییه­ها گاه به صورت مستقیم و گاه به صورت غیرمستقیم و در قالب قصه و حکایت­ بیان می­شوند. او در بسیاری از موارد شکواییه­ها و اعتراض­های خود را به صورت غیرمستقیم و از زبان اشخاص قصه­ها عنوان می­کند. شکواییه­های عطّار غالباً جدی، پُر نکته و دردانگیز است و البته در برخی موارد نیز به ویژه در باب مسائل سیاسی، اجتماعی و فلسفی با زبانی طنز و اغلب از زبان دیوانگان و عقلای مجانین بیان می­شود. بنابراین، شکواییه­های عطّار را از لحاظ زبان و بیان می­توان به دو دسته تقسیم کرد: شکواییه­های طنزآمیز و شکوه­های جدی.

2-1. شکواییه­های طنزآمیز

طنز در لغت به معنی افسوس کردن، بر کسی خندیدن و عیب کردن آمده است (دهخدا: ذیل واژه) و در اصطلاح ادبی، شیوۀ خاص بیان مفاهیم تند اجتماعی، انتقادی و سیاسی و طرز افشای حقایق تلخ و تنفرآمیز ناشی از فسادها و بی­رسمی‌های فرد یا جامعه است که دم زدن از آن‌ها به صورت عادی و یا به طور جدی، ممنوع و متعذّر باشد که در پوششی از استهزاء و ریشخند به منظور نفی و برافکندن ریشه‌های فساد و موارد بی­رسمی‌ بیان می‌شود. به عبارت ساده‌تر، طنز را می‌توان انتقاد و نکته‌جویی آمیخته به ریشخند تعریف کرد و آن را طرزی خاص از انواع ادبی برشمرد که با تعریض و به طور غیرمستقیم در شرایطی خاص اظهار می‌شود (بهزادی، 1378).

طنز، زاییده و نشأت گرفته از اعتراض است. اغلب آثار طنزآمیز جنبۀ سیاسی و اجتماعی دارند و بازگوکنندۀ اعتراض گویندۀ آن نسبت به وضعیت حاکم بر جامعه است. به عقیدۀ زرین­کوب «در شعر فارسی نوعی طنز اجتماعی وجود دارد خاص صوفیه که از زبان مجذوبان و دیوانگان، حکایت‌هایی طنزآمیز با نکته‌های انتقادی بیان می­کند» (زرین­کوب، 1356).

نقل این­گونه سخنان طنزآلود و گلایه­آمیز منسوب به مجذوبان و دیوانگان از ویژگی­های بارز مثنوی­های عطّار محسوب می­شود. شاید بتوان دلیل علاقه‌مندی و توجه شعرا و نویسندگان به ویژه آن‌ها که گرایشات صوفیانه داشتند به حکایات عقلای مجانین را علاوه بر جذابیت‌های هنری و ادبی آن در این مسأله دانست که متفکران به‌وسیلة عقلای مجانین می‌توانستند از آزادی بیانی که مختص دیوانگان بود، سود ببرند و اندیشه‌هایی را که عرفاً تابو محسوب می‌شد به راحتی از زبان یکی از دیوانگان بیان کنند. «در تعدادی از این طنزهای اعتراض­آمیز، شاعر بر بی­عدالتی‌های جامعه و بر آنچه دنیا را به دو اردوی غارت‌گر و غارت‌زده تقسیم کرده است، انتقاد می‌کند و پاره‌ای مباحث جالب و دقیق اجتماعی را مطرح می‌سازد. در پاره‌ای دیگر، بعضی اسرار کاینات؛ از جمله مسألۀ معماگونۀ مرگ و زندگی انسان را که حکیم همجوار و همشهری او خیّام هم خویشتن را در آن باب همواره دچار حیرت و سرگشتگی می‌یافت از زبان اینان مطرح می‌کند» (زرین­کوب، 1383).

2-2. شکواییه­های جدی

شکواییه‌های جدی، برخلاف لحن غالباً غیرمستقیم طنز، دارای بیانی صریح و مستقیم است.

3. شکواییه­های عطّار از لحاظ محتوا

شکواییه­ها از نظر مضمون و محتوا دارای تنوع هستند و اغلب، آن‌ها را به پنج دسته تقسیم کرده‌اند: شخصی، اجتماعی، سیاسی، عرفانی و فلسفی. بی­شک عوامل مختلفی همچون شرایط روحی و عاطفی، وضعیت معیشتی، محیط زندگی، اعتقادات و جهان‌بینی شاعر یا نویسنده، فضای سیاسی حاکم بر جامعه و... از جمله عوامل مهم و تاثیرگذاری هستند که منجر به تنوع محتوای شکواییه­ها در آثار ادبی شده­اند. در این پژوهش نیز شکواییه­ها در منظومه­های عطّار به پنج بخش اجتماعی، سیاسی، فلسفی، عرفانی، شخصی تقسیم شده­اند که در ادامۀ مبحث به بررسی این شکواییه­ها و ارائه شواهد مربوط به هر یک پرداخته می­شود.

3-1. شکواییۀ اجتماعی

 محیط ادبی نمی­تواند از تأثیر محیط اجتماعی و سیاسی دور و جدا بماند. افکار، عقاید و اندیشه‌ها، ذوق­ها و گلایه­ها متأثر از محیط اجتماعی، انعکاسی از جامعه­ای است که شاعر را در خود می­پرورد. قرن ششم و هفتم بی­شک از آشفته­ترین و پرتنش­ترین ادوار تاریخ ایران و خراسان است. عطّار نیشابوری در نیمة دوم قرن ششم و در میان پریشانی­ها و نابسامانی­های خراسان می‌زیسته است. تاخت­و­تاز و چیرگی­های پی‌درپی غلامان و قبایل زردپوست (تُرک) به پدید آمدن ویرانی­ها و نابسامانی­های بسیاری در وضع اجتماعی ایران منجر شد؛ «در تمام این دورۀ ممتد، کمتر وقتی بود که ایرانیان روی آرامش ببینند. قتل و غارت­های پیاپی و آزارها و تخطی به مال و جان مردم امری معتاد شده بود و این وضع، آرامش باطنی ایرانیان و اعتمادی را که میان آنان بود به تدریج از بین برد» (صفا، 1381). بدیهی است که شاعران این عهد نمی­توانستند نسبت به چنین اوضاع و احوالی بی­تفاوت باشند و پاره­ای از اشعار آن‌ها به بازتاب و بیان این وقایع اختصاص یافته است. ظلم و بیداد و قتل و غارت حاکم بر جامعه منجر به وجود آمدن اشعاری شده که بنیان آن‌ها اغلب بر شکایت و اعتراض و دادخواهی است.

از اختصاصات مهم این قرن (ششم)، نفوذ افکار عرفانی در شعر فارسی و راه یافتن شعر به خانقاه­ها است که خود وسیلة بزرگی برای ظهور عده­ای شاعر مستغنی از دربارهای سلاطین در این دوره شد. این امر موجب شد که شعر پارسی از محیط محدود دربارها بیرون آید و در وسعت موضوعات آن افزایش بسیار حاصل شود و سادگی بیان و قوت احساسات و عواطف در آن صد چندان شود (ر. ک: صفا، 1392).

صفا بدبینی شدید شاعران را یکی از مسائل قابل توجه در شعر فارسی این دوره می­داند؛ «نابسامانی وضع اجتماعی در این عهد و مشکلاتی که برای خلایق از جهات مختلف وجود داشت به ناخشنودی عقلا از اوضاع زمان و در نتیجه بدبینی آنان نسبت به دنیا و مافیها و انقطاع از جهان و جهانیان انجامید» (همان). در حقیقت می­توان گفت طرف خطاب اغلب شکواییه­ها، پادشاهان، حاکمان و عوامل آن‌ها هستند و علت سروده شدن بسیاری از شکواییه­های فلسفی، اجتماعی و حتی شخصی را باید در بطن شرایط آشفته سیاسی و اجتماعی حاکم بر زمانه جست‌وجو کرد. با این حال، آنچه در این بخش زیر عنوان شکواییه‌های سیاسی مورد توجه و بحث قرار می­گیرد اشعار و شکواییه­هایی است که در آن‌ها به صورت مستقیم به پادشاهان و کارگزان آن‌ها اعتراض شده است.

در این عهد بحران­هایی همچون بر مسند قدرت نشستن پادشاهان، وزرا و کارگزارن نالایق و بی­کفایت، ثروت­های بادآورده و بی­زحمت پادشاهان و امیران، اخذ خراج و مالیات از رعایا، زورگویی و ظلم و ستم­های بی حد بر مردم بی‌دفاع که در میان اهرم­های اقتدار تکیه­گاهی ندارند و پایمال کردن حقوق آن‌ها، حیف و میل کردن بیت­المال و...، زیان­های بی­حد اقتصادی و اجتماعی را دربر داشت و منجر به بروز ویرانی­ها و ناهنجاری­های فراوان اجتماعی و ظلم و ستم بر اقشار مختلف جامعه شد. شاعر به درد آمده از دیدن این همه نابسامانی و آشفتگی در جامعه در تمثیل­های خود و اغلب از زبان همین اقشار ضعیف، عقلای مجانین، پیران و مشایخ و گاه از زبان پیرزنان فریاد شکایت برمی­آورد و به شکایت از اوضاع اجتماعی عصر خود را می­پردازد.

3-1-1. کراهت از خوردن طعام پادشاه

به سبب حرام­خواری­ها و ظلم و ستم­هایی که پادشاهان و امرا بر مردم روا می­داشتند، اغلب بزرگان قوم و دانایان، طعام پادشاهان را حرام می­دانستند و از پذیرفتن و خوردن آن پرهیز می­کردند. عطّار این اعتراض را به زیبایی و اغلب از زبان عقلای مجانین بیان می­کند. در حکایتی، پادشاه طعامی به بهلول می­بخشد و بهلول تمام آن طعام را به سگ می­دهد و در برابر سرزنش کسی که می­گوید چرا چنین بی­حرمتی به سلطان روا می­داری، می­گوید این سگ­ها نیز اگر می­دانستند که طعام متعلق به پادشاه است به زور سنگ هم سر به سوی آن نمی­بردند:

(عطّار، 1392)

در حکایتی دیگر، بهلول به بارگاه پادشاه می­رود و برای رفع بیماری خود، طلب دنبه می­کند. شاه برای آزمودن او که آیا فرق دنبه را با خوراکی دیگر می­داند، دستور می­دهد که به او شلغم بدهند. بهلول پس از خوردن شلغم زبان به شکوه می­گشاید و خطاب به پادشاه می­گوید: از زمانی که تو پادشاه شدی، حلاوت از طعام نیز رفت:

(همان)

3-1-2. شکایت از نامردمی و نفاق ابنای زمان

عطّار از نفاق و نیرنگ مردم زمانۀ خود و بی­اعتمادی نسبت به هم­نشینی و هم­صحبتی با آنان شکایت می­کند:

(عطّار، 1386)

در حکایتی از دیوانه­ای که با هیچ­کس سخن نمی­گفت و نمی­شنید، پرسیدند چرا حرفی نمی­گویی؟ و در پاسخ گفت: چون مردمی نیست با که سخن بگویم و انتظار پاسخ از که داشته باشم؟

(عطّار، 1387)

3-1-3. شکایت از مردم دنیادار و دنیادوست و زرپرست

عطّار همواره دنیاپرستان و ثروت­اندوزان را که به ملک و مال دنیا غره هستند و بدان فخر و مباهات می­ورزند، مورد نکوهش قرار داده و دنیاپرستی را غافل بودن از خدا می­داند. او ثروت­های دنیا را بُت و دنیاپرست را کافر و بت­پرست می­داند؛ «سالک طریق حق هرچه را مانع از حصر توجه او به حق می­شود باید کنار بگذارد از آن رهایی جوید و آن را بت تلقی کند» (زرین­کوب، 1387).

(عطّار، 1386)

در ابراز شکایت و انزجار و ننگ داشتن از دنیاداران متکبر زمان خود که دچار عُجب و غرور ناشی از جاه و مقام دنیایی خود هستند، حکایت مجنونی را می­آورد که هنگام عبور عده­ای از دنیاداران پُر از کبر و نخوت که غرق در جامه و دستار بودند از ننگ سر در بر می­کشد و پس از اینکه آن‌ها می­گذرند، سر بلند می­کند؛ چون دلیل این کار را از او می‌پرسند با بیانی طنزآمیز در پاسخ می­گوید:

(عطّار، 1383)

3-1-4. شکایت از صوفیان ریایی

 در میان صوفیه، عده­ای برای به دست آوردن جاه و مقام و رسیدن به آمال و اهداف دنیایی خویش، لباس صوفیان را بر تن می­کردند و با سوءاستفاده از موقعیت خویش موجبات بدنامی صوفیه را فراهم می­آوردند. عطّار تازیانه­های اعتراض و انتقاد خود را بر پیکر این صوفیان و زاهدان ریایی می­کوبد و با یادآوری ویژگی­های صوفیان حقیقی و تأکید بر اخلاص، فروتنی، عیب­پوشی، مبارزه با خودبینی و خودپرستی، انحراف و سالوس صوفیه زمان خویش را بیان می‌کند و در حقیقت به مبارزه با مفاسد اجتماعی، ظاهرسازی­ها و عوام­فریبی­ها می‌پردازد. در ابیات زیر با استفاده از تعبیر «کوته آستین دراز دست» برای صوفیان ریایی به دزدی و سوءاستفاده آن‌ها از موقعیت اجتماعی دروغین خویش اشاره می­کند و آن‌ها را به باد انتقاد می­گیرد:

(عطّار، 1392)

برای عطّار که در زمرۀ عرفای ملامتی است، ستیز و مبارزه با ریا یکی از مهم­ترین اصول است. عطّار، اوباش و رندان لاابالی و بدنام را بر زاهدان و عابدان و صوفیان ریاکار و دروغین ترجیح می­دهد. او نااهلی صوفیان زمان و اعتراض خود به سوءاستفاده آن‌ها از لباس و موقعیت خویش را در حکایتی از الهی­نامه چنین روایت می­کند که صوفی‌ای در حال گذر از راهی، عصایی بر سگی می­زند و او را زخمی می­کند، سگ در خروش آمده و به دادخواهی نزد بوسعید می­رود و خواهان پس گرفتن جامۀ اهل سلامت از صوفی ریایی می­شود و می­گوید «من با دیدن لباس اهل سلامت بر تن او فریب خوردم و گمان کردم از شرّ او ایمنم در حالی که چنین زیانی را از رندان و اوباش هرگز ندیدم»:

(عطّار، 1387)

3-1-5. شکایت از شاعران مدّاح و درباری

 عطّار اعتقاد به تحول اساسی در شعر دورۀ خویش دارد. او به شکایت و انتقاد از شاعرانی می‌پردازد که شعر را در خدمت مطامع دنیایی گماشته و به مدح و ستایش صاحبان قدرت و ثروت پرداخته­اند و باعث بدنامی شعر و شاعری شده­اند. می­گوید در دورۀ او مدیحه­سرایی منسوخ شده و زمان حکمت است و ممدوح او فقط حکمت است:

(عطّار، 1392)

در اینجا تیغ اعتراض و شکایت عطّار هم به سمت شاعران مداح و درباری است که برای لقمه نانی خود را پیش سفلگان پست و حقیر کرده­اند و آبروی شعر و شاعری را برده­اند و هم متوجه پادشاهان و زمامداران. او ضمن تفاخر به همت عالی خود از مدح گفتن که رایج‌ترین وسیلۀ تقرب به درگاه بزرگان و پادشاهان و کسب مقام و ثروت است، روی گردانیده و به آنچه دارد، قناعت می­کند که قناعت گنجی است تمام نشدنی:

(عطّار، 1383)

3-2. شکواییۀ سیاسی

 هر چند عطّار در ترسیم چهرۀ خداوندان زر و زور به­ندرت از چهره­های تاریخی معاصر خود نام می­برد و غالباً ویژگی­های این دسته -به ویژه شاهان- را از پشت چهره­های تمثیلی می­نمایاند، اما از لابه­لای آثار او چهرۀ زشت و مرگبار هیولای ظلم، فقر و فساد را در عصر تسلط غلامان ترک و دست­نشاندگان خونریز آنان می­توان به خوبی ترسیم کرد. در حقیقت، چهره­ای که وی از شاهان مختلف ترسیم می­کند، چهرۀ شاهان و زورمندان عصر خود اوست. در میان این چهره­ها، محمود غزنوی سیمایی نمادین دارد. عطّار این پادشاه را تمثیل قرار می­دهد تا دچار مؤاخذۀ جباران سلجوقی نشود، اما گاه نیز اشارت­هایی به ملکشاه و به ویژه سنجر نیز دارد. او ضمن توصیف جاه و جلال محمودی و تفاوت فاحش زندگی او با رعایا از ستمکاری­های شاهان عصر خود نیز پرده برمی­دارد (ر. ک: صارمی، 1382).

3-2-1. شکایت از ظلم و بی­عدالتی پادشاهان و فرمانروایان

 عطّار در نکوهش و شکایت از ثروت­اندوزی و زیاده­خواهی پادشاهان و زمامداران عصر خویش حکایتی از سلطان محمود و استادش، سدید عنبری روایت می­کند. در این حکایت سلطان محمود از استاد خود معنی آیۀ «تُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ»[3] را می­پرسد و استاد در پاسخ می­گوید که این آیه در شأن من و تو نازل شده است؛ تو با داشتن مُلک و پیل و لشکر فراوان، باز هم حرص و ولع به دست آوردن ثروت بیشتری را داری و من هیچ ندارم و از بند همۀ وابستگی­های دنیایی آزادم، پس سهم من عزت است و سهم تو زلّت:

(عطّار، 1392)

در حکایتی دیگر از زبان پیری به شکایت از ظلم و ستم پادشاه می­پردازد و از گرفتن باج و خراج­های ناعادلانه و به زور از مردم تهدیدست فغان سر می­دهد و مال سلطان را حرام می­داند و به کنایه می­گوید: آیا این ثروت را مادرت از دوک رشتن به دست آورده­ است یا پدرت با دانه کشتن:

(همان)

عطّار در ابیاتی به توصیف عدل و داد پرداخته و آن را به‌ویژه برای پادشاهان و فرمانروایان واجب دانسته است. به عقیده عطّار، عادل کسی است که هر آنچه را برای خود می‌خواهد برای دیگران نیز بخواهد و هر چه را بر خود نمی‌پسندد برای دیگران هم نپسندد؛ همان‌طورکه امیرالمومنین علی(ع) در نهج‌البلاغه خطاب به فرزند خود امام حسن (ع) می‌فرماید: «فَأَحْبِبْ لِغَیْرِکَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِکَ وَ اکْرَهْ لَهُ مَا تَکْرَهُ لَهَا» (نهج‌البلاغه: نامه31).

(همان)

در ابیات زیر از مصیبت­نامه بر بی­عدالتی پادشاهان و تفاوت فاحش زندگی آن‌ها با رعایا و مردم عادی جامعه که در رنج و فقر و گرسنگی روزگار می­گذرانند، می­تازد و از زبان دیوانه­ای، عدالت پادشاه را به سخره می­گیرد و لقب عادل را تهمت به پادشاه می­داند:

(همان)

3-2-2. شکایت از شومی وزارت و کارهای دیوانی و نزدیکی به زمامداران

عطّار با اشاره به داستان حسنک وزیر و بر دار کشیده شدن او شومی و نافرجامی وزارت و کارهای دیوانی را یادآور می­شود و می­گوید از وزارت بوی خون به مشام می رسد:

(همان)

3-3. شکواییۀ فلسفی

منظور از فلسفه در ادبیّات و شعر، آن دسته از موضوعات و مطالبی است که به عنوان یک مسألۀ مبهم و حل ناشده، ذهن شاعر را به خود مشغول می‌کند و شاعر آن را در قالب شعر بیان می‌کند. دقت و تأمل عمیق و بازجویانه در مسائل گوناگون حیات و آفرینش و سعی در کشف رموز و دقایق چیزها، پیروزی بر رازها و آن­گاه بیان نتیجۀ مثبت این کاوش‌ها و یا شرح حیرت‌ها و سرگردانی‌ها در حل مشکلات، شعر فلسفی زبان فارسی را به وجود آورده است (ر. ک: مؤتمن، 1346).

در اشعار برخی شاعران، نوعی بث­الشکوی که صبغه­ای از اعتراض علیه جریان­های فکری زمان و بدبینی نسبت به روزگار و دنیا دارد و یا مشتمل بر چون و چراهایی فلسفی دربارة آفرینش و سرنوشت آدمی است، مشاهده می­شود. به عنوان مثال، در شعر عمر خیام که مدار فکریش بر تذکر مرگ، تأسف بر ناپایداری زندگانی و بی­اعتباری روزگار و بی­خبری از مبدأ و مقصد انسان است، درد فلسفی عمیقی مشهود است. او بر پایة احساس خود به اساس آفرینش نفرین می­فرستد و بدبینی وی سرانجام منجر به فلسفة دهری می­شود؛ به­طوری که اراده، فکر، حرکت یا به طور کلی همه‌چیز به نظرش بیهوده می­آید (ر. ک: رزمجو،1374). حیرت و سردرگمی در مقابل آفرینش، جهان، زندگی و مرگ انسان از عمده­ترین مؤلفه­های تفکرات فلسفی عطّار است.

3-3-1. شکایت از مبهم بودن اسرار آفرینش و ناتوانی از پی بردن به این اسرار

عطّار به عجز آدمیان از درک حقیقت عالم اعتراف می­کند؛ عجزی که همواره ذهن انسان را به خود مشغول داشته است. راز ساخت و پرداخت این جهان و شگفتی­های آن از فرط پیچیدگی ناگشوده مانده­اند و همچنان ناگشوده خواهند ماند. حیات و ممات آن­گونه نیست که در باور مردم عادی است. وقتی انسان به دقت به ماجرای آمدن و رفتن خویش می­نگرد، هیچ بدایت و نهایتی در آن نمی­بیند و به جهل خود پی می­برد. عطّار چون بسیاری از شاعران دیگر به چون و چرا در کار خلقت پرداخته و تلخی نیافتن پاسخی برای آن همواره کامش را تلخ کرده است:

(عطّار، 1386)

او در بسیاری از موارد در جامۀ عقلای مجانین و با بیانی طنزآمیز، شکایت و چون و چرایی در کار هستی و آفرینش را پیش می­کشد. این نوع بیان و انتقاد که می­توان آن را طنز فلسفی نامید در حقیقت حرکتی اعتراضی در برابر ستم­ها، بی­عدالتی­ها و مفاسد اجتماعی است که هدفش به جای اینکه متوجه هیأت حاکم ظالم و فاسد زمانه باشد، متوجه خداست. در الهی­نامه دیوانه­ای از خداوند می­پرسد: از این کار خسته نشدی که از یک سو انسان­ها را می­آوری و از سوی دیگر می­بری؟

(عطّار، 1387)

3-3-2. شکایت از مرگ

مرگ که همان مفارقت روح از بدن و قطع تعلق روح به تن است به عنوان حقیقی‌ترین پدیدة زندگی از آغاز آفرینش یکی از رازآلودترین و خوفناک‌ترین پدیده‌های هستی و موضوع تفکر و اندیشه بسیاری از انسان‌ها بوده است. وحشت از مرگ اختصاص به طبقه‌ای از مردم ندارد، بلکه همة مردم را فرامی‌گیرد و در این میان تنها اولیای مخلص و عارفان ربانی را باید استثنا کرد که حقیقت مرگ پیش ایشان آشکار است.

مرگ شامل حال همه می­شود و هیچ‌کس از این اجل محتوم گریز و گزیری ندارد. به گفتة عطّار، در برابر مرگ چاره‌ای جز بیچارگی وجود ندارد؛ یعنی تسلیم شدن به خواست و ارادة الهی؛ همچنان‌که خداوند می‌فرماید: «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ: هر نَفْسى چشندۀ مرگ است»[4].

عطّار انتقاد و اعتراض خود را نسبت به مرگ با لحنی طنزآمیز، اما تلخ این­گونه بیان می­کند که: «آیا زندگی در دنیا خیلی نیک و پسندیده بود که مرگ تلخ و گور تنگ و تاریک هم بر آن اضافه شد»:

(عطّار، 1386)

در مصیبت­نامه در شکایت از دشواری مرگ، حکایت دیوانه­ای را می­آورد که چون هنگامۀ مرگ فرا رسید و کار بر او دشوار شد از خداوند گلایه می­کند که چرا مرا جان بخشیدی و چون جان بخشیدی، چرا آن را می­گیری؟ چرا رنج جان دادن را بر من و رنج آوردن و بردن مرا بر خود روا می­داری؟

(عطّار، 1392)

در ادامۀ این حکایت و شکایت، عطّار در عین حال که از رنج این آمدن و رفتن شکایت می­کند، در مقام یک معلم خطاب به مخاطب خود می­گوید: مرگ به اندازۀ کافی گران و سهمگین است پس مبادا رنج ظلم و ستم در این دنیا را هم به اضافه کنی:

(همان)

3-3-3. شکایت از دنیا

نظر عرفا بیشتر معطوف به حجاب و مانع بودن دنیا بوده است؛ چنان­که عطّار در تذکرۀ­الأولیا آورده است: «گفتند: دنیا چیست؟ گفت: هر چه تو را از حق مشغول گرداند» (عطّار، 1366). در کنار این، دنیا را تجلی­گاه محبوب ازلی و پردۀ وصل و لقای جانان نیز می­دانند. در حقیقت دنیا منزلی است که روح انسانی در سیر خویش باید مدتی را در آن سپری کند و برخلاف میل روح و به مشیت پروردگار در جهت کرامت و استکمال، طی این مرحله لازم می­آید؛ بنابراین، از یک سو حجاب و مانع است و از سوی دیگر، فرصتی برای ترقی و تکامل روحانی به شمار می­آید. غزالی می‌گوید: «بدان دنیا منزلی است از منازل راه دین، و راه‌گذری است مسافران را به حضرت حق تعالی، و بازاری است آراسته، بر سر بادیه نهاده، تا مسافرین از وی زاد خود برگیرند» (غزالی، 1353). اما آدمی در این منزل فانی و موقتی در مواجهه با رنج­ها و ناکامی­ها همواره انگشت اتهام خود را به سوی دنیا نشانه گرفته و فریاد خود را بر سر دنیا کشیده است.

                شکایت از بی­وفایی و بیداد دنیا به عنوان یک سنت در شعر بسیاری از شعرا دیده می­شود. عطّار در مثنوی­هایش در موارد بسیاری دنیا را نکوهش می­کند و از خونخواری، نیرنگ، بی­وفایی، فناپذیری، بیداد، تبعیض و پوچی جهان شکایت سر می­دهد. دنیا را قاتل و نادان می­نامد که انسان­ها را می­پرورد و سپس از بین می­برد؛ دنیا ستمگری است که هوش ندارد و رستمی­ست سهراب­کُش:

(عطّار، 1387)

در جهان بی‌وفا، خوش­دلی وجود ندارد و سرتاسر آن جز اندوه و رنج نیست و همه نعمت‌هایش آمیخته با محنت است:

(عطّار، 1386)

3-3-4. شکایت از روزگار و افلاک و آسمان

او همچون بسیاری از ارباب دین، ناکامی­های موجود در نظام خلقت را به روزگار، افلاک و آسمان نسبت می­دهد، نه به خالق روزگار. این­گونه شکایت از خلقت شاید ریشه در آیین­های ماقبل اسلامی ایران از جمله زروانیسم داشته باشد. آنچه در عصر اسلامی آن را «دهر» می‌خوانده‌اند و در قرآن نیز اشاره­ای به آن وجود دارد «نموتُ و نحیی و ما یُهلکنا الّا الدهر»[5] (ر. ک: عطّار، 1386).

(همان)

3-4. شکواییۀ­ عرفانی

 هدف عرفان اسلامی، ارتباط مستقیم با خدا و وصول به توحید حقیقی است. توحید حقیقی وقتی است که حتی حجاب خود نیز از میان برخیزد. برخاستن این حجاب یا واسطه به معنای فنای از خویشتن؛ یعنی نفی «من» و تحقق «فرا من» است که هویتی یگانه با حق دارد (پورنامداریان، 1380). سالک، خواهان این فنا و وصال جانان است و به شوق دیدار محبوب قدم در راه سلوک می­گذارد و سختی­ها را به جان می­خرد. این روح سرگشته و بی­قرار در جست‌وجوی حقیقت تا زمانی­که به دیدار جانان نائل نشود، آرام نمی­شود و همواره از درد فراق و سختی‌های سلوک ناله و فغان سر می­دهد. این درد، درد هجران و جدایی از اصل خویش است؛ شکایت، سرگشتگی جانی است که پیش از آمدن به این جهان در جوار قرب جانان بوده و اکنون از اصل خویش دور افتاده و سرگشته به دنبال بازیافتن محبوب و اتصال به وجود مطلق است. محتوای شکواییۀ عرفانی اغلب مضامینی چون اندوه هجران از اصل خویش، رنج سیر و سلوک و غم محجوب بودن حقایق و دوری از دلدار واقعی و تألمات روحی دیگر است... (ر. ک: رزمجو، 1374). شکایت از این هجران و رنج را مولانا به زیباترین وجه در ابیات آغازین مثنوی بیان می­کند. نی‌نامه «بیان سوز و درد کسی است که عشق­های مادی، عشق­هایی که از رنگ­ها و هوس­ها برمی­خیزد، او را خرسند و سیراب نمی­کند؛ او جویای عشقی است که بتواند او را از دنیای رنگ و نیاز از دنیای تنگ حدّ و جسم بیرون آورد و به مبدأ نامحدود بکشاند. این است درد و سوزی که مولانا از زبان نی می­شنود و جز نی تمام ذراّت عالم همین درد و سوز را دارند و در گوش جان او از جدایی‌ها حکایت می­کند» (زرین­کوب، 1370).

این نوع شکواییه برخلاف دیگر شکواییه­ها از سر اعتراض نیست، بلکه از شوق طلب و درد عشق است؛ همچنان­که زرین­کوب در کتاب صدای بال سیمرغ می­گوید: «این درد از جنس درد جسمی، فردی، اجتماعی و فلسفی نیست، بلکه دردی است عرفانی که در همۀ اجزای عالم و کائنات وجود دارد، اما انسان -انسان ظلوم جهول- بیش از تمام کائنات به آن شعور دارد و همۀ اجزای عالم به انگیزۀ آن در پویه­اند و پویه­شان به سوی کمال، درد و شوق طلب است. احساس نقص است. رؤیت غایت است و بنابراین درد نیست، درمان است. درمان نقص، درمان دورافتادگی از کمال» (زرین­کوب، 1383).

                عطّار همچون بسیاری از عارفان بر این باور است که انسان، اصل و مبدأیی دارد که در این عالم کثرت و اختلاف از آن اصل که منشأ وحدت است، دور افتاده و هدف تمامی کوشش­ها و مجاهدت­های او بازگشت دوباره بدان اصل و مبدأ است (ر. ک: زرین­کوب، 1369). در ابیات زیر از الهی­نامه با اشاره به عهد الست، «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنفُسِهِمْ أَلَسْتَ بِرَبِّکُمْ قَالُواْ بَلَى»[6] پیوند و اتحاد ناگسستنی میان خداوند و انسان در ازل را به زیبایی یادآور می­شود و از نیافتن روی مقصود پس از سیر در آفاق و انفس فغان سر می­دهد و همچون مولانا در نی­نامه به شکایت از اندوه فراق از اصل و عالم جان می­پردازد.

(عطّار، 1387)

                در داستانی طنزآمیز در مصیبت­نامه، حکایت دیوانۀ عاشقی را شرح می­دهد که یک عمر به عشق وصال محبوب در رنج و سختی به سر برد و روی شادمانی ندید و مدام می­گفت «ای خدا بازت دهم آخر جواب» و چون زمان مرگش فرا رسید در شکایت ازین رنج فراق چنین وصیت کرد:

(عطّار، 1392)

3-5. شکواییۀ­ شخصی

 این نوع شکواییه دربردارندۀ مضامینی از قبیل شکایت از خویشتن، شکایت از اعضای بدن، تنهایی و بی­کسی، غربت، بیماری، فقر و تنگدستی، بی­وفایی دوستان و بستگان، مرگ عزیزان، پیری و ناتوانی و... است. شکواییۀ شخصی یکی از معمول­ترین انواع شکواییه است و بسامد بالایی در شعر اغلب شاعران ادب فارسی دارد . در این مبحث جهت پرهیز از اطالۀ کلام از آوردن انواع شواهد این نوع شکواییه خوداری می­کنیم.

بحث و نتیجه­گیری

شکواییه­ها از آنجا که برآمده از احساسات و عواطف شخصی شاعر است در تقسیم­بندی انواع ادبی، اغلب جزو ادب غنایی محسوب می­شود، اما از آنجا که انواع ادبی و مضامین شعری دارای مرزهای متداخل و درهم تنیده­ای است، گلایه­ها را به ویژه در مثنوی­های عطّار می­توان جزو ادب تعلیمی نیز محسوب کرد، چراکه این نوع شعر در عین حال که برآمده از احساسات و عواطف درونی شاعر است، نکته­های بسیاری از اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی و همچنین تفکرات فلسفی زمان شاعر و ارزش­های اخلاقی و اندیشه­های حکمی و عرفانی او را برای خواننده ترسیم کرده و تعلیم می­دهد.

                عطّار با نگاه دقیق به واقعیت­های زندگی و تعمق در آن با زبانی ساده و گیرا به شکایت از رنج­ها و نابرابری­ها و شرور می­پردازد و علاوه بر بیان دغدغه­های خویش بر بینش دیگران نیز تأثیر می­گذارد و خوانندگان خود را نیز به تأمل و اندیشیدن ترغیب ­می­کند. بخش عمده­ای از نارضایتی­های عموم در قرن ششم که بازتاب آن در آثار شاعران این عهد مشهود است، ارتباط مستقیم با وضعیت آشفتۀ سیاسی کشور دارد. مسائلی همچون روی کار آمدن پادشاهان و وزیران بی­کفایت و نادان، بی­ثباتی و ناامنی، کشمکش­ها و جنگ­ها، تغییر مستمر حکومت­های داخلی، وصول مالیات و خراج­های سنگین و ناعادلانه و... از جمله عوامل مؤثر در بروز نابسامانی­های سیاسی و اجتماعی در کشور است. این آشفتگی­ها و مشکلاتی که برای خلایق از جهات مختلف وجود داشت به ناخشنودی عقلا از اوضاع زمان و در نتیجه بدبینی آنان نسبت به دنیا و مافیها و انقطاع از جهان و جهانیان انجامید.

                عطّار در شکایت­های اجتماعی خود که در واقع بازتابی از افکار عمومی جامعه است، اقشار مختلف جامعه از امرا و وزرا و رجال سیاست و دین تا مردم عادی از حیات و ممات و دنیا تا فلک و آسمان را مورد انتقاد و اعتراض قرار داده است.

                شکواییه­های فلسفی، دارای جایگاه ویژه در شعر عطّار است. در این شکواییه­ها که شاعر به شکایت از زندگی و دنیا و چرخ و روزگار می­پردازد نیز می­توان گفت در حقیقت مرجع شکایت­ها همان سیاستمداران هستند و شاعر در لفافه و با مخاطب قرار دادن دنیا و روزگار و افلاک، اعتراض خود را به وضعیت نابسامان و آشفتۀ زندگی عامۀ مردم انعکاس می­دهد و بدین طریق او زبان گویای عصر و مردم زمانۀ خویش شده و خوانندگان را سالیان و قرن­ها دورتر با خود و جامعه خود همراه کرده و رنج­های مردم روزگار خود را برای آن‌ها ترسیم کرده است.

                شکواییه­ها گاه به صورت مستقیم و گاه غیرمستقیم و از زبان اشخاص قصه­ها عنوان می‌شود که در پاره­ای موارد، اعتراض­های غیرمستقیم با زبانی طنز و اغلب از زبان دیوانگان و عقلای مجانین بیان می­شود. شاعر به­ویژه در شکواییه­های سیاسی به دلیل خفقان موجود در جامعه و ترس از عقوبت، نمی­تواند شکایت و اعتراض خود را به صراحت بیان کند؛ ازین­رو، در این زمینه با احتیاط بیشتری عمل می­کند تا دچار گرفت و گیر و مؤاخذۀ زمامداران حکومت نشود.

[1] - Literary Genres

[2] - Theory of Literature

[3]-  سورۀ آل‌عمران، آیۀ 26

[4]-  سورۀ آل عمران، آیۀ 185

[5]- سورۀ جاثیه، آیۀ 24

[6]- سورۀ اعراف، آیۀ 172 و 173