مقدمه

در بین آثار هنری و ادبی جهان اعم از شعر، داستان، نمایش، نقاشی و موسیقی، می‌توان ارتباط‌های ظریفی را کشف کرد. کشف وجوه شباهتِ‌ متون ادبی و هنری، حاکی از روابط بینامتنی است که در پرتو مطالعات تطبیقی ادبیات حاصل می‌شود. از این ‌رو، پژوهش‌های تطبیقی به غنای روابط بینافرهنگی ملل مختلف و ایجاد تفاهم و شناساندن جریان‌های هنری و ادبی، کمک شایانی می‌کند. یکی از محققان مطالعات ادبیات تطبیقی که اهتمام زیادی به کشف پیوند ادبیات با سایر هنرها دارد، هنری رماک[1] است. او در پژوهش خود با عنوان «ادبیات تطبیقی: تعاریف و کارکردها[2]» به پیوند ادبیات با سایر هنرها اشاره می‌کند و معتقد است بین ادبیات و سایر هنرها نظیر نقاشی، معماری، موسیقی و... نوعی هم‌پیوندی و ارتباط بنیادی وجود دارد (Remak, 1961: 12). از این‌ رو، پژوهش پیش‌رو -با تکیة بر این دیدگاه- در پی کشف شباهت‌ها و تطبیقِ دو اثر ادبی و هنری از دو خاستگاه فرهنگی و اجتماعی متمایز است.

نمایش‌نامة عاشقانه و تراژیک اُتِللو[3]، اثر ویلیام شکسپیر[4] در سال‌ 1603 بر اساس داستانی به نام کاپیتانِ مغربی، نگاشته شده‌ است. این نمایش‌نامه از موفق‌ترین نمایش‌نامه‌های مجامع تئاتری و منبع بسیاری از آثار اُپرایی و اقتباس‌های ادبی بوده است. منظومة روایی- نمایشی حُسینا و دلارام نیز «نوعی نمایش منظوم روستایی است که در بسیاری از روستاهای ایران رواج دارد و به صورت‌های گوناگون اجرا می‌شود» (طباطبایی ­اردکانی، 1381: 562). «این منظومه از روایت‌های عاشقانة ادب عامه است که در قالب دوبیتی‌های ساده و شورانگیز، سینه به سینه نقل و در ادبیات عامیانه به یادگار مانده است» (طباطبایی، 1387: 8). گسترۀ رواج این نمایش عامیانه،‌ شهرهای سیستان، مازندران، کرمان، خراسان، فارس و به خصوص منطقة خور و بیابانکِ اصفهان بوده است (ذوالفقاری، 1394: 255). سرایندة این دوبیتی‌ها، شخصی به نام حُسینا بوده، اما هیچ اطلاع دقیقی از وفات و نوع زندگی او در دست نیست (نیکوکار، 1352: 68). مضمون اصلی این دو اثر، عشق‌ورزی دو دلداده است که در راه وصال آنان با دسیسة رقیب یا اطرافیان، مشکلاتی ایجاد می‌شود. بن‌مایة هر دو اثر نیز آمیزه‌ای از عشق، شک، بدگمانی و حسد است. از این رو، بُن‌مایه‌های مشترک، تناظر‌های دوگانة شخصیت‌های اصلی، ساختار روایی خطی یکسان، کُنش‌های نمایشی همگون شخصیت‌ها و ساختار روایی- نمایشی همسان در این دو اثر ادبی و هنری، قابلیت مضاعفی را برای تحلیل و تطبیق آن فراهم کرده‌ است.

1. پیشینة پژوهش

پژوهش‌های انجام ‌شده در حوزۀ آثار مورد پژوهش به این شرح است که کوهی کرمانی (1327)، عسگَری گزلاچه‌ای (1349)، نیکوکار (1352)، میهن‌دوست (1355)، ناصح (1373)، عبدالهی (1373)، درویشیان و خندان (1384)، طباطبایی اردکانی (1381) و طباطبایی (1387) هر یک به فراخور پژوهش خود، ضمن نقل ابیاتی از منظومة حُسینا و دلارام به معرفی آن پرداخته‌اند.

ذوالفقاری (1394) در کتاب یکصد منظومة عاشقانة فارسی، ضمن تحلیل ریخت‌شناسانة منظومه‌های عاشقانه به معرفی منظومة حُسینا و دلارام می‌پردازد و خلاصه‌ای از آن را نقل می‌کند.

جلیلی جشن‌آبادی (1396) در پژوهش خود، منظومة حسینا و دلارام را بر مبنای نظریة گریماس[5] تحلیل می‌کند.

در باب نمایش‌نامة اُتِللو نیز پژوهش‌های متعدد و متنوعی انجام شده‌ است. از جمله: بریتون[6] (2011) در پژوهش خود با عنوانِ «چرخش اُتِللو: عاشقانه‌های دگرگون‌کننده» به تحلیل دگرگونی و چرخشِ عشق اُتِللو نسبت به دزدمونا اشاره می‌کند.

آلتمن[7] (2010) در کتاب نامحتمل بودن اُتِللو به بررسی جنبه‌های خود‌خواهی و فردیت اُتِللو پرداخته است.

بارتلز[8] (2008) در کتاب صحبت از آفریقایی مراکشی، ابعاد شخصیتی اُتِللو را از زوایای گوناگون بررسی می‌کند.

برادلی[9] (2007) در کتاب تراژدی شکسپیر: بحثی پیرامون هملت[10] و اُتِللو به بررسی ابعاد شخصیتی کُنشگران اصلی تراژدی‌های شکسپیر پرداخته است.

کاول[11] (2003) در تحقیق خود با عنوان «اُتِللو و سهام دیگری: انکار دانش در هفت نمایش‌نامة شکسپیر»، مسئلة فرادست و فرودست را در آثار شکسپیر بررسی کرده‌ است.

دیتس[12] (2002) در پژوهش خود با عنوان «به‌راستی، یک بانوی مطیع: دزدمونا، امیلیا، و اطاعت در اُتِللو»، شخصیت دزدمونا و امیلیا را نمونة انسان‌های متعهد به همسر می‌داند.

بوس[13] (1975) در مقاله‌اش با عنوانِ «دستمال اُتِللو: شناخت و تعهد عشق» به بررسی تعهد و عشقِ وفادارانة دزدمونا نسبت به همسرش اُتِللو می‌پردازد.

امپسون[14] (1951) در پژوهش خود با عنوانِ «صداقت در اُتِللو» به بررسی ابعادِ صداقت شخصیت اُتِللو پرداخته است.

چنانکه ملاحظه می‌شود، هیچ یک از پژوهش‌های فوق به وجوه شباهت و قابلیت‌های تطبیقی این دو اثر، اشاره نکرده‌اند.

2. پرسش‌ها و روش‌شناسی پژوهش                

پژوهش حاضر در پیِ پاسخ‌گویی به چند سؤال اساسی است؛ مهم‌ترین وجوه اشتراک و افتراق دو اثر در چیست؟ کدام ویژگی‌های منتسب به شخصیت‌های کانونی روایت باعث همگونی دو اثر و تناظر‌های دوگانه شده است؟ کیفیت بازنمایی بن‌مایة عشق و شک‌ و تردید چگونه باعث همانندی‌ دو اثر شده است؟ کُنش‌های نمایشی همگون شخصیت‌ها در قالب ساختار روایی خطی یکسان، چه تأثیری در ویژگی‌های روایی- نمایشی دو اثر دارد؟

پژوهش پیش‌رو، سعی دارد با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و استخراج بن‌مایه‌های مشترک و تناظر‌های شخصیت‌ها، رویکرد دو خالق اثر را نسبت به مسالة عشق و کیفیت بازنمایی آن در دو فرهنگ متمایز، تبیین کند. شیوة تحلیل‌ها، مبتنی بر رویکرد مکتب تطبیقی آمریکایی و روش تحلیل نیز استقرایی (از جزء به کل) است.

3. تشابهات دو اثر

منظومة غنایی- نمایشی حُسینا و دلارام و نمایش‌نامة اُتِللو در تناظر‌های دوگانه، نوع و کُنش شخصیت‌ها، پیرنگِ روایت، ساختار خطی روایت و بن‌مایه‌ها، شباهت‌های ملموسی دارند. یکی از وجوه تشابه این دو اثر، تناظر‌های دو یا چندگانة شخصیت‌ها و کُنش‌های نمایشی است که از هر یک از آنان می‌بینیم. در این دو اثر، با نوعی تقابل و تعارض و رقابتِ شخصیت‌ها برای رسیدن به هدفی خاص مواجه می‌شویم. در نمایش‌نامة شکسپیر، مثلث عشقِ تعارض‌گونة رودریگو[15]، دِزدمونا[16]، اُتِللو و در منظومة حُسینا، مثلث عشقِ تقابلی گَری، دلارام و حُسینا، طرح زیبایی از عشق و حسادت و تعارض را پی‌ریزی کرده است.

 1-3. تناظر شخصیت حُسینا و اُتِللو

1-1-3. متصف بودن به سخنوری

در تناظر مقایسه‌ای دو گانة شخصیت حُسینا و اُتِللو، هر دو از شخصیت‌های اصلی روایت و به نوعی قهرمان داستان محسوب می‌شوند. هر دو جهت وصال به معشوق با چالش‌ها و تعارض‌های مشترکی مواجه می‌شوند. یکی از ویژگی‌های بارز آنان، مهارت در سخنوری است. در توصیفی که در دو اثر از دو شخصیت حُسینا و اُتِللو ذکر شده، هر دو در سخنوری و اقناع مخاطب تبحر دارند. در نمایش‌نامة شکسپیر در جلسة مجلس سنا که برای دفاعیات و استماع سخنان اُتِللو تشکیل شده است، اُتِللو در مقام دفاع از خود این گونه اظهار می‌کند:

Most potent, grave, and reverend signiors, / My very noble and approved good masters, / That I have ta'en away this old man's daughter, / It is most true; true, I have married her: / The very head and front of my offendin / Hath this extent, no more. / Yet, by your gracious patience, / I will a round unvarnish’d tale deliver / Of my whole course of love; what drugs, what charms, / What conjuration and what mighty magic, / For such proceeding I am charged withal, / I won his daughter (Shakespeare, 1871: 72).

بزرگان، شیوخ و معززین گرامی، آقایان بزرگواری که در خدمت‌شان هستم؛ درست است که من دختر این مرد را بُرده‌ام. من با او ازدواج کرده‌ام. این تنها گناه من است. نه بیشتر، با صبر شما خوبان، داستان عشق را کامل بیان خواهم کرد. چه دارویی، چه افسونی، چه طلسمی، چه جادویی؛ من با این چیزها متهم هستم که استفاده کردم تا دل دخترش را ببرم.[17]

در این نمونه، اُتِللو در مقام یک خطیب و سخنورِ برجسته با انتخاب لحن خطابی احترام‌آمیز نسبت به حاضران در مجلس سنا و گزینش واژگان خطابی محکمه‌پسند، نمایش زیبایی از مهارت سخنوری خود را به تصویر کشیده‌ است. به زعم کالدروود[18]، اُتللو در جای جای نمایش با مهارت سخنوری خویش، برابانسیو[19] (پدر دزدمونا) و مجلس سنا را تسلیم سخنوری خود می‌کند (Calderwood, 1987: 296).

در منظومة حُسینا‌ و دلارام، حُسینا نیز در فنون سخنوری و شعر به ویژه مناظره، بسیار چیره‌دست است. او نیز در جای‌جای داستان در مقام یک سخنور بلیغ ظاهر می‌شود؛ مهارت سخنوری او در صحنة مناظرة او با گَری (رقیب) در توصیف زیبایی دلارام در اثنای منظومه به خوبی نمایان است:

(طباطبایی، 1387: 17)

2-1-3. متصف بودن به شجاعت، درایت و حمایت فرمانروا

یکی از وجوه مشترک دو اثر مورد پژوهش در ویژگی‌های تناظری شخصیت‌ها، متصف بودن اُتِللو و حُسینا به صفاتی چون شجاعت، دلیری و درایت در امور است. همچنین هر دو شخصیت، معتمدِ فرمانروا و به نوعی فرستاده و سفیر او محسوب می‌شوند. هم اُتِللو و هم حُسینا به دلیل شایستگی و کاردانی در نقش یک قهرمان ملی ظاهر می‌شوند:

The duke does greet you, general, / And he requires your haste- post- haste appearance, / Even on the instant. / Valiant Othello, we must straight employ you / Against the general enemy Ottoman…If virtue no delighted beauty lack, / Your son- in- law is far more fair than black. / I think this tale would win my daughter too. Good Brabantio, / Take up this mangled matter at the best (Shakespeare, 1871: 57).

اُتللوی شجاع، فرمانروا (فرمانروای ونیز) سلام می‌رساند؛ و خواهان دیدن فوری شما است. ما از شما طلب کمک می‌کنیم در برابر دشمن‌مان ترک‌های عثمانی... [دوجه[21]، فرمانروای ونیز خطاب به پدر دزدمونا] اگر تقوا زیبا است. دامادت زیباست و زشت نیست. فکر می‌کنم این داستان (توصیف دلاوری اُتللو) دلِ دختر مرا هم می‌بُرد. برابانسیوی مهربان، من از شما می‌خواهم که از این، بهترین استفاده را ببرید.

در این صحنه که اشاره دارد به شکایتِ پدرِ دزدمونا از اُتللو در صحن مجلس سنا، دوجه فرمانروای ونیز به دلیل شجاعت و درایت در امور جنگی از اُتللو در مقام یک قهرمان ملی حمایت می‌کند و پدر دزدمونا را به رضایت با ازدواج آن دو متقاعد می‌کند. فرمانروا در دفاع از اُتللو، جملة نغزی دارد که می‌گوید: اگر دختر من هم جای دزدمونا بود یک دل نه صد دل عاشق اُتِللو می‌شد. چنانکه ریشماوی[22] نیز در پژوهش خود، معتقد است فرمانروای شهر ونیز، قضاوت خود را در این جریان به‌کار گرفت و به نفع اُتللو حکم صادر کرد (Rishmawi, 1985: 93). در آغاز منظومة حُسینا و دلارام نیز که آمیخته‌ای از نظم و نثر است، روایت داستان در توصیف حُسینا، این‌گونه شروع می‌شود که:

پادشاهی بود، پیشکاری داشت گوش به فرمان، از مردم لارستان. نامش حسین بود. او همان کسی است که به حُسینا آوازه گشت. حُسینا مرد دلاور و تنومندی بود و همیشه پادشاه او را به سرکشی کارها به چهارگوشة کشور می‌فرستاد (طباطبایی، 1387: 13).

در ادامة سیر روایت، حُسینا به دلیل شجاعت و کاردانی در امور از جانب پادشاه مأمور رسیدگی به مزارع ایل بختیاری می‌شود. در آن ولایت شیفتة دلارام، دختر عرب‌شاه می‌شود، اما پدر و برادران دلارام با این ازدواج مخالفت می‌کنند و قصد دارند او را بکُشند. دلارام، حُسینا را از قصد برادران آگاه می‌کند. حُسینا می‌گریزد و نزد پادشاه می‌رود و سرگذشت دلدادگی خود را برای او بازمی‌گوید و از پادشاه درخواست یاری می‌کند. پادشاه نیز به حمایت از حُسینا، حکم تسلیم عرب‌شاه و برادران را به او می‌دهد و آنان را به رضایت با ازدواج حُسینا و دلارام ترغیب می‌کند:

      (طباطبایی، 1387: 29)

حُسینا، خرسند از این حکم شاهانه به ایل بختیاری بازمی‌گردد و ابراز می‌کند که پادشاه به حمایت از او برات داده است:

(طباطبایی، 1387: 34 )

با مقایسة دو اثر، شباهت‌های متعددی در صفات و کُنش قهرمان داستان دیده می‌شود؛ هم اُتللو و هم حُسینا شیفتة شاهزادگانی از طبقة اشراف می‌شوند، پدر و اطرافیان معشوق مخالف این ازدواج هستند و در هر دو روایت، پادشاه به حمایت از آنان برمی‌خیزد.

3-1-3. فرودستی عشاق نسبت به معشوق

یکی دیگر از وجوهِ تناظری که دو شخصیت حُسینا و اُتِللو را در دو اثر همانند جلوه می‌دهد، اینکه هر دو، شیفتة اشراف‌زادگان یا نجیب‌زادگانی از طبقة مرفه می‌شوند؛ در حالی که خود در قیاس با آنان از طبقة متوسط جامعه محسوب می‌شوند. در نمایش‌نامة شکسپیر، توصیفات زیادی از زبان یاگو[24] (افسر خائن اتللو) و رودریگو (رقیب اُتللو) در مورد فرودستی اُتِللو بیان می‌شود که حاکی از تحقیر او از جانب آنان است:  

an old black ram / Is topping your white ewe. / What a full fortune does the thicklips owe / If he can carry’t thus! (Shakespeare, 1871: 47).

یک قوچ سیاه، روی میش سفیدت افتاده است. لب‌کلفت چه خوش شانس است اگر، چنین کاری کرده‌ باشد.

یاگو، اُتللو را به دلیل اینکه اهل مراکش و رنگین پوست است به باد انتقاد می‌گیرد و او را با استعارة قوچ سیاه توصیف می‌کند که نشان از فرودستی اُتللو در جامعة شهر ونیز است. همچنین رودریگو که رقیب اُتللو در عشق دزدمونا است برای تحقیر اُتللو، او را لب‌کلفت و در صحنه‌ای دیگر، وحشی بیابانگرد یا اسب وحشی خطاب می‌کند.

در روایت نمایش‌گونة حُسینا و دلارام، حُسینا نیز به کرّات از جانب گَری تحقیر می‌شود؛ حتی در صحنة مناظرة دوجانبة حُسینا و دلارام که در حالت کدورت واقع می‌شود، دلارام در توصیف خود که نژاده و از نسل شاهزادگان است، خطاب به حُسینا با نوعی لحن حاکی از تحقیر می‌گوید:

(طباطبایی، 1387: 39)

از مقایسة شخصیت حُسینا و اُتِللو و این‌گونه توصیف‌ها بر‌می‌آید که هر دو شخصیت در نگرش رقیب و اطرافیان، فرودست محسوب می‌شوند.

2-3. تناظر شخصیت دلارام و دزدمونا

یکی از ویژگی‌های برجستة این دو اثر، هم‌سنخی شخصیت‌های اصلی روایت است. در قیاس تناظر شخصیت حُسینا و اُتِللو در این سوی تقابلِ روایتِ عاشقانه، شخصیت دزدمونا و دلارام از نظر کُنش‌ها، صفات، عواطف و احساسات بسیار به یکدیگر شباهت دارند.

1-2-3. منتسب بودن به طبقة اشراف

یکی از وجوه مشترک تناظری شخصیت دزدمونا و دلارام در دو اثر، این است که هر دو معشوق از اشراف‌زادگان با اصالت و نجابت و متعلق به طبقة مرفه هستند. در ابتدای منظومة حُسینا و دلارام در توصیف دلارام که از اشراف‌زادگان زیبا بود، نقل شده است که:

عرب‌شاه، از سران یکی از ایل‌های بختیاری بود و ایل او را عرب‌شاهی می‌گفتند، عرب‌شاه دختر جوانی داشت به نام دلارام که خوش‌سیما و بالا‌بلند بود (طباطبایی، 1387: 15).

در نمایش‌نامة اُتللو نیز در توصیف اشراف‌زادگی دزدمونا با روایتی از عشق و شیفتگی دو دلداده مواجه می‌شویم که اُتللو از جانب دوجه، فرمانروای ونیز برای کمک به او در جنگی که از سوی ترک‌های عثمانی از سمت قبرس در حال وقوع است به ونیز دعوت می‌شود. در شهر ونیز، یکی از اشراف‌زادگان مرفه شهر به نام دزدمونا، دختر برابانسیو با شنیدن شهرت و آوازة جنگاوری اُتللو، عاشق و شیفتة او می‌شود.

2-2-3. عاشق شدن و شیفتگی دلارام و دزدمونا

یکی از ویژگی‌های مشترک دو اثر مورد پژوهش -در سیر خطی روایت- این است که نقطة شروع عشق و عاشقی از جانب دزدمونا و دلارام است. هم دزدمونا و هم دلارام در مهمانی که پدرشان ترتیب داده‌اند با دیدن عشاق و شنیدن اوصاف، عاشق و شیفتة آنان می‌شوند:

Her father loved me; oft invited me; / Still question'd me the story of my life, / From year to year, the battles, sieges, fortunes, / I ran it through, / Would Desdemona seriously incline: / She'ld come again, and with a greedy ear / Devour up my discourse: which I observing, / She gave me for my pains a world of sighs: / She wish'd she had not heard it, yet she wish'd / That heaven had made her such a man: / She loved me for the dangers I had pass'd (Shakespeare, 1871: 52).

 [اُتللو] پدرش مرا دوست داشت. مرا به میهمانی دعوت کرد. داستان زندگی‌ام را سؤال کرد. سال به سال، جنگ‌ها، محاصره‌ها، ثروت‌ها، من آن را تعریف کردم، دزدمونا به طور جدی تمایل نشان داد؛ او با یک گوش حریص، گفتار من را می‌بلعید: من می‌دیدم. برای دردهایم یک دنیا آه کشید. آرزو کرد؛ خدا او را چنین مردی نصیب می‌کرد. او مرا به خاطر خطراتی که پشت سر گذاشته بودم دوست داشت.

در این سطور، مشخص می‌شود که دزدمونا عاشق اُتللو شده است. اُتللو در مهمانی که پدر دزدمونا ترتیب داده است به شرح دلاوری‌ها و ماجراجویی‌هایش می‌پردازد و این ماجراها دزدمونا را نه یک دل که صد دل شیفتة اُتللو می‌کند. در منظومة روایی- نمایشی حُسینا و دلارام نیز عیناً با چنین صحنه‌ای مواجه می‌شویم که:

حُسینا، فرستاده شاه هر شب مهمان یکی از سران و بزرگان بختیاری بود. عرب‌شاه هم شبی مهمانی بزرگی برپا کرد و حُسینا را به مهمانی خواند. دلارام از پسِ پرده، حُسینا را می‌دید که در صدر مجلس نشسته است. دلش می‌خواست هر شب مهمانی در چادر آنان باشد و حُسینا مهمان پدرش عرب‌شاه باشد تا از نزدیک بهتر و بیشتر حُسینا را ببیند. آن شب دلش نمی‌خواست که مهمانی پایان بگیرد. سرانجام مهمانی هم به آخر رسید و حُسینا و مهمان‌ها همگی رفتند و دلارام با پرسش‌هایی که در سر داشت به بستر رفت و حُسینا در خیال دلارام پدیدار گشت (طباطبایی، 1387: 31).

با مقایسة دو اثر و تناظر دو شخصیتِ دزدمونا و دلارام، صحنه و ماجرای شیفتگی آنان به عشاق، بسیار به یکدیگر شباهت دارد. هر دو در شبی که پدرشان عشاق را به مهمانی دعوت کرده‌اند با دیدن عشاق و شنیدن اوصاف، شیفتة آنان می‌شوند.

3-2-3. مخالفت پدر و وابستگان با ازدواج عشاق

از دیگر همانندی‌های دو اثر مورد پژوهش -در سیر خطی روایت- اینکه پس از مرحلة شیفتگی دزدمونا و دلارام به عشاق، هم پدر دزدمونا و هم پدر و برادران دلارام با شنیدن خبر تصمیم ازدواج آنان به شدت با این ازدواج مخالفت می‌کنند:

O thou foul thief, where hast thou stow'd my daughter? / Damn'd as thou art, thou hast enchanted her; Of such a thing as thou, to fear, not to delight. / Judge me the world, if 'tis not gross in sense / That thou hast practised on her with foul charms, / Abused her delicate youth with drugs or minerals (Shakespeare, 1871: 67).

ای دزد ناپاک، دخترم را کجا گذاشته‌ای؟ لعنت به تو، تو او را مسحور کردی.... از چیزی مثل تو، ترسیدن برآید، نه لذت. دنیا قضاوت کن، آیا عاقل نمی‌گوید که طلسمات زشت بر او به‌کار بردی. از جوانی ظریف او با مواد مخدر یا معجون‌‌هایت سوء استفاده کردی.

از این توصیف برمی‌آید که پدرِ دزدمونا، ازدواج اُتللو با دزدمونا را خلاف عقل می‌داند؛ زیرا وی معتقد است اُتللو در شأن و مرتبة دزدمونای زیبا نیست. بنابراین، عقل سلیم حکم می‌کند که وی کاری کرده است تا توانسته با سحر و جادو نظر دزدمونا را جلب کند. از این‌ رو، با این ازدواج مخالفت می‌کند. در منظومة حُسینا و دلارام نیز چنین مخالفتی عیناً از جانب پدر دلارام و برادران او پیش ‌می‌آید:

گَری [رقیبِ حُسینا]، پدر و برادران دلارام را از دیدارهای پنهانی حُسینا و دلارام آگاه کرد. برادران بر‌آشفتند و آهنگ کُشتن حُسینا کردند، دیدند اگر جزء این کنند مایة شرمساری ایشان و خواری عرب‌شاه خواهد بود (طباطبایی، 1387: 42).

دلارام با آگاهی از این تصمیم، حُسینا را خبر می‌دهد و می‌گوید:

(طباطبایی، 1387: 43)

از مقایسة پیرنگ و ساختار روایت دو اثر، در‌می‌یابیم که در این مرحله از داستان، پدر و وابستگان معشوق با ازدواج او مخالف‌اند، اما پادشاه یا فرمانروا به حمایت از عشاق، پدر معشوق را به ازدواج آنان متقاعد می‌کند.

4-2-3. وفاداری و تعهد به عشق عاشق

وفاداری و تعهد به عشقِ عاشق -به عنوان شاخصة اصلی معرفی شخصیت دلارام و دزدمونا- از دیگر همسانی‌های تناظری این دو شخصیت محوری روایت است. هم دلارام و هم دزدمونا با اینکه به دلیل سعایت و توطئة دیگران، بارها از جانب عشاق خود، متهم به عدم پایبندی به موازین اخلاقی می‌شوند، اما صبر و شکیبایی پیشه می‌کنند. بنابراین، متانت، پاک‌دامنی، وفاداری و تعهد به عشق عاشق به عنوان ویژگی‌های بارز شخصیتی دو دلداده، عیناً در هر دو اثر به نمایش درآمده است. در نمایش‌نامة شکسپیر در صحنه‌ای که دزدمونا به دلیل توطئة یاگو، متهم به رابطة نامشروع با کاسیو[25] و مغضوب اُتللو، واقع شده است در اثبات وفاداری و تعهد به عشق می‌گوید:

If e'er my will did trespass 'gainst his love, / Either in discourse of thought or actual deed, / Or that mine eyes, mine ears, or any sense, / Delighted them in any other form; / Or that I do not yet, and ever did. / And ever will- - though he do shake me off / To beggarly divorcement- - love him dearly, / Comfort forswear me! Unkindness may do much; / And his unkindness may defeat my life, / But never taint my love (Shakespeare, 1871: 73).

 [دزدمونا] در گفتار و در عمل، خلاف عشق او (اُتللو) بر من هوسی حکم نرانده است. هرگز چشمم و گوشم جز از او لذت نجسته است. او را تا به حال دوست داشته‌ام و در آینده هم دوست خواهم داشت. گر چه، هزار بار به خواری مرا از خود براند. نامهربانی‌های او ممکن است رشتة زندگی مرا پاره کند اما در عشقم نسبت به او اثری نخواهد داشت.

در منظومة حُسینا و دلارام نیز در بخشی از داستان که حُسینا تحت تأثیر سخنان گَری قرار گرفته و تصمیم می‌گیرد که دلارام را ترک کند، دلارام سحرگاهان از خواب برمی‌خیزد تا مانع رفتن حُسینا شود و با نهایت تضرع و التماس که حاکی از وفاداری زاید از وصف اوست، سعی می‌کند از رفتن حُسینا ممانعت کند:

(طباطبایی، 1387: 47)

3-3. تناظر شخصیت گَری در قیاس با رودریگو و یاگو

تناظر دوگانة شخصیت گَری در قیاس با رودریگو و یاگو به عنوان رقیب قهرمان از دیگر وجوه مشترک دو اثر است. آنان برای نابودی قهرمان دست به هر اقدام خطرناکی می‌زنند. یاگو و رودریگو از اینکه اُتللو، کاسیو را به معاونت خویش برگزیده و در امور به او اعتماد کرده و از سوی دیگر خواهان ازدواج با دزدموناست، بسیار خشمگین‌‌اند و در پی آنند که به هر نحوی اُتللو را نابود کنند:

I put the Moor / At least into a jealousy so strong / That judgment cannot cure. Which thing to do, / If this poor trash of Venice, whom I trash / For his quick hunting, stand the putting on, / I'll have our Michael Cassio on the hip, / Abuse him to the Moor in the rank garb- - / Make the Moor thank me, love me and reward me. / For making him egregiously an ass (Shakespeare, 1871: 75).

من (یاگو)، مغربی (اُتللو) را در چنان حسادتی قرار می‌دهم که عقلش زایل شود. این کار شدنی است، اگر این آشغال بیچارة ونیز (رودریگو) که من او را خر می‌کنم برای شکار سریع، آماده باشد؛ من بر کاسیو مسلط خواهم شد، او را در چشم مغربی خوار می‌کنم. کاری کنم که مغربی از من تشکر کند، مرا دوست داشته باشد و به من پاداش دهد.

در تحلیل روان‌شناختی شخصیت یاگو با توجه به کنش‌های او در تقابل با دیگر شخصیت‌های نمایشنامه، وِست[26]، اذعان می‌کند که یاگو یک جنایتکار روانی است (West, 1978: 33). در منظومة روایی- نمایشی حُسینا و دلارام نیز، گَری از خبر رضایت خانوادة دلارام با ازدواج او و حُسینا، بسیار خشمگین است:

گَری که دل‌باختة دلارام و ناکام مانده بود، از انجام هیچ کار ناپسندی از خدا واهمه نداشت؛ از این پیش‌آمد بسیار ناآرام و خشمگین بود و می‌خواست هر طور شده، حُسینا را از سر راهِ خود بردارد، شاید بتواند دلارام را به دست آورد. از این‌ رو، نیرنگ کرد و خود را درویشی نیازمند نمود، به راه افتاد تا دم چادر دلارام رسید. در کوفت و کمک خواست، همین که دلارام در را باز کرد؛ گَری چنگ بر رخسار دلارام افکند و لب‌های دلارام را خراشید (طباطبایی، 1387: 47).

سپس گَری به نزد حُسینا می‌رود و مدعی می‌شود که دلارام با او رابطه دارد و نشانة صدق گفتارش بوسه و زخمی است که بر گونه و لب‌های دلارام بر جای است؛ تا بدین گونه بذر شک ‌و بدگمانی را در جان و دل حُسینا کاشت و مایة فراق دو دلداده را فراهم کرد.

4-3. بن‌مایه‌های مشترک

در مقایسة تطبیقی دو اثر مورد پژوهش، همانندی‌های زیادی در بن‌مایه‌های آن دیده می‌شود. بن‌مایة عشق، حسادت، شک‌ و ‌بدگمانی و تهمت ناروا به معشوق از برجسته‌ترین بن‌مایه‌هایی هستند که در دو اثر نمود دارد.  

1-4-3. عشق و حسادت

 عامل اصلی همة کُنش‌ها و چالش‌های پیش‌روی کُنشگران در هر دو روایت، عشق و حسادت است. تقابل عشق و حسادت به عنوان محور اصلی پیشبرد رخداد‌های نمایش به کشش و جذابیت آن افزوده است. عشق پاک‌ و ‌بی‌آلایش دزدمونا و دلارام به عشاق، دستمایة پدیدآورندة این دو اثر هنری و ادبی است. عشق این دو بانوی بی‌همتا، عامل پیشبرد وقایع و تحرک و کُنش نمایشی سایر کُنشگران داستان است. عشق و شیفتگی این دو بانوی بی‌نظیر، عشقی زلال، بی‌ریا، پایدار و سرشار از عطوفت است. توصیف‌های زیبا در نمایش ویژگی‌های این دو الهة عشق و پایبندی و وفاداری آنان به عشاق در هر دو اثر، همانندی شگفت‌انگیزی دارد. هر دو به قیمت جان عزیزشان به این عشق پایبندند. همین عشق بی‌آلایش آنان به عشاق است که حسادت و کینه‌توزی رقبا را بر‌می‌انگیزد.

در تقابل عشق عشاق، حسادت رقبا نیز دیگر بن‌مایة این دو اثر است که به جذابیت و کشش نمایش افزوده است. گوستاو فریتاگ[27] معتقد است یکی از عوامل جذابیت و کشش نمایش، گزینش مناسب طرح یا پیرنگ است (Freytag, 2003: 84). گزینش هنرمندانة حسادت رقیب در تقابل با عشق عشاق از سوی خالق هر دو اثر که منجر به فراز و نشیب‌های فراوان در رخدادهای آن می‌شود، زمینة این طرح مستحکم را فراهم کرده است.

2-4-3. تهمت ناروا زدن به معشوق

در هر دو اثر روایی- نمایشی، شاهد بدگمانی عشاق نسبت به معشوق هستیم. در داستان اُتللو، بدگمانی توسط یاگو ایجاد می‌شود که با فریب اُتللو سعی می‌کند به وی وانمود کند که کاسیو با دزدمونا، ارتباط نامشروع دارد و در منظومه حُسینا و دلارام نیز گَری باعث ایجاد بدگمانی حُسینا نسبت به دلارام می‌شود. به همین دلیل، هم حُسینا و هم اُتللو به دلیل بدگمانی ایجاد شده توسط رقیب، معشوق را با تهمت‌ ناروا از جمله فاحشه خطاب می‌کنند:

Was this fair paper, this most goodly book, / Made to write 'whore' upon? (Shakespeare, 1871: 83).

 [اُتللو به پیشانی دزدمونا نگاه می‌کند و می‌گوید:] آیا این کاغذ زیبا، این قشنگ‌ترین کتاب، ساخته شده برای نوشتن «فاحشه» بر آن؟

در داستان حُسینا و دلارام، گَری با طرح توطئه‌ای مدعی می‌شود که دلارام معشوقة او بوده و از لب‌های او بوسه‌ گرفته و نشان صدق سخنش زخم لب‌های دلارام است. این دسیسه در حُسینا مؤثر می‌افتد؛ پس حُسینا از دلارام حقیقت ماجرا را جویا می‌شود و دلارام در ابتدا منکر می‌شود و می‌گوید:

(طباطبایی، 1387: 47)

حُسینا برمی‌آشوبد و با صدای بلند خطاب به دلارام می‌گوید:

     (همان: 48)

سپس طیِ مناظره‌ای طولانی که دلارام سعی داشت تا حُسینا را متقاعد کند، حُسینا به دلیل توطئة بدگمانی ایجاد شده توسط گری به او تهمت ناروای فاحشه می‌دهد و می‌گوید:

         (همان: 51)

نکته‌ای که در اینجا تشابه و تناظر این دو اثر ادبی و هنری را بسیار به یکدیگر نزدیک می‌کند، اینکه در سیرِ منظومه‌های غنایی فارسی در کمتر اثر عاشقانه‌ای، عاشق به معشوق تهمت ناروا می‌زند. روی گرداندن عاشق از معشوق شاید در مکتب وقوع و واسوخت سابقه داشته باشد (شمیسا، 1386: 123)، اما روی گرداندن عاشق از معشوق توأم با توهین و تهمت ناروا زدن به او در منظومه‌های غنایی فارسی مسبوق به سابقه نیست. از این رو، این نکتة ظریف، وجة تناظر بن‌مایه‌ای دو اثر را بسیار متقارن و همانند می‌کند.

3-4-3. شک و بدگمانی

شاید بتوان گفت مهم‌ترین بن‌مایة مشترک نمایش‌نامة اُتِللو و منظومة حُسینا و دلارام که این دو اثر را بسیار متقارن و همگون و تطبیق آن را توجیه‌پذیر می‌کند، بن‌مایة شک‌ و‌ بدگمانی عشاق نسبت به معشوق است. این شک‌ و‌ بدگمانی در جان و جسم و عمق وجود هر دو قهرمان رسوخ کرده است و تا پایان نمایش در فکر و اندیشة آنان تداوم می‌یابد. این شک‌ و‌ بدگمانی عشاق، طرح یا پیرنگ داستان را جذاب کرده و به حالت تعلیق یا انتظار آن افزوده است و مخاطب را برآن می‌دارد که از زوایای متعددی با شخصیت‌های نمایش هم‌ذات پنداری کند. در واقع، شک‌ و‌ بدگمانی دو قهرمان، عامل اصلی تحرک و پیشبرد تمامی رویدادهای داستان است و داستان را به نقطة اوج بحران سوق می‌دهد و در نهایت در اُتِللو به دلیل عدم گُذار او از مرحلة احساس، منجر به تراژدی و مرگ معشوقه می‌شود و در حُسینا با گُذار از مرحلة احساس به وادی منطق و عقل به پایانی خوش ختم می‌شود. می‌توان گفت تنها تفاوت این دو اثر در پایان روایت است که اُتللو در مرحلة احساس و زود‌باوری مرتکب اشتباه نابخشودنی می‌شود. چنانکه خود می‌گوید:

then must you speak / Of one that loved not wisely but too well; / Of one not easily jealous, but being wrought / Perplex'd in the extreme (Shakespeare, 1871: 91).

پس، در شرح این ماجرا باید بگویید مردی بود که در راه عشقِ سرشار خود از عقل پیروی نکرد؛ مردی بود که دیو حسادت به آسانی در دل او راه نیافت، بلکه اول به دام فریب و خوش‌باوری افتاد و سپس دیوانه شد.

اما حُسینا پس از جدایی از دلارام، مدتی را در تنهایی خویش با خود خلوت می‌کند و پیرِ درونِ او، او را به حقیقت رهنمون می‌کند و از مرحلة احساس به مرحلة عقل و منطق گام می‌نهد. به همین دلیل در منظومة حُسینا و دلارام در پایان نمایش عشق و عاشقی، برخلاف عشق تراژیک دزدمونا و اتللو، پایانی خوش برای دو دلداده رقم می‌خورد.

5-3. تشابه ساختار روایی- نمایشی دو اثر

به اذعان صاحب‌نظران و استناد به نقل قول‌های آنان که پیش از این در بخش مقدمة پژوهش حاضر به آن اشاره شد، می‌توان گفت منظومة عاشقانة حُسینا و دلارام به جهت ساختار روایی نمایش‌گونه، قابلیت هم‌سنجی با نمایش‌نامة اُتِللو را دارد. نکته‌ای که در این باب می‌توان افزود اینکه سیر روایت هر دو اثر خطی و از آغاز تا پایان همسان پیش می‌رود؛ به این گونه که فرستادة شاه (قهرمان داستان) از جانب او احضار و به مکانی اعزام می‌شود؛ در مسیر اعزام یا مکان اعزام، زیبا‌رویی از اشراف‌زادگان -در شبی که قهرمان داستان به مهمانی پدرشان فراخوانده شده است- شیفتة آنان می‌شود، اما در راه وصال آنان به یکدیگر با خبرچینی رقیب، مشکلاتی ایجاد می‌شود؛که با وساطت و حمایت پادشاه، پدر معشوق به وصال رضایت می‌دهد؛ با این وجود، رقیب دوباره با توطئه و ایجاد شک و بدگمانی در قهرمان، سیر روایت را به نقطة بحران می‌کشاند. در این سیر روایی خطی، وقایع و رویدادهای هر دو داستان عیناً یکسان پیش می‌رود.

نکته دیگر، اینکه به تعبیر روایت‌شناسان، همة عناصر شش‌گانة کُنشگران روایت از جمله، جفت‌های متضاد[28]یا تقابل‌های دوگانه (Greimas, 1973: 114) به‌طور مشابه و همسان در دو اثر دیده می‌شود. تناظر‌های دوگانة کُنشگرِ اصلی روایت (اُتللو- حُسینا) و کُنشگر هدف یا محرک داستان (دزدمونا- دلارام)، تقابل کُنشگر یاری‌دهنده (پادشاه) و کُنشگر بازدارنده (گری‌- ‌رودریگو/ یاگو)، کُنشگر فرستنده (پادشاه) و کُنشگر گیرنده یا ذی‌نفع (عشاق) در هر دو اثر همسانی و همانندی شگفتی دارند. از این‌ رو، تناظر‌های دوگانة شخصیت‌ها، مناسبات و روابط بین آنان و کُنش‌های نمایشی شخصیت‌های کانونی روایت، این دو اثر را بسیار همگون و متقارن کرده است.

بحث و نتیجه‌گیری

بر روح نمایش‌نامة اُتللو و منظومة حُسینا و دلارام، ساختارهایی مشابه حکمرانی می‌کند. عشق حاکم بر هر دو اثر، زمان و مکان نمی‌شناسد و به همین دلیل اثرات مشابه در زمان‌های مختلف به جای می‌گذارد. بررسی و تطبیق منظومة روایی- نمایشی حُسینا و دلارام و نمایش‌نامة اُتِللو، نشان می‌دهد که این دو اثر ادبی و هنری، ریشه در کهن‌الگوهای مشترک بشری دارند. همچنین مقایسة دو اثر از منظر بن‌مایه‌های مشترک،‌ نشان می‌دهد که شاکلة این دو شاهکار ادبی و هنری بر بنیان سه سویة عشق، حسادت و شک ‌و ‌بدگمانی پی‌ریزی شده است؛ و بن‌مایة شک ‌و بدگمانی دستمایة کشش و جذب مخاطب و هنر ارزندة دو هنرمند برای پایان باشکوه دو اثر است.

پیام بنیادی این دو اثر هنری و ادبی با ایجاد شخصیت‌های موازی و متناظرِ حُسینا و اُتللو، این است که با تکیه بر عقل و منطق از احساسات باید به دور بود.

از دیگر یافته‌های پژوهش حاضر از منظر جامعه‌شناختی، اینکه حسد و بدگمانی در هر دو جامعه مورد نکوهش قرار گرفته است. خالقِ هر دو اثر با ایجاد شخصیت‌های موازی و متناظرِ دزدمونا و دلارام و توصیف عشق پاک، بی‌ریا، پایدار و سرشار از عطوفت‌ آنان در پی نشان دادنِ جایگاه والای عشق و پاکدامنی زنان در جامعه است. عشق نابی که این زنان پاکدامن تا پای جان به عشاق خویش وفادارند. بر این اساس، می‌توان گفت که تنها در آینة تطبیق است که می‌توان دریافت این شاهکار ادب فارسی، مختصات نمایش‌نامه را دارد. همسانی‌های شگفت‌انگیزی که باعث می‌شود زبان حال حُسینا و دلارام را در اُتِللو و دِزدمونا و زبان حال اُتللو و دِزدمونا را در حُسینا و دلارام یافت.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

[1]. Remak, H.

[2]. Comparative Literature: Its definition and function

[3]. Othello

[4]. Shakespeare, W.

[5]. Greimas, A. J.

[6]. Britton, A.

[7]. Altman, J.

[8]. Bartels, E.

[9]. Bradley, A. C.

[10]. Hamlet

[11]. Cavell, S.

[12]. Deats, S. M.

[13]. Boose, L. E.

[14]. Empson, W.

[15]. Roderigo

[16]. Desdemona

[17]. ترجمه از متن اصلی نمایش‌نامة شکسپیر به قلم نگارندگان است.

[18]. Calderwood, J. L.

[19]. Brabantio

[20]. وُل (vol)، معشوق یا معشوقه، مترادف استعاری گُل است. این کلمه در گویش بختیاری vel تلفظ می‌شود.

1. Doge

[22]. Rishmawi, G.

[23]. وَرخِساد یا وَخسادن گونة دیگری از برخاستن است.

[24]. Iago

[25]. Cassio

[26]. West, F.

[27]. Freytag, G.

[28]. Binary Opposition