Semantics of “Love” in Sa’di’s and Hafez’s Lyrics within the Framework of Cognitive Semantics and Perceptual Critics

پژوهش حاضر دربردارندة نگاهی معنی‏شناختی به مفهوم «عشق» در غزل‏های دو شاعر نامدار ایرانی؛ سعدی و حافظ در چارچوب نقد ادراکی است. بررسی مفهوم «عشق» را در چارچوب نقد ادراکی؛ یعنی نقدی که نه صرفا ساخت‌گرایانه و شکل‏گرا باشد و نه صرفاً مارکسیستی، بلکه تلفیقی از نقدهای نامبرده باشد که بتواند پاسخ‏های موثق‏تری را برای پرسش اصلی این پژوهش ارائه کند، می‏توان جنبة نوآورانة این پژوهش دانست. پرسش‏های اصلی این پژوهش که نگارندگان در پی پاسخگویی به آن هستند، این است که تفاوت(های) نگرش سعدی و حافظ به مفهوم «عشق» در غزل‏هایشان چیست؟ و این تفاوت چه تبیینی در چارچوب نقد ادراکی دارد؟ دستیابی به پاسخ این پرسش‏ها با استناد به نظریة استعارة مفهومی و آرایة تشبیه در آثار شاعران نامبرده امکان‏پذیر شده است و به نوبة خود پرسش‏هایی فرعی را پیش روی نگارندگان قرار داده است که عبارتند از: میزان تخیل در غزل‏های سعدی و حافظ چه تفاوتی با هم دارند؟ نام‏نگاشت‏هایی که سعدی و حافظ برای مفهوم «عشق» در غزل‏های خود به‌کار برده‏اند از نظر تنوع و بار معنایی چه تفاوت(هایی) با هم دارند؟

مقاله حاضر در هفت بخش تنظیم شده است؛ به این ترتیب که پس از مقدمه که بیان مسأله نیز در آن مطرح شده است به ذکر روش انجام پژوهش، پیشینة پژوهش، مبانی نظری، تحلیل داده‏ها، جمع‏بندی و بحث و در نهایت، نتیجه‏گیری می‏پردازیم.

1. روش انجام پژوهش

پژوهش حاضر، پژوهشی بنیادی در حوزة ادبیات است که در آن، پژوهشگران نگاهی معنی‏شناختی به مفهوم «عشق» در غزل‏های دو شاعر نامدار ایرانی؛ سعدی و حافظ دارند. گردآوری داده‏های پژوهش به شیوة کتابخانه‏ای انجام شده است؛ به این ترتیب که ابتدا یک درصد از غزل‌های سعدی و یک درصد از غزل‌های حافظ برای یافتن استعاره‌ها، تشبیه‌ها و مجازهای مرتبط با مفهوم «عشق» به صورت تصادفی گردآوری شدند. یافتن استعاره‏ها و تشبیه‏ها به منظور بررسی ساخت‌گرایانة غزل‏ها صورت پذیرفته است تا امکان بررسی کلام این دو شاعر برای نقد ادراکی آثارشان فراهم شود. در تحلیل استعاره‏هایی که در هر غزل به‌کار رفته‏اند با توجه به دو حوزۀ مفهومی مبدأ و مقصد، «عشق» را مفهومی در حوزة مقصد و مفاهیمی را که «عشق» به آن‏ها مانند شده است در حوزة مبدأ در نظر می‏گیریم. در مورد تشبیه‌ها نیز مشبه‌به‌هایی را که در آن‌ها عشق به چیزی مانند شده است، معرفی می‌کنیم. سپس داده‌های به‏دست‏آمده را در جدول‏هایی که دربردارندة استعاره‏ها، تشبیه‏ها و مجازهای یافت‏شده و نام‏نگاشت‏های مربوط به آن‏ها هستند، فهرست خواهیم کرد و در نهایت با بررسی نام‏نگاشت‏های فهرست‏شده و مقایسة آن‏ها، دیدگاه دو شاعر نسبت به مفهوم «عشق» مقایسه می‏شوند تا تأثیر شرایط فردی و اجتماعی را در شکل‏گیری نگرش سعدی و حافظ به «عشق» دریابیم و بتوانیم به نقد آثار این دو شاعر از منظری ادراکی بپردازیم.

2. پیشینة پژوهش

بسیاری از نویسندگان و محققان در دورۀ اخیر آثار سعدی و حافظ را مورد بررسی قرار داده‌اند که در این بخش، مروری خواهیم کرد بر پرارجاع‏ترین کتاب‌ها و مقالاتی که در آن‌ها در مورد شیوۀ شعرگویی سعدی یا حافظ صبحت شده است یا آثاری که در آن‌ها مفهوم «عشق» و «عرفان» را در نگاه سعدی یا حافظ دنبال کرده بود‌ه‌اند.

زرین‌کوب (1357)، عشق مورد بحث توسط سعدی را عشقی اخلاقی می‌داند که در آن خبری از خودپرستی نیست و از این رو است که عشق سعدی روحانی، معنوی و اخلاقی است و حتی اگر به انسانی ابراز می‌شود و در آن از گناهی سخن می‌رود به قدری صریح و بی‌پرده و سرشار از تسلیم است که به آن رنگ و بویی خالصانه و مقدس می‌بخشد. برگ‌نیسی (1380) عشق را جان کلام سعدی می‌داند که می‌تواند تمام کائنات را دربرگیرد و آن را پشتوانۀ اخلاق مورد اشارۀ سعدی در نظر می‌گیرد. در نهایت از نظر برگ‌نیسی از آن‌جایی که سعدی میانه‌ای با ناله و زاری ندارد هیچ‌گاه نقش عاشق بی‌تاب و آزرده را به خود نمی‌گیرد.

موحد (1392) معشوق شعر سعدی را معشوقی واقعی می‌داند همچون می در آثار منوچهری که شیء تزئینی و ادبی نیست و نمی‌توان از آن به چیز دیگر تعبیر کرد. در مقابل، معشوق حافظ ادبی است و حافظ آن را از مضمون‌ شاعرانة سنت ادبی ایران وام گرفته است. به اعتقاد خرمشاهی (1374) سعدی استاد مسلم غزل و اشعارش سرشار از عناصر عاشقانه است و حافظ که سال‌ها پس از او به دنیا آمده خوب به این نکته پی برده که در مورد حدیث عشق و مهر و وفا فراتر از سعدی نمی‌تواند برود و در نتیجه راه و روش جدیدی را در پیش گرفته است. خرمشاهی (1381)، اوضاع نابسامان اجتماعی و سیاسی زمانۀ حافظ را دلیل این دانسته که وی شخصیت متناقض و پیچیدۀ «رند» را بیافریند که در مواجهه با مشکلات و تلخی‌های زندگی به یاری و راهنمایی او می‌شتابد.

سجودی (۱۳۸۷) غزل حافظ را تجلی ناخودآگاه جمعی ایرانیان فرض می‌کند که روابط، منطق و الگوی آن به لحاظ زبانی با شکستن منطق عقل سلیم و ایجاد نوعی خلسه و شور و شعف شبیه به رویا و خواب می‌شود. رشیدی (1388) ریشۀ اندیشة سعدی و حافظ را در عقاید دینی و اسلامی و پیرامون موضوعاتی چون ترک دنیا و مبارزه با نفس می‌داند. به گفتۀ حق‌شناس (1390) حافظ به فرهنگ ایرانی مسلط بوده است و روح و ناخودآگاه جمعی مردمان این سرزمین را به خوبی می‌شناخته و آن را با کیفیتی بی‌‌‌نهایت تعبیرپذیر و آزاد در اختیار مخاطبش قرار داده در نتیجه، غزل او به ضمیر ناخودآگاه جمعی ایرانیان بدل شده است. حق‌شناس (1390) همچنین در جایی دیگر به فضاهایی جغرافیایی و هندسی در اشعار سعدی و حافظ پرداخته است. افق‌هایی نظیر: بامداد، سحر، صومعه، خیمه، گلزار و خانه و اینطور نتیجه گرفته که آفاق و فضا‌ها در اشعار سعدی و حافظ عموماً از یک جنس نیستند و در ثانی، این آفاق با جنس زندگی و منش و خلق و خوی آن‌ها دمساز است. افق شعر سعدی معمولاً یگانه می‌ماند و تنها از هر سو گسترش می‌یابد و این خلاف چیزی است که در شعر حافظ به چشم می‌خورد: «چون در شعر او هر افقی سریع می‌آید و می‌گذرد و جای خود را به افق دیگری می‌دهد».

دهقان طرزجانی و سجودی (۱۳۹۱) به فال حافظ به عنوان پدیده‌ای فرهنگی نزد مردم ایران نگاه می‌کنند که عوامل مختلفی نظیر افق انتظارات خواننده و پیش‌فهم‌هایش در شکل‌گیری این برداشت خواننده‌محور نقش داشته‌اند. مهری (1391) حافظ را متفکری می‌داند که تفکرات و انگیزه‌های درونی خود را درون‌مایۀ اشعارش قرار می‌دهد. آشوری (1392) به دیوان حافظ به مثابه یک کل نگاه کرده و با وجود ظاهر آشفتة هر غزل از نظر ارتباط معنایی در کلیت دیوان وحدت معنایی خاصی درک کرده است؛ زیرا به اعتقاد وی، میان تمام واژه‌ها، مفاهیم و رمزها در دیوان حافظ نسبتی منطقی وجود دارد که آن‌ها را در نهایت به «کلی» تبدیل می‌کند که بازنمای افکار و رویکرد حافظ به کل هستی است.

پورنامداریان (1392) اشعار حافظ را بازتاب اندیشه‌ها، خیال‌ها و حوادثی می‌داند که در ذهن او رخ داده است و به ماهیت برزخی انسان مربوط می‌شود. ماهیتی که از طرفی روحانی و آسمانی است و از طرفی جسمانی و زمینی و همواره میان این دو قطب تضاد وجود دارد.

3. مبانی نظری پژوهش

در این بخش از پژوهش حاضر مبانی نظری‏ای را مرور می‏کنیم که تحلیل داده‏های گردآوری‏شده مرتبط با این مبانی است و برای بحث هنگام تحلیل داده‏ها به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم به آن‏ها رجوع خواهد شد. بنابراین، ابتدا دربارة نقش‏های شش‏گانة زبان از دیدگاه یاکوبسن و انواع نقد ادبی سخن خواهیم گفت، سپس دربارة هرمنوتیک و ارتباط آن با نقد پدیدارشناختی صحبت خواهیم کرد و درنهایت توضیحاتی را دربارة استعاره از نظر می‏گذرانیم؛ زیرا افادة معانی «عشق» از دیدگاه سعدی و حافظ را با استناد به این مفاهیم بررسی خواهیم کرد.

3-1. نقش‏های شش‏گانة زبان و انواع نقد ادبی

یاکوبسن به نقل از صفوی (1391: 34) معتقد است شش عاملِ موضوع[1]، گوینده[2]، مخاطب[3]، مجرای ارتباطی[4]، رمز [5]و پیام[6] در امر ایجاد ارتباط و انتقال پیام نقش دارند؛ پیامی که البته هنگام خلق ادبیات در قالب متنی ادبی شکل می‏گیرد. وی بسته به اینکه شکل‏گیری و ارسال پیام با التفات بیشتر به کدام‌یک از این شش عامل صورت پذیرد، شش نقش برای زبان فرض می‌کند که به ترتیب عبارتند از : نقش ارجاعی، نقش عاطفی، نقش ترغیبی، نقش همدلی، نقش فرازبانی و نقش ادبی که حاصل فاصله گرفتن از زبان خودکار است.

نقد در لغت به معنی جدا کردن دینار و درهم سره از ناسره، تمیز دادن خوب از بد، آشکار کردن محاسن و معایب سخن است و نقد ادبی به معنی تشخیص معایب و محاسن آثار ادبی است (داد، 1378: 292). حال باید به بررسی نظریه‏هایی در حوزة نقد ادبی بپردازیم که براساس نقش‏های گوناگونی که زبان ایفا می‏کند با نام‏های گوناگون شناخته می‏شوند. نظریه‌هایی که تمام توجه خود را بر خواننده و برداشت او از متن معطوف می‌کنند، مانند نقد خواننده‌محور یا همان نقد پدیدارشناختی و از این دست با تمرکز بر نقش «گیرنده» به وجود آمده‌اند. نظریه‌هایی که توجه‌شان بر خالق اثر ادبی است، مثل نقد رومانتیک با تأکید بر نقش «فرستنده» به بررسی آثار ادبی می‌پردازند (صفوی، 1391: 478).

نقدها و نظریه‌هایی را که با توجه به نقش «موضوع» اثر ادبی تدوین می‌شوند، نظریه‌های موضوع‌مدار می‌نامند. در چنین نظریاتی به بافت اجتماعی، سیاسی و تاریخی حاکم بر آفرینش متن توجه می‌شود. نظریة نقد مارکسیستی بارزترین این نظریه‌ها است. نظریه‌ای که توجه‌اش به «رمزگان» اثر باشد، نظریة رمزگان‌مدار نام دارد. در چنین نظریه‌ای بیشترین توجه به نوع کاربرد زبان برای القای معنی معطوف است. بارزترین نمونة این نقد، نقد ساخت‌گرایی و مطالعة ساختار زبان ادب است (همان: 479).

نظریه‌ای که توجه آن به سوی نقش «پیام» است نظریة پیام‌مدار نامیده می‌شود؛ یعنی توجه به آنچه در خود متن، فارغ از نویسنده، بافت اجتماعی یا تاریخی حاکم در زمان آفرینش و دریافت خواننده وجود دارد. نظریه‌های ادبی فرمالیست روسی و در ادامة آن نقد نو نمونة نظریه‌های پیام‌مدار هستند.

3-2. استعاره

نظریة استعارة مفهومی^[7] نظریه­ای است که در چارچوب معنی­شناسی شناختی مطرح شده است. استعاره بر اثر یکی از عملکردهای ذهنی انسان­ها شکل می­گیرد که و در قالب جانشینی معنایی در زبان­شان تجلی می­یابد. طی این جانشینی معنایی واژة «ب» جانشین واژة «الف» می­شود و دلیل این جانشینی معنایی، اشتراک دست­کم یک مؤلفة معنایی میان دو واژة «الف» و «ب». به بیان دقیق­تر، میان دو مفهوم «الف» و «ب» است که واژه‏های «الف» و «ب» نمایندة آن‏ها در نظام زبان‏اند. به این ترتیب، واژة «ب» بر مفهوم واژة «الف» نیز دلالت می‌کند. استعاره اهل زبان را قادر می­سازد مفاهیم انتزاعی(تر) را بر مفاهیم عینی(تر) منطبق کنند و تجربه کردن این مفاهیم انتزاعی(تر) را به صورت (نسبتاً) عینی مجسم سازند.

برای انطباق مفاهیم انتزاعی­(تر) بر مفاهیم ملموس(تر) در وهلة نخست با حوزه‌های مفهومی­ای که این مفاهیم متعلق به آن‌ها هستند، سروکار داریم. در یک حوزه، مفهومی آشنا و عینی(تر) وجود دارد و در دیگری مفهومی کمتر آشنا و معمولاً انتزاعی(تر) وجود دارد. حوزة مفهومی مربوط به مفهومِ آشنا و عینی(تر)، حوزة مبدأ و حوزة مفهومیِ مربوط به مفهومِ کمتر آشنا و معمولاً انتزاعی(تر)، حوزة مقصد/حوزة هدف نامیده می‌شود و به این ترتیب، درک یک حوزة مفهومی بر پایة درک حوزة مفهومی دیگر صورت می­پذیرد. البته باید به این نکتة مهم توجه داشت که برقراری همانندی میان حوزه‏های مفهومی، تنها به دلیل درک بیشتر و بهتر صورت نمی‏گیرد، بلکه دلایلی مانند زیبایی آفرینی نیز در برقراری همانندی میان حوزه‏های مفهومی دخیل‏اند.

3-3. هرمنوتیک و نقد پدیدارشناختی

«هرمنوتیک» برگرفته از واژة hermenia یونانی و منسوب به الهة هرمس است که وظیفة پیام‏آوری را برعهده داشته است (صفوی، 1395: 573). دو وظیفه به این الهه در یونان باستان نسبت داده شده است که عبارتند از: پیام‏آوری و تأویل پیام.

شمیسا (1393: 353) «هرمنوتیک» را مشتق از hermeneuein یونانی به معنی باز کردن و تفسیر می‏داند. او در ادامه می‏افزاید: «ریشة اصلی (این) کلمه هرمس است که در اساطیر یونانی اختراع زبان و خط را به او نسبت داده‏اند» (همان). امروزه هنگامی که سخن از هرمنوتیک به میان می‏آید در وهلة نخست تعبیر و تفسیر متن به ذهن متبادر می‏شود و در وهلة دوم با تقسیم این شاخه از علم به دو زیرشاخة هرمنوتیک سنتی و هرمنوتیک نوین روبه‏رو می‏شویم. صفوی (1395: 574) در توضیح این تقسیم‏بندی می‏نویسد: «... در زمانة امپراطوری روم هرمنوتیک در حکم تأویل متن، به آرای آگوستین قدیس گره می‏خورد و آنچه هرمنوتیک سنتی نامیده می‏شود، پدید می‏آید که نوعی نگرش فرستنده‏مدار به متن است. ... شیوة تأویل متن در قرن بیستم تغییر مسیر داد و تحت تأثیر آرای ادموند هوسرل به نوعی نقد پدیدارشناختی گرایش یافت. این همان دیدگاهی است که مارتین هایدگر، فیلسوف آلمانی «پدیدارشناسی هرمنوتیک» می‏نامد. ... هرمنوتیک نو امروزه قلمروی به مراتب وسیع‏تر از مطالعة معنی در متون ادبی یافته است».

شمیسا (1393: 353) در ابتدای بحث دربارة هرمنوتیک به نکتة مهمی در قالب پرسش اشاره می‏کند که در واقع مؤید رابطة میان هرمنوتیک و نقد پدیدارشناختی یا همان نقد خواننده‏مدار آثار ادبی است. او می‏گوید: «در نقد ادبی جدید، امروزه داغ‏ترین بحث این است که آیا اثر ادبی معنای واحد یا مشخصی دارد یا به اندازة تعداد خوانندگان می‏تواند معنا داشته باشد؟».

3-4. نقد ادراکی

از میان نظریه‏های ادبی و روش‏های نقد، دو روش؛ یعنی نقد شکل‏گرا و نقد ساخت‌گرا مستقیماً با زبان‏شناسی در ارتباطند؛ آن هم به این دلیل ساده که این دو روش نقد و بررسیِ «زبان ادب» به دو عامل دخیل در زبان؛ یعنی «پیام» و «رمزگان» توجه دارند (صفوی، 1391: 481). در نقد شکل‌گرا که با عنوان فرمالیسم روسی نیز شناخته می‏شود، منتقد ادبی مطالعة متن ادبی را مستقل از شرایط اجتماعی و سیاسی شکل‏گیری اثر انجام می‏دهد و به بررسی گونه‏های مختلف هنجارگریزی‏های زبانی که همان تخطی از قواعد حاکم بر زبان خودکار هستند، می‏پردازد. در نقد ساخت‌گرا، منتقد ادبی توجه خود را به بررسی تک واژه های تشکیل‏دهندة متن ادبی به عنوان اجزایی از کل و رابطة آن‏ها با یکدیگر معطوف می‏کند، اما هر دو این دیدگاه‌ها به تنهایی برای نقد و بررسی متون ادبی نواقصی دارند؛ بنابراین، نمی‌توان برای بررسی و محک یک اثر ادبی تنها به یکی از این نظریه‌ها اکتفا کرد.

اگر این نظریه را که آفرینش ادبی از طریق خلق جهان‌های ممکن پدید می‌آید، بپذیریم پس قاعدتاً باید بپذیریم که جهان‌های ممکنِ هر نویسنده حاصل انتخاب‌ها و ترکیب‌های وی از دنیای پیرامون و فضای ادراکی‌اش است و این به گفتۀ صفوی (1389: 42)؛ یعنی خالق اثر ادبی برای ساخت جهانی غیرواقعی، اما ممکن در ذهن خود انتخاب‌ها و ترکیب‌هایی برمبنای تجربیاتش از جهان واقعی انجام می‌دهد. مثلاً با شناختش از ابزار «داس» و شباهت آن به «ماه نو» آن را روی محور هم‌نشینی در کنار «ماه نو» قرار می‌دهد: «مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو...» و با شناختش از مزرعة سبز و شباهتش به آسمان آن را روی محور جانشینی به جای آسمان به کار می‌برد و ساختی استعاری می‌سازد. با استفاده از امکانات انتخاب و ترکیب، شاعر قادر به آفرینش جهان ممکن می‌شود و معنای خیالین و ذهنی‌اش را در دنیای ممکنی که خلق کرده ایجاد می‌کند. بنابراین، تأویل و بررسی معنایی شعر باید با توجه به دنیای خیالین و ممکن شعرا، انتخاب‌ها، ترکیب‌ها و چگونگی بهره‌مندی از استعاره‌ها و مجازها صورت پذیرد. بر همین اساس صفوی (1391: 512) به شیوۀ جامعی از نقد اشاره می‌کند که بتواند با در نظر گرفتن تمام عوامل دخیل در ایجاد ارتباط و خلق متن ادبی به نقد آن بپردازد و برای این کار مسیر آفرینش ادبی را دنبال می‌کند. وی (همان) با توجه به تعریف یاکوبسون از نقش‌های ارتباطی بار دیگر شیوۀ آفرینش ادبی را بازنمایی می‌کند.

4. تحلیل داده‏ها

در پژوهش حاضر برای دستیابی به پاسخ‌ پرسش‏هایی که در نقد ادراکی مطرح می‏شوند با دو گروه از داده‌ها روبه‌رو هستیم: داده‌های گردآوری شده از کتاب‌ها و منابع معتبر در مورد شرایط اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و فردی دو شاعر هنگام خلق اثر و همچنین داده‌های حاصل از بررسی استعاره‌ها و تشبیه‌ها در هفت غزل از سعدی و پنج غزل از حافظ که به ترتیب یک درصد از غزل‏های سعدی و یک درصد از غزل‏های حافظ را تشکیل می‏دهند.

4-1. سعدی

در مورد دو سوال اول نقد ادراکی؛ یعنی شرایط فردی و اجتماعی نویسنده هنگام خلق اثر با توجه به منابع و کتاب‌ها در مورد زندگی و عصر سعدی، می‌توان چند اتفاق بارز و مشخص در زندگی سعدی یافت. برخی از مهم‌ترین اتفاقات عبارتند از:

1- حملۀ مغول در زمانۀ او و نابودی و خرابی شهرهای ایران به دنبال سقوط پادشاهای خوارزمشاهی؛ مردم دوران سعدی با جنگ، غارت، ترس و نابودی و از آن بدتر به دلیل فرار محمد خوارزمشاه با بی‌اعتمادی نسبت به حاکمان شهر مواجه بوده‌اند.

2- درایت اتابکان فارس در ایمن نگه داشتن شهر از حملۀ مغولان؛ اتابک سعدبن زنگی و پسرش ابوبکر سعد زنگی اتابکانی بودند که شیراز را با اظهار اطاعت به مغولان و خراج‌دهی به آن‌ها در برابر حملۀ آن‌ها ایمن نگاه داشته بودند که هر دو از ممدوحان سعدی هستند.

3- زندگی در شهری آرام، زیبا، آباد در دل آشوب‌ها و ناآرامی‌های کشور؛ منطقۀ فارس و شهر شیراز در مقایسه با کل شهرهای ایران به طریقی غیر منتظره و دور از باوری آرام بوده است.

4- تحصیل در جوانی در مکتب امام محمد غزالی و سهرودی؛ تحصیل در مکتب دو عالم متفاوت منجر به فراگیری قرآن، اصول اسلامی، صرف و نحو زبان عربی و البته یادگیری توامان فقه و عرفان شده است.

5 - سفرهای فراوان به کشورهای مختلف که برای او دید و نگاهی جهان شمول و گسترده در پی داشته است. این مسأله که سعدی سال‌های زیادی از زندگی خود را در حال سیر و سفر به حجاز، شام، لبنان و روم و معاشرت با مردمی با فرهنگ‌های متفاوت بوده است، مطمئناً تأثیر بسزایی در جهان‌بینی او و البته شیوۀ شعرگویی‌اش داشته است. هرچند که هربار سعدی از این سفرها «به سر» بازمی‌گشته است.

6- احترام و مقبولیت اجتماعی و شهرت زیاد تا جایی که «رقعت منشآت او را مثل کاغذ زر می‌بردند» (زرین‌کوب، 1357، 204).

نکته‏ای که پیش از بررسی غزل‏ها لازم است ذکر شود، آن است که در نظر نگارندگان استخراج استعاره‏های مفهومی از غزل‏ها به منزلة استخراج تشبیه‏ها نیز بوده است؛ زیرا استعاره را می‏توان مجاز با علاقة شباهت نیز در نظر گرفت و در پسِ پردة خلق هر استعاره، تشبیهی نهفته است.

جدول (1): غزل اول، با مطلع

«مرا تو غایت مقصودی از جهان ای دوست/ هزار جان عزیزت فدای جان ای دوست»

ادامه جدول (1)-

جدول (2): غزل دوم

«با مطلع هزار سختی اگر بر من آید آسان است/ که دوستی و ارادت هزار چندانست»

ادامه جدول (2)-

جدول (3): غزل سوم با مطلع

«از در درآمدی و من از خود به در شدم/ گفتی کزین جهان به جهان دگر شدم»

ادامه جدول (3)-

جدول (4): غزل چهارم با مطلع

«هزار عهد بکردم که گرد عشق نگردم/ همی برابر تو آید خیال روی تو هر دم»

جدول (5): غزل پنجم با مطلع

«سخت به ذوق می‌دهد باد ز بوستان نشان/ صبح دمید و روز شد خیز و چراغ وانشان»

جدول (6): غزل ششم با مطلع

«امشب آن نیست که در خواب رود چشم ندیم/ خواب در روضه رضوان نکند اهل نعیم»

ادامه جدول (6)-

جدول (7): غزل هفتم با مطلع

«سلسله موی دوست حلقۀ دام بلاست/ هر که در این حلقه نیست فارغ از این ماجراست»

ادامه جدول (7)-

4-2. حافظ

در مورد دو سوال اول نقد ادراکی؛ یعنی شرایط فردی و اجتماعی نویسنده هنگام خلق اثر با توجه به منابع و کتاب‌ها در مورد زندگی و عصر حافظ، می‌توان چند مورد مشخص و تأثیرگذار در زندگی وی یافت:

1- تاریخ عصر حافظ روزگار تیره و تلخی است؛ در این دوران اخلاقیات به دلیل شرایط سخت سیاسی و اجتماعی کمرنگ است و از پادشاهان تا عوام جامعه درگیر دروغ و ریاکاری بوده‌اند.

2- حملۀ امیر مبارزالدین و پسرانش به فارس و شروع حکومت مستبدانۀ وی؛ بسیاری بر این اعتقادند که محتسب به شخصیت این پادشاه زهدفروش اشاره دارد.

3- شاه شجاع، پسر امیرمبارزالدین که بعد از وی بر تخت نشسته است؛ حافظ در دورۀ 44 سالۀ سلطنت وی در آسایش زندگی کرده و شعر سروده است.

4- تولد و تربیت در خانوادۀ مرفه و تحصیل‌کرده که به وی امکان تحصیل داده است.

5- قرآن؛ حافظ در دوران جوانی خود قرآن را حفظ و تخلص خود را بر این اساس انتخاب کرده است. نقش قرآن در آثار حافظ چه از لحاظ صوری و چه از لحاظ معنایی بسیار چشمگیر است.

6- تفکر و آرای صوفیه؛ حافظ هیچ‌گاه به صوفیه نپیوسته، اما از آرای آنان استقبال کرده و آن‌ها را در آثارش به‌کار گرفته است. حافظ مخصوصاً در مفهومی که از عشق ارائه می‌دهد، بسیار وام‌دار تفکر صوفیان است.

7- بهره‌گیری از آثار شعرای پیشین مخصوصاً رای و نظر سعدی شیرازی.

8- استفاده از زبان محاوره و کنایات عوام که همراه با طنزی گزنده و شوخی‌های فراوان در غزل او به چشم می‌خورد.

9- رندی به عنوان دستاورد و پیام فکری و هنری؛ حافظ راه کنار آمدن با دشواری‌های جامعه را با ارائۀ تعریف جدیدی از رندی، نوعی بی‌قیدی و بی‌تفاوتی رندانه می‌داند که او را از قید و بندهای شرعی و عرفی رها می‌سازد و در مسیر حقیقت و معنای اصلی زندگی قرار می‌دهد.

جدول (8): غزل اول با مطلع

«الا یا ایها الساقی أدر کأساً و ناولها/ که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل‌ها»

جدول (9): غزل دوم با مطلع

«ما درس سحر در ره میخانه نهادیم/ محصول دعا در بر جانانه نهادیم»

جدول (10): در غزل سوم با مطلع

«منـم که دیـده بـه دیدار دوست کردم باز/ چه شکر گویمت ای کارساز بنده‌نواز»

جدول (11): در غزل چهارم با مطلع

«اگر به کوی تو باشد مرا مجال وصول/ رسد به دولت وصل تو کار من به اصول»

جدول (12): غزل پنجم با مطلع

«برو به کار خود ای واعظ این چه فریاد است/ مرا فتاد دل از ره تو را چه افتادست»

حال به بررسی نام‏نگاشت‏هایی که سعدی و حافظ برای «عشق» به‌کار برده‏اند، می‏پردازیم (جدول (13)). این نام‏نگاشت‏ها از یک‌سو مستعارله به شمار می‏روند و از سوی دیگر، به دلیل در میان تشبیهی که استعاره بر پایة آن ساخته شده است، مشبه‏به نیز محسوب می‏شوند.

جدول (13): مستعارله‏ها/مشبه‏به‏ها و بسامد وقوع آن‏ها در غزل‏های سعدی و حافظ

ادامه جدول (13)-

ادامه جدول (13)-

5. جمع‌بندی و بحث

داده‏های جدول (13) که براساس بررسی یک درصد از غزل‏های سعدی و یک درصد از غزل‏های حافظ به دست آمده‏اند، نشان می‏دهند در آثار سعدی 55 مورد کاربرد استعاره و تشبیه دیده شد و در آثار حافظ این رقم 29 مورد بود. این امر به نوبة خود نشان‏دهندة آن است که کلام سعدی نسبت به کلام حافظ مخیل‏تر است؛ زیرا آرایه‏های ادبی بیشتری را در خلق ادبیات به‌کار گرفته است و در نتیجه، هنجارگریزی‏های بیشتری در کلام او وجود دارد. تنوع استعاره‏ها و تشبیه‏ها نیز در غزل‏های سعدی، چنان‏که جدول نشان می‏دهد، بیشتر از تنوع استعاره‏ها و تشبیه‏های به‏کار رفته در غزل‏های حافظ است. نکتة‌ای که ذکر آن بایستة است اینکه شمار غزل‏های مورد بررسی از حافظ 5 مورد بوده است و با توجه به اینکه این رقم، یک درصد از غزل‏های وی را تشکیل می‏دهد باید گفت نگارندگان خود را موظف به بررسی یک درصد از غزل‏های هر یک از این دو شاعر دیده‏اند و این در حالی است که یک درصد از غزل‏های سعدی شامل هفت مورد از غزل‏ها می‏شده است؛ بنابراین، افزایش شمار غزل‏های مورد بررسی از حافظ می‏تواند اعداد به‏دست‏آمده را تغییر دهد، اما به نظر نمی‏رسد تغییری در نتیجة نهایی حاصل شود.

22 مورد از همانندی‏هایی که سعدی برقرار کرده است، دارای بار معنایی منفی، 24 مورد دارای بار معنایی مثبت و 11 مورد دارای بار معنایی خنثی بودند. حال آنکه 14 مورد از همانندی‏هایی که حافظ برقرار کرده است، بار معنایی منفی، 9 مورد بار معنایی مثبت و 6 مورد بار معنایی خنثی دارند. اعداد به‏دست‏آمده نشان می‏دهند سعدی نسبت به حافظ نگاه مثبت‏تری را به «عشق» ارائه کرده است و حافظ «عشق» را غم‏انگیزتر و هولناک‏تر از سعدی می‏بیند.

نتیجه‏گیری

در این مقاله یک درصد از کل غزل‏های سعدی و یک درصد از کل غزل‏های حافظ را به صورت تصادفی انتخاب و مطالعه کردیم. هدف از پژوهش حاضر نگاهی معنی‏شناختی به مفهوم «عشق» در غزل‏های سعدی و حافظ بود تا امکان بررسی این مفهوم در چارچوب نقد ادراکی فراهم گردد. بررسی صورت‏گرفته نشان داد:

1-                 کلام سعدی نسبت به کلام حافظ مخیل‏تر است؛ زیرا تشبیه‏ها و استعاره‏های بیشتری در آن به‌کار رفته است. در آثار سعدی 55 مورد کاربرد استعاره و تشبیه دیده شد و در آثار حافظ این رقم 29 مورد بود.

2-                 افزون بر شمار بالاتر تشبیه‏ها و استعاره‏ها، تنوع این آرایه‏ها نیز در غزل‏های سعدی نسبت به غزل‏های حافظ بیشتر بود و این امر خود، گواهی بر مخیل‏تر بودن کلام سعدی نسبت به حافظ است.

3-                 بیشتر مستعارله‏ها و مشبه‏به‏های به‏کاررفته در غزل‏های سعدی دارای بار معنایی مثبت بوده‏اند. به طور دقیق می‏توان گفت 22 مورد از همانندی‏هایی که سعدی برقرار کرده است، دارای بار معنایی منفی، 24 مورد دارای بار معنایی مثبت و 11 مورد دارای بار معنایی خنثی بودند.

4-                 بیشتر مستعارله‏ها و مشبه‏به‏های به‏کاررفته در غزل‏های حافظ دارای بار معنایی منفی بوده‏اند. به طور دقیق می‏توان گفت 14 مورد از همانندی‏هایی که حافظ برقرار کرده است، بار معنایی منفی، 9 مورد بار معنایی مثبت و 6 مورد بار معنایی خنثی دارند.

5-                 نتیجه‏ای که از موارد 3 و 4 به دست می‏آید، این است که سعدی نگاه مثبت‏تری به مفهوم «عشق» ارائه کرده است و حافظ نگرش منفی‏تری به «عشق» دارد. دلیل این تفاوت را می‏توان به زندگی فردی این دو شاعر نسبت داد و به این نکته اشاره کرد که حافظ «عشق» را دردناک‏تر تجربه کرده است، اما به نظر می‏رسد «عشق» برای سعدی تجربه‏ای به مراتب دلپذیرتر بوده است. نگاهی به شرایط اجتماعی حاکم بر زندگی این دو شاعر نیز نشان می‏دهد حافظ شرایط اجتماعی سخت‏تری را تجربه کرده است. رواج داشتن دروغ و ریاکاری در جامعه، می‏تواند بستر تجارب تلخ عشقی را فراهم سازد که اتفاقاً آن را در دوران حیات حافظ شاهد هستیم.