A Study of Speech Acts Based on John Searle’s Theory in Three Poems by Mahdi Akhavan-Sales (“Akhar-e Shahnameh,” “Zemestan,” and “Az In Avesta”)

Document Type : Research Paper

Authors

1 Professor, Department of Persian Language and Literature, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran

2 M.A, in Persian Language and Literature, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran

Abstract

Abstract
The concept of speech act is a cornerstone of both linguistics and philosophy of language. A speech act is an action performed through an intentional utterance. When a deliberate and illocutionarily forceful utterance is produced with the intent of initiating a process or eliciting an action, it constitutes a speech act. This theory posits that the function of certain utterances is not to describe an action in progress but to perform the intended act or a component thereof through the very act of speaking. Following his mentor J. L. Austin, John Searle classifies speech acts into five categories: assertives, directives, commissives, expressives, and declarations. This study examines three poetic collections by Mehdi Akhavan-Sales: “Āḵhar-e Šāhnāme,” “Zemestān,” and “Az In Āvestā.” Quantitative analysis reveals that assertives are the most frequent speech act with 948 occurrences, while commissives are the least frequent with only 5 instances. The collection “Zemestān” contains the highest number of speech acts, whereas “Az In Āvestā” exhibits the fewest. The predominance of assertives indicates that the poet's affirmation of beliefs takes precedence over emotional expression. Akhavan-Sales's poetry is primarily concerned with substantiating the poet's convictions about his historical era rather than being emotive or commitment-oriented. The low frequency of commissives and declarations further suggests the poet's limited illocutionary authority or relatively low social power. The research employs a descriptive-analytical method based on library resources.
Introduction
Language has been one of the most significant social phenomena in human history since ancient times, with its origins tracing back to the emergence of the earliest human communities. Beyond facilitating human speech and serving as a communicative system, one of its primary characteristics is that language functions as a carrier of human thought and plays a pivotal role in shaping individuals’ ideas. Consequently, the study of language holds profound importance (Ghobadi, 1400: 2). Language serves as the instrument for establishing interpersonal communication. However, while communication constitutes its primary function, language also fulfills numerous subsidiary roles. Regarding its communicative role, it must be noted that the sender and receiver are typically positioned in direct interaction, with message transmission occurring synchronously (Kheirabadi & Sameni, 1395: 13). Austin was the first philosopher to argue that there exists a significant class of linguistic utterances that take the grammatical form of declarative sentences yet are neither true nor false, as the speaker’s intention in producing them is not to describe a state of affairs or reality, but rather to perform an action through the utterance itself (Abdollahi, 1387: 29).
Pragmatics is a branch of linguistics that examines the influence of context on meaning. One of the prominent theories within pragmatics is speech act theory. In this framework, meaning is not analyzed solely in terms of semantic features or truth conditions but is conceptualized as an action that effects change in the external world. Speech act theory was first introduced by J. L. Austin in the 1940s, developed through a series of lectures he delivered at university, and subsequently refined and disseminated more comprehensively in linguistics by his student, John Searle (Kazemi & Jamshidi, 1395: 4). Another effective method for interpreting the implicit dimensions of a text is the analysis of its speech acts. Among all approaches in general pragmatics, speech act theory has garnered the greatest attention (Levinson, 1977: 226, as cited in Khosravi, 1396: 2). Speech act theory situates language within the context of human action and investigates the functions and objectives of such actions as realized through utterances (Poitras, 2008: 337, ibid.).
Background of Research
Numerous research studies and publications have been produced on the theory of speech acts and the works of Mehdi Akhavan-Sales until now, and some of them will be mentioned:

The article “Analysis of the Shath Genre Based on Speech Act Theory” (Zarghani & Akhlaghi, )1391) employs speech act theory to examine the literary genre of shathiyāt. The authors first delineate the foundations of this genre by tracing the historical development of speech act theory. Drawing on Ruzbehan Baqali Shirazi’s explications, they then select forty shath statements and classify them according to Searle’s fivefold taxonomy.
In “Speech Acts and Their Significance in Text Analysis” (Amouzadeh & Ramazanzadeh, (1385), the authors provide a concise overview of speech act theory from the perspectives of Austin and Searle before analyzing its performative functions in Simin Daneshvar’s novel Jazireh-ye Sargardani (The Island of Bewilderment).
Another relevant study is “The Fivefold Speech Acts in Sohrab Sepehri’s Poem ‘The Sound of Water’s Footsteps’” (Abdollahian & Bagheri, (1396). The authors introduce the objectives of speech act theory and subsequently examine its application in Sepehri’s “Sedā-ye Pā-ye Āb.”

While the aforementioned studies exemplify research in this domain, no independent investigation entitled "Speech Acts in the Poetry of Mehdi Akhavan-Sales: An Analysis Based on Austin and Searle’s Theory" has been conducted to date. Accordingly, the present study represents the first of its kind.
Method of Research
The study employs a descriptive-analytical methodology based on documentary and library resources. The research process begins with the systematic collection of written materials on Austin and Searle’s speech act theory, including books, journal articles, and dissertations. Concurrently, the complete poetic corpus of Mehdi Akhavan-Sales under investigation is compiled. Key theoretical constructs and analytical frameworks are then extracted and categorized from the scholarly sources. In the subsequent phase, the frequency and distribution of speech act types across Akhavan-Sales’s poetry are quantitatively and qualitatively analyzed.
Conclusion
In the three collections, a total of 1,868 speech acts have been identified: 948 assertives, 486 expressives, 402 directives, 5 commissives, and 27 declarations. The statistical analyses aim to reveal the approximate frequency of speech acts in each collection, thereby identifying the dominant types and the work containing the highest concentration. The predominance of assertives indicates that the poet seeks to depict the nature of phenomena and articulate his convictions, presenting his world as it is or as he believes it to be through poetry. These assertions, often manifested as protest or evidential reasoning, take precedence over emotional expression, rendering Akhavan-Sales’s poetry more concerned with substantiating the poet’s sincere beliefs about his era than with emotive or commitment-oriented functions. Conversely, the scarcity of commissives and declarations suggests either a lack of obligation and accountability or a relatively low degree of social power. For one or both of these reasons, Akhavan-Sales does not aim to transform the world and instead engages with phenomena rationally. Furthermore, “Zemestān” exhibits the greatest linguistic richness in terms of both the poet’s communicative intent and the audience’s interpretive access due to its significantly higher density of speech acts compared to the other two collections.
 

Keywords

Main Subjects

Full Text

مقدمه

زبان یکی از مهم­ترین پدیده ­های اجتماعی بشر از دیرباز بوده که زمان شکل گرفتن آن به پیدایش نخستین اجتماعات انسانی بازمی­گردد. زبان علاوه ­بر سخن گفتن انسان­ها و فارغ از یک نظام ارتباطی که یکی از ویژگی­ های مهم آن به حساب می­آید، حامل اندیشه­  های آدمی و در شکل­ گیری اندیشه ­های افراد نقش مهمی دارد. از این رو مطالعه زبان از اهمیت به ­سزایی برخوردار است. (قبادی، 1400: 2) زبان ابزار و وسیلة برقراری ارتباط در بین انسان­ها است؛ اما باید در نظر داشت که برقراری ارتباط نقش اصلی زبان است؛ ولی زبان نقش­های فرعی بسیاری را نیز دارا است. در مورد نقش ارتباطی زبان که نقش اصلی آن به شمار می‌آید باید توجه داشت که دوطرف گیرنده و فرستنده غالباً در برابر یکدیگر قرار دارند و انتقال پیام به صورت هم­زمان است. (خیرآبادی و سامنی، ۱۳۹۵: 13) آستین نخستین فیلسوفی بود که بیان کرد میان اظهارات زبانی طبقه مهمی وجود دارد که دارای صورت جمله­ های خبری­اند، با این حال نه صادق­اند و نه کاذب؛ زیرا قصد گوینده از ادای این جملات توصیف وضع و حال و یا واقعیتی نیست؛ بلکه انجام یک فعل به وسیله همین جملات است. (عبداللهی، ۱۳۸۷: 29) کاربردشناسی یکی از حوزه‌های زبان‌شناسی است که به بحث درباره تأثیر بافت بر معنا می‌پردازد. یکی از نظریه‌های مطرح شده در کاربردشناسی زبان، نظریه کنش‌های گفتاری است. در این نظریه معنا نه فقط از دیدگاه مشخصه‌­های معنایی و معنای شرایط صدق بررسی می‌شود؛ بلکه به­‌مثابه کنش و عملی تلقّی می‌شود که در جهان خارج از زبان، تغییری ایجاد می‌کند. نظریه کنش‌های گفتاری نخستین بار توسط آستین در دهه ۱۹۴۰ مطرح شد و طی درس گفتارهایی که وی در دانشگاه ارائه می‌کرد، گسترش پیدا کرد و بعدها توسط شاگرد وی سرل، به‌­صورت کامل­‌تری در زبان­شناسی رواج پیدا کرد. (کاظمی و جمشیدی، 1395: 4) نظریه کنش گفتار یک نظریه فلسفی است که در حوزه فلسفه زبان قرار گرفته و برای بررسی و شناخت کارکرد زبان در بافت، روشی مهم به حساب می‌­آید. (خسروی، 1396: 2)

پرسش­‌های پژوهش

پژوهش حاضر با تکیه بر نظرات سرل و آستین درصدد پاسخ به پرسش‌­های زیر است:

1- کدام نوع از کنش گفتارها در سه کتاب «آخر شاهنامه»، «زمستان» و «از این اوستا» مورد استفاده قرار گرفته­اند؟

2- کدام کنش گفتارها کمترین و بیشترین کاربرد را در سه کتاب «آخر شاهنامه»، «زمستان» و «از این اوستا» دارند؟

اهداف پژوهش

هدف­‌های این پژوهش عبارت‌­اند از:

الف- بررسی کاربرد نظریه زبانی در سه کتاب اخوان ثالث (آخر شاهنامه، از این اوستا و زمستان)؛

ب- بررسی انواع و بسامد کنش گفتارها در سه کتاب اخوان ثالث (آخر شاهنامه، از این اوستا و زمستان).

ضرورت انجام پژوهش

با این پژوهش می‌توان به کنش گفتارهای رمزآمیز نهفته در اشعار مهدی اخوان ثالث دست یابیم و با جهان‌بینی وی آشنا شویم. همچنین از طریق پژوهش درباره نظریه کنش گفتاری آستین و شاگردش سرل، به اهمیت این کنش‌­ها در کشف جهان ذهنی شاعر واقف گردیم و کارگفت‌ها را طبق نظریه کنش گفتاری از سه کتاب مهدی اخوان ثالث استخراج کنیم.

روش پژوهش

روش پژوهش توصیفی - تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه‌­ای است؛ بدین صورت که ابتدا از منابع مکتوب موجود در رابطه با نظریه کنش گفتاری سرل و آستین ازجمله کتاب­ها، مقالات و پایان‌­نامه­‌ها و اشعار مهدی اخوان ثالث گردآوری شده، سپس مؤلفه­‌های موجود و دیدگاه‌­ها در هریک از این منابع استخراج و طبقه‌­بندی گشته ­است. در مرحله بعدی، بسامد انواع کنش‌­های گفتاری در اشعار مهدی اخوان ثالث مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته ­است.

پیشینه پژوهش

درباره نظریه کنش گفتاری و مهدی اخوان‌­ثالث تاکنون پژوهش‌ها و تألیفات متعددی به انجام رسیده ­است که به برخی از آنان اشاره می­شود.

1- مقاله «تحلیل ژانر شطح بر اساس نظریه کنش گفتار» (زرقانی و اخلاقی، ۱۳۹1) با استفاده از نظریه زبانی کنش گفتار به بررسی ژانرهای ادبی شطحیات پرداخته‌­است. نویسندگان این مقاله ابتدا سعی کرده‌اند تا مبانی ژانر شطحیات را با اشاره به سیر تکوینی نظریه کنش گفتار شرح دهند. سپس، براساس شرح شطحیات روزبهان بقلی شیرازی چهل مورد از شطحیات را برگزیده و آن­ها را در قالب طبقه‌بندی پنجگانه سرل قرار داده‌اند.

2- مقاله «کنش‌­های گفتاری و اهمیّت آن در تحلیل متن» توسط عموزاده و رمضان‌­زاده (۱۳۸۵) نوشته ­شده­ است. نویسندگان این مقاله، نظریه کنش‌های گفتاری را از دیدگاه آستین و سرل به ­طور خلاصه بررسی و کارگفت­ه‌ای نظریه کنش کلامی را در رمان «جزیره سرگردانی» اثر سیمین دانشور واکاوی می‌کند.

3- از جمله مقالات دیگر می‌توان به «کنش‌­های گفتاری پنج‌گانه در شعر صدای پای آب سپهری» نوشتة عبداللهیان و باقری (۱۳۹۶) اشاره کرد. نویسندگان این مقاله نیز ضمن معرفی کنش‌های گفتاری و اهداف آن، کارگفت­ه‌ای کنش گفتاری را در شعر «صدای پای آب» سهراب سپهری تحلیل کرده­اند.

پژوهش‌­های فوق نمونه‌هایی از پژوهش در حیطة کنش گفتاری بودند؛ اما تاکنون پژوهشی با عنوان مستقل «بررسی اشعار مهدی اخوان ثالث براساس نظریة کنش گفتاری آستین و سرل» صورت نگرفته ­است؛ بنابراین پژوهش حاضر در نوع خود اولین پژوهش در این موضوع به شمار می­رود.

مبانی نظری

نظریة کنش­های گفتاری

یکی از دیدگاه­های تحلیل متن که براساس آن می‌توان مفاهیم بلاغی و ادبی را در واحدهای کوچک (جمله) بررسی کرد، نظریة کنش گفتار است. این نظریه از نظریات مربوط به فلسفة زبان است که به­صورت ضمنی، پیش‌فرض نقد احساسی و تأثری را در مخاطب علاقه­مند به شعر زیر سؤال می‌برد و نظرگاهی تازه به او ارائه می‌کند که براساس آن علاوه بر آن که عمل نقد را صرفاً داوری و احساسی بی­اساس تلقی نمی‌کند؛ بلکه متون را با نوعی دیدگاه انتقادی می‌خواند. (عبداللهیان و باقری، 1396: 241) نظریة کنش گفتار نخستین بار توسط آستین در مجموعه سخنرانی­هایی تحت عنوان «چگونه کلمات کار می‌کنند» در مقابل  نقد دیدگاه منطقیون مثبت­گرا _که تنها کارکرد زبان را شناخت جملات صادق و کاذب بود_ ارائه گردید. (احمدی نرگسه و همکاران، 1397: 66) آستین معتقد است که تولید یک کنش گفتار نیازمند گوینده­ای است که چنین پاره‌گفتاری را تولید کند، او این عمل را کنش بیانی می­نامد. این کنش گفتار تأثیری روی مخاطب خواهد داشت که آن را کنش غیربیانی[1] می­نامد. همچنین او واکنش مخاطب را نسبت به کنش غیربیانی، کنش پس بیانی[2] نامید. شاگردش سرل نیز در تقسیم بندی پنج‌گانة اهداف کنش­های بیانی، کنش­ها را با عناوین اظهاری، عاطفی، ترغیبی، تعهدی و اعلامی دسته­بندی می‌کند.

جان سرل و طبقه­بندی پنجگانه کنش­های گفتاری

دلیل پرداختن به مطالعة افعال گفتاری صرفاً این است که هر ارتباط زبانی، مستلزم افعال زبانی است. واحد ارتباط زبانی آن گونه که عموماً گمان کرده­اند نشانه، واژه یا جمله و یا حتی مصداق نشانه، واژه یا جمله نیست؛ بلکه ایجاد یا صدور نشانه یا واژه و یا جمله در انجام فعل گفتاری است. تلقّی یک مصداق به­عنوان یک پیام به معنای تلقّی آن به­عنوان مصداق ایجاد شده یا صدور یافته ­است. به بیان دقیق­تر ایجاد یا صدور مصداق جمله تحت شرایط خاصی یک فعل گفتاری است و افعال گفتاری واحدهای بنیادین یا کوچکترین واحدهای ارتباط زبانی اند. یکی از راه‌های فهم این نکته این است که شخص از خود بپرسد تفاوت میان تلقّی و عدم تلقّی یک شئ به­عنوان مصداقی از ارتباط زبانی در چیست؟ تفاوت بسیار مهم این است که وقتی من صدا یا علامتی روی تکه­ای کاغذ را مصداق ارتباط زبانی؛ یعنی یک پیام تلقی می­کنم، یکی از چیزهایی که باید فرض کنم این است که این صدا یا علامت توسط موجود یا موجوداتی ایجاد شده است که کم یا بیش مانند خود من هستند و با مقاصد خاصی آن صدا یا علامت را ایجاد کرده‌اند. (عبداللهی، 1387: 107) سرل از جمله محقّقانی است که به بسط و پرورش نظریة کنش گفتار کمک کرد. زبان نه­تنها پدیده­ها را توصیف می­کند؛ بلکه در اجرای آن­ها نیز نقش دارد. بدین معنا که انسان از زبان برای درخواست انجام کار (نقش امری)، بستن پیمان (نقش تعهّدی)، بیان تشکر (نقش عاطفی) و غیره بهره می­گیرد. (حسینی و حسن­پور، 1391: 43)

از نظر سرل افعال گفتاری به­طورکلی تابع معنای جمله­اند چنان که همیشه معنای یک جمله نمی­تواند بار نهفته در یک جمله و فعل گفتاری صورت­گرفته به وسیله آن را معین کند، برای انجام فعل گفتاری نیز باید جمله­های با معنا وجود داشته باشد تا فعل گفتاری تحقق یابد. این نکته همان چیزی است که سرل با این تعبیر آن را بیان کرده­است: بررسی معانی جمله­ها و بررسی افعال گفتاری مستقل از یکدیگر نیستند؛ بلکه یک بررسی­اند از دو نظرگاه متفاوت. بررسی و بحث دربارة افعال گفتاری از چند جهت اهمیت دارد:

 اولاً فهم دقیق و درست ارتباط زبانی در صورتی ممکن است که سخن گفتن را فعل گوینده دارای قصد بدانیم، ثانیاً فهم دقیق و درست به معنای یک جمله بستگی تام و تمام به تعیین قصد گوینده و بار محتوای نهفته در جمله دارد، به تعبیر دیگر فعل گفتاری، فعل تعیین‌کنندة معناست. (عبداللهی، 1387: 47) ایدة اصلی در نظریة کنش گفتاری جان سرل، فعل مضمون در سخن و یا همان معنای ضمنی است که دستیابی به آن از طریق بافت امکان­پذیر است. (کوک،گای، 1388: 57) بنابراین، بافت یکی از گزاره­های تأثیرگذار برای دستیابی به فعل مضمون در سخن است. بافت موقعیّت[3] می­تواند شرایطی را پدید آورد که مفهوم یک جمله جدا از معنی صریح خود معنای ضمنی بیابد و این معنی در آن بافت قابل درک گردد. (صفوی، 1387: 171)

سرل، کنش­های گفتار و رفتار متفاوتی دسته­بندی می‌کند و دیدگاه وی از تنوع معنایی بیشتری برخوردار است. بافت یا فحوای کلام یکی از مهم­ترین عواملی است که در تقسیم­بندی انواع کنش­های گفتاری در دیدگاه سرل اهمیت دارد. چگونگی شکل­گیری بافت یک کنش گفتار با ماهیت و مقصود از تولید آن کنش در تعامل است؛ مثلاً اینکه آیا کنش یک عمل اجتماعی صرف است یا خیر و نیز اینکه آن کنش دربردارنده چه نوع عمل اجتماعی می­باشد. ازاین­رو در بررسی کنش­های گفتاری متون مختلف لازم است نوع بافت دربردارندة کنش گفتار و نوع عمل اجتماعی موردنظر از تولید آن مورد توجه دقیق قرار گیرد. سرل در بسط تغذیة کنش گفتار اقدام به طبقه­بندی کنش­های گفتاری در پنج حیطة مختلف به شرح زیر نمود؛ البته این طبقات به هیچ­وجه انحصاری نیستند و یک پاره­گفتار می­تواند انواع مختلفی از کنش را در بر داشته­باشد. (جمشیدی و کاظمی، 1395: 16)

کنش اظهاری[4]: هدف کنش­های اظهاری بیان چگونگی چیزهاست. در جمله­های اظهاری گوینده، همچنان که گزاره­ای را ارائه می­دهد، وضعیت امور واقعی را در جهان جمله بازنمایی می­کند، به بیانی دیگر، گوینده جهان خارج را در اظهارات، ادعاها، نتیجه­گیری­ها و آن­گونه که باور دارد، تصویر می­کند.

کنش ترغیبی[5]: هدف در کنش ترغیبی واداشتن مخاطب به انجام یا ترک کاری است که می­تواند در قالب التماس، درخواست، پیشنهاد، یا فرمان صورت پذیرد. در این کنش گوینده می­خواهد بین جهان خارج با وضعیت مطلوب خود از طریق مخاطب مطابقت ایجاد کند.

کنش عاطفی[6]: هدف کنش عاطفی بیان احساسات و حالت­های روان­شناختی و دیدگاه­هاست. در جمله­های عاطفی، هدف گوینده بیان برخی حالت­های روان­شناختی دربارة وضعیت اموری است که در محتوای گزاره­ای بیان ­شده ­است. در این کنش انطباق جهان و ذهن وجود ندارد.

کنش تعهّدی[7]: در جمله­های تعهدی هدف گوینده موظف داشتن خود به تحقق بخشیدن کاری است که در محتوای گزاره­ای بیان کرده است. گوینده با کنش تعهدی از طریق خود بین جهان خارج و وضعیت مطلوب خود مطابقت ایجاد می­کند.

کنش اعلامی[8]: هدف کنش اعلامی تغییر واقعی در جهان خارج از طریق گفتن چیزی است. در جمله­های اعلامی هدف گوینده پدید آوردن وضعیت امور بیان شده در محتوای گزاره­ای است که به درستی انجام موفقیت­آمیز کنش گفتاری منحصر است. (سرل و وندر ویکن، به نقل از عبداللهیان، 1396: 247)

توجه به بافت در تشخیص کاربرد مستقیم و غیرمستقیم کنش­های گفتاری بسیار مؤثر است؛ لذا هرگاه بین ساختار جمله و کارکرد آن رابطه­ای مستقیم وجود داشته باشد، آن را کنش گفتاری مستقیم می­نامند و هرگاه ارتباط بین ساختار و کارکرد غیرمستقیم باشد، آن را کنش گفتاری غیرمستقیم می­نامند. (چپمن، 1384: 217)

مزیت نظریة سرل برآستین

مزیتی که نظریة سرل بر نظریة کنش‌گفتار آستین دارد، یکی در پیشبرد این نظریه و دیگری در دسته­بندی صریحی است که از افعال جهت تعیین کنش­های گفتار آن­ها می‌دهد. براساس طبقه­بندی سرل می‌توانیم کنش‌های گفتار تمام پاره­گفتارها را در بافت مشخص نماییم. سرل دوازده جنبة مهم را که باعث متفاوت­شدن کنش‌های منظوری از هم می­شوند، برای ارائه دسته­بندی خود از کنش‌های گفتار مطرح می‌کند؛ اما فقط چهار موردِ آن­ها را برای ایجاد دسته­بندی پنج­طبقه­ای خود به کار می‌گیرد که عبارت­اند از: نکته یا هدف منظوری، جهت مطابقت بین کلمات بیان شده و جهان بیرونی که به آن مربوط می‌شوند، حالت روانی بیان شده و محتوای گزاره‌ای. (فضائلی و نگارش، 1390: 82) اختلاف سرل با آستین در کنش بیانی است. سرل کنش بیانی را رد می‌کند و از کنش پاره گفتار و کنش گزاره‌ای صحبت به میان می­آورد؛ اما در باب کنش پس­بیانی نظر سرل و آستین یکسان است. (پهلوان­نژاد و اصطهباناتی، 1387: 7)

زمستان

نام این مجموعه برگرفته از شعر معروف «زمستان» است. آغاز آشنایی امید با شعر نیمایی در این مجموعه آشکار می­شود که البته از تجربه­های خام اوست. گاه در شعرها هدفی شوق­انگیز است که کم­کم به یأس می­انجامد که کمال آن را در این مجموعه باید در همان قطعة «زمستان» یافت: زبان شعر کلاسیک، پیرنگی بی­سابقه و سمبولیک از فضایی بی­شور و شوق و یخ­بسته که پس از شکست 28 مرداد 32 بر کشور حاکم بود. (شاهیندژی، 1387:156-157) او به­تدریج از چهارپاره­ها به وزن­های شکسته می‌گراید. از قطعة «زمستان» به بعد برخی از سروده­های درخشان اخوان چون «آواز کَرَک»، «چاوشی»، «باغ من» در این مجموعه جای دارد. مضامین شعرهای اخوان را نیز در این مجموعه از نظر تاریخی می‌توان به دو دسته قبل از شکست سیاسی ۱۳۳۲ در تاریخ ایران و بعد از آن تقسیم کرد. شعرهایی که م. امید پس از این تاریخ سروده، قصه ناامیدی­های اوست و در سال‌های قبل از این تاریخ شاهد میل به مبارزه و آزادی‌خواهی او هستیم. (محمدی آملی، 1377: 114-115) این مجموعه شعر نخست در ۱۳۳۵ چاپ شد سپس بارها تجدید چاپ شد. بسیاری از شعرهای زیبا و ماندگار اخوان در این منظومه جمع­آمده­است که تقریباً همه آنها بازتاب تلاش و امید ایرانیان در قبل از کودتا و انعکاس و تاثیر شکستی است که بعد از آن به وجود آمد. (احمدپور، 1388: 232)

آخر شاهنامه

آخر شاهنامه سومین مجموعه شعری مهدی اخوان ثالث است. این کتاب هم از نظر تاریخی، از لحاظ محتوا و تشخص زبان و هم به اعتبار محتوا و تبلور اندیشه، در حد و مرز میان «زمستان» و «از این اوستا» است. شاعر در این کتاب مردی‌ست با پوستین میراث بر دوش. در این کتاب شاعر، کم و بیش، دست­اندازهای بیانی خاص نیما را پشت سر گذاشته و در جادة هموار زبانِ ویژة خویش به راه افتاده ­است. (حقوقی، 1370: 103) شاید به­زعم بعضی پربارترین و یک­دست­ترین مجموعة اخوان همین «آخر شاهنامه» باشد. آن بغضی که گلوگیر است، آن جادویی که کلام را شعر می‌کند، آن خصیصه­ای که در هیچ تعریفی نمی­گنجد در بیشتر اشعار این کتاب است. (بهبهانی، به نقل از شاهیندژی، 1387: 157)

از این اوستا

اوج هنر شعری اخوان در چهارمین دفتر شعرش به نام «از این اوستا» تجلّی می­کند. این مجموعه بی­شک دربردارندة بهترین شعرهای اخوان است که در اواخر دهة سی و اوایل دهة چهل (1344) سروده شده­اند. (محمدی آملی، 1380: 144) در این کتاب شاعر دیگر پخته و سرد و گرم چشیده و مسلّط است. با غزلی در مقدمه پیرامون مفهوم این بیت: «شاعر نیم و شعر ندانم که چه باشد/ من مرثیه خوان دل دیوانة خویشم» دفتر خود را آغاز می‌کند و در پاسخ آن‌ها که با چند و چون خویش می‌آزارندش. شعر «منزلی در دوردست» متضمن آرزوی یک غمگسار است و دیگر هیچ و نمودار حسرت تنهایی اوست. عقاید، نظریات، تعریضات، کنایات و درد دل‌های عمومی و خصوصی و با همان شیوه‌ای طنزآلود و جملاتی که با معترضه­ها به دو نیم می‌گردند، بیان می‌شود. در اینجا از ادب کلاسیک تا مدرن و از افراد و اشخاص مرده و زنده سخن به میان می‌آید و گاهی هم تازیانه­ای به گرده این و آن می‌خورد. (بهبهانی، به نقل از شاهیندژی، 1387: 158-159)

مبانی عملی

در این پژوهش، با توجه به مسائل مطرح­شده توسط سرل درباره­ی کنش­های گفتاری و انواع و بسامد آنها در سه منظومه از مهدی اخوان ثالث که عبارتند از: آخر شاهنامه، زمستان و از این اوستا مورد بررسی و تحقیق قرار خواهدگرفت.

1- کنش اظهاری

کنش اظهاری به کنش­هایی اطلاق می­شود که حادثه­ای یا حالتی را توصیف می­کند. گوینده در این کنش عقیدة خود را دربارة درستی مطلبی اظهار می­دارد. این کنش تعهد گوینده را نسبت به صدق گزارة مطرح­شده نشان می­دهد. کنش اظهاری به دو دستة «واقعیت­بنیاد» و «خردورزانه» تقسیم می­شود. افعال «خردورزانه» عبارت­اند از: بیان­کردن، دلیل­آوردن، توصیف‌کردن، اعتراض­کردن، نفی­کردن، معرفی­کردن، تأکیدکردن و اطمینان­داشتن. کنش «واقعیت­بنیاد» نیز شامل آن دسته از کنش‌های اظهاری می‌شود که مبیّن اطلاعات مبتنی بر واقعیت است. (این واقعیت می‌تواند فرهنگی، هنری، تاریخی و یا اجتماعی باشد.)

«هوا دلگیر/ درها بسته/ سرها در گریبان/ دست­ها پنهان / نفس­ها ابر/ دل­ها خسته و غمگین / زمین دل­مرده / سقف آسمان کوتاه/ غبارآلوده مهر و ماه / زمستان است. و گر دست محبت سوی کس یازی، / به اکراه آورد دست از بغل بیرون/ که سرما سخت سوزان است... منم من، میهمان هرشبت، لولی­وشِ مغموم / منم من، سنگ تیپاخوردة رنجور/ منم، دشنام پست آفرینش، نغمة ناجور... چه می‌گویی که بیگه شد، سحر شد، بامداد آمد؟ / فریبت می‌دهد، بر آسمان این سرخی بعد از سحرگه نیست.» (زمستان، 108-109)

بیشترین کنش به کار گرفته شده در این سه منظومه، از نوع اظهاری است. اخوان ابتدا با جملات کوتاه که هم بار عاطفی دارند و هم بار اظهاری، زمستان را توصیف می­کند. سپس سرما را دلیل سردی روابط انسان­ها بیان می­کند و خود را با اصطلاحات لولی­وش مغموم، سنگ تیپاخوردة رنجور و غیره معرفی و با تکرار لفظ «منم» تأکید می­کند. در انتهای بند نیز، به بیان این واقعیت می‌پردازد که سرخی آسمان شب هنگام برف، نوید فرارسیدن زمستان را می­دهد که این زمستان را در معنای استعاری می­توان به روزگار سخت و طاقت­فرسا تعبیر کرد.

«شب از شب‌های پاییزی‌ست... / از آن همدرد و با من مهربان شبهای شک‌آور، / ملول و خسته‌دل، گریان و طولانی / خموش و مهربان با من/ بکردار پرستاری سیه پوشیده پیشاپیش، / دل برکنده از بیمار.» (از این اوستا، 59)

نمونة دیگری از توصیف در کتاب از این اوستا به چشم می­خورد که شاعر در این بخش یا جزئیات دقیق و ظریف به توصیف شبی مهربان و اندوهبار می‌پردازد و مانند پرستاری که در عین محافظت از بیمار، او را رها کرده­است به تصویر می­کشد.

«سبز و رنگین جامه­ای گلبفت بر تن داشت. / دامن سیرابش از موج طراوت مثل دریا بود. / از شکوفه­های گیلاس و هلو طوق خوش‌آهنگی به گردن داشت.» (همان: 92)

توصیف زیبایی­های باغ در این قسمت، مانند: چمنزار، دامن باغ، شکوفه­های درختان و امثال این موارد نشانگر دقت و جزئی­نگری شاعر و متفاوت دیدن پدیده­هاست. تشبیه قسمت دوم (دامن سیرابش) و حس­آمیزی قسمت سوم (طوق خوش­آهنگی) نیز باعث تأثیرگذاری بیشتر می­گردد. توصیفات اخوان در این شعر به­گونه­ای است که ابتدا به مفهوم مورد نظر اشاره می­کند و سپس ویژگی­ها و خصایص آن را وصف می­کند.

«جوی خشکیده ست و از بس تشنگی دیگر / بر لب جو بوته­های بارهنگ و پونه و خطمی/ خوابشان برده‌ست./ با تنی بی‌خویشتن، گویی که در رویا / می‌بردشان آب، شاید نیز / آبشان برده‌ست.» (همان: 93)

در این بخش نیز شاعر همانند دو مورد پیشین ابتدا به بیان مفهوم (جوی) پرداخته سپس آن را با جزئیات توصیف می­کند. بوته­های لب جوی را طور دیگری می­بیند و مفهوم شک و تردید را نیز به دنبال دارد.

«دیگر به تنگ آمده­ایم الحق.../ و سخت از این مرثیه­ها بیزاریم./ بسمان است این مرثیه­خوانی و دلسوزی./ دیگر بس است مرثیه، دیگر بس است گریه و زاری/ ما خسته­ایم آخر.» (آخر شاهنامه، 100-101) جز پدرم آری/ من نیای دیگری نشناختم هرگز... من یقین دارم که در رگ‌های من خون رسولی یا امامی نیست.» (همان: 34-33)

در این بخش از کتاب «آخر شاهنامه»، اخوان از مرثیه­ها و ناله­ها به ستوه آمده به اعتراض می­پردازد. سپس به وضعیت اجداد خود اشاره می­کند که جز پدرش نیای دیگری را نمی­پذیرد و نفی می­کند و از اینکه خود را از سلالة انبیا و امامان نمی­داند، اطمینان حاصل می­کند. این بخش می­تواند بیانگر موضع اخوان به لحاظ مذهبی نیز باشد.

2-کنش عاطفی

کنش­های عاطفی به کنش­هایی اطلاق می‌شود که به واسطة کاربرد خاصی از زبان به بیان احساسات و عواطف خود در رابطه با پدیده­های موردنظر می‌پردازد. گوینده احساس خود را از طریق قدردانی، عذرخواهی، تبریک، ناسزا و غیره بیان می‌دارد. با بیان هر گزاره (با فرض حقیقی بودن آن)، در شخص احساسی به وجود می‌آید. این کنش­ها به دو دستة «انفعالی» و «اخلاقی» تقسیم می­شوند. کنش­های «انفعالی» عبارت­اند از: غم، شادی، خشم و ترس، تنفر، آرزو، تعجب، تعریف و تمجید، سرزنش، شکایت، عشق و دوستی. کنش­های «اخلاقی» عبارت­اند از: دعا، سلام، عذرخواهی، خداحافظی و تبریک.

1-2-کنش­های عاطفی_ انفعالی

«اینجا چرا می‌تابی؟ ای مهتاب برگرد/ این کهنه گورستان غمگین دیدنی نیست.» (زمستان: 68) چه لذت‌بخش و مطبوع است مهتاب پس از باران / ز شادی گرم شد خون در عروق سرد بیماران.» (همان: 54)

شاعر ابتدا غم موجود در شهر را از طریق استعاره کهنه گورستان بیان می­کند. سپس به شادی دلِ مردة آدمیان پس از بارش باران اشاره می­کند. این بند دارای مفهوم تعجبی و تعریف و تمجید نیز می­باشد.

«باده­ای هست و پناهی و شبی شسته و پاک / جرعه­ها نوشم و ته جرعه فشانم بر خاک/ .. باده کم­کم دهدم شور و شراری که مپرس / بَرَدَم افتان خیزان، به دیاری که مپرس.» (همان: 27-28)

شاعر لذت حاصل از شراب را با شادی و حالات افتان و خیزان بیان می­کند. بیان احساسات شادمانه یکی از کنش­های عاطفی است که در این شعر به چشم می­خورد.

«نادری پیدا نخواهد شد، امید!/ کاشکی اسکندری پیدا شود.» (آخر شاهنامه: 25) ما چون دو دریچه روبه­روی هم/ آگاه ز هر بگو مگوی هم/ هر روز سلام و پرسش و خنده / هر روز قرار روز آینده/ نه مهر فسون نه ماه جادو کرد/ نفرین به سفر که هرچه کرد، او کرد.» (همان: 53)

در بند ابتدایی از کتاب آخر شاهنامه، شاعر به امید و آرزو روی می­آورد. او از زندگی به ستوه آمده و خواهان منجی­ای است که او را نجات دهد. کنش عشق و دوستی در بند دوم به چشم می­خورد. صمیمیت شاعر با معشوق خویش و ابراز تنفر از جدایی و دوری، گواهی بر این مدعاست. در همین بند کنش اخلاقی سلام کردن نیز به چشم می­خورد.

«هرکه آمد بار خود را بست و رفت / ما همان بدبخت و خوار و بی نصیب./ . همه سر چشمم و از دیدن او محرومم / همه تن دستم و از دامن او کوتاهم.» (همان: 25-27)

نمونة دیگری از ناله و شکوه در این بیت به چشم می­خورد که شاعر گله­مند از بخت خویش است که باوجود شایستگی، از معشوق محروم است. کنش­های غم، شکایت و حسرت از جمله کنش­های عاطفی- انفعالی بکار رفته در این بیت است.

«نزد آن قومی که ذرات شرف در خانة خونشان / کرده جا را بهر هر چیز دگر، حتی برای آدمیت، تنگ، / خنده دارد از نیاکانی سخن گفتن، که من گفتم.» (همان: 33)

در این بند نیز شاعر با استفاده از کنش­های عاطفیِ تحقیر و تأسف، به تمسخر و طعنة افراد فرومایة زمانه‌اش می‌پردازد؛ چون در آن زمانه شرافت و انسانیت جایگاهی ندارد.

2-2- کنش­های عاطفی_اخلاقی

«گفت راوی: «حمدلله ماشالله ، چشم دشمن کور»/ کلبه مالامال بود از گونه­گون فرزند/ نر و ماده هر یک این دلخواه آن دلبند» (از این اوستا: 35-36) ای قافله بدرود! سفر خوش! به سلامت/ من همسفر مرکب پی­کردة خویشم.» (همان: 5)

در بند ابتدایی مهمان به دعا و شکرگزاری در حق فرزندان میزبان می­پردازد. در بند دوم شاعر با زبان عاطفی و احساسی، خداحافظی می­کند.

«من خردی تو دیدم و بخشایمت به مهر/ ور نیز دیده­ای تو، ببخشای پستی­ام.» (زمستان: 129)... بر تو دلا! فرخ و فرخنده باد/ دولت این لرزش و این اضطراب.» (همان: 118)

در این ابیات نیز شاهد کنش عذرخواهی و تبریک هستیم. در بیت اول شاعر درخواست بخشش دارد که این درخواست، جزو کنش ترغیبی نیز به شمار می­آید. بیت دوم نیز به تبریک و شادباش پرداخته­است.

«مسیحای جوانمرد من! ای ترسای پیر پیرهن­چرکین! / دمت گرم و سرت خوش باد!» (همان: 108)

در این بند شاعر مسیحا را مورد خطاب قرار می­دهد و او را با لفظ «دمت گرم» و «سرت خوش باد» دعا می‌کند و می‌خواهد که در این سرما پناهش بدهد. دعا به­عنوان یکی از کنش­های اخلاقی در این بند این­گونه به­کار رفته­است.

«گروه تشنگان در پچ­پچ افتادند: «آیا/ این همان ابر است کاندر پی/ هزاران روشنی دارد؟» (همان: 56)

نمونه­ای از شک و تردید در این بند دیده می­شود که تشنگان دربارة ماهیت ابر در تردید هستند و این نوعی از کنش­های عاطفی- اخلاقی به شمار می­رود.

«خروش رعد غوغا کرد، با فریاد غول­آسا. / غریو از تشنگان برخاست: / باران است، هی! باران ... / پس از هرگز ... خدا را شکر ... چندان بد نشد آخر» (همان: 55)

در بند بعدی نیز شاهد نوع دیگری از کاربرد کنش­های عاطفی مانند شکرگزاری و دعای تشنگان پس از دیدن باران هستیم. تصویرسازی شاعر از رعد و برق در قسمت ابتدایی، بر تأثیرگذاری شعر افزوده ­است.

اخوان توانسته­است ضمن به خدمت­گیری زبان فاخر، کنش­های عاطفی ساده­ای را به کار ببرد که بتواند خواننده را از طریق همدردی­کردن با او یا برانگیختن احساسات روانی­اش، در عواطف و احساسات خود شریک کند. درست است که شعر از تخیل و احساس و عاطفه مایه­ور می­شود؛ اما کنش عاطفی به­کاررفته در اشعار اخوان کمتر از کنش­های اظهاری اشعار اوست و این امر نشانة زبان قدرتمند اخوان است که توانسته­ با تخیل کمتر، احساسات مخاطب را در شعر درگیر کند.

3- کنش ترغیبی

کنش ترغیبی به کنش­هایی اطلاق می‌شود که با استفاده از آن‌ها کسی برای انجام کاری خاص ترغیب می‌شود و از او خواسته می‌شود تا کاری را انجام دهد؛ یعنی گوینده می‌خواهد شنونده کاری را انجام دهد. گوینده سعی می‌کند تا کاری کند که چیز‌هایی انجام شود و جهان را با محتوای گزاره­ای- که شامل عمل آتی شنونده می‌باشد- تطبیق بدهد که شامل پرسشی، امری، درخواستی، توصیه و نصحیت و هشدار می‌باشد.

«باغ بی­برگی که می‌گوید که زیبا نیست؟» (زمستان: 167) «های! نخراشی به غفلت گونه­ام را، تیغ!/ های، نپریشی صفای زلفکم را، دست! / آبرویم را نریزی دل!» (همان: 144-145)

در بند ابتدایی کنش پرسشی بلاغی صورت گرفته است. در این نوع پرسش خواننده منتظر جواب نیست؛ بلکه برای تأکید بیشتر از استفهام انکاری بهره جسته ­است. در بند دوم نیز شاعر به دلش هشدار می­دهد.

«ای پریشان‌گوی مسکین! / پرده دیگر کن! / داستان پور فرخزاد را سر کن» (آخر شاهنامه، 84-85) ... برو آنجا که تو را منتظرند/ دست بردار از این در وطنِ خویش غریب.» (همان: 147)

در اولین بند شاعر از مرد چنگی درخواست می­کند که داستان دیگری بسراید. در بند دوم نیز به قاصدک توصیه و نصیحت می­کند که سربار و طفیل نباشد و به جایی که خواهان او هستند، برود. شاعر از فعل دست­بردار _که حالت امری دارد_ برای بیان توصیه و نصیحت استفاده کرده­است. اینگونه همپوشانی در کنش­ها در آثار اخوان بسیار به چشم می­خورد.

«نه ماهیم من، از شنا چه حاصل؟» (همان: 90)

در این نوع سؤال که شاعر از خودش می‌پرسد، منتظر جوابی نیستیم؛ بلکه برای شماتت مورد استفاده قرار می‌گیرد. این نوع پرسش­ها نمونه­ای از کنش­های ترغیبی می­باشد.

نمونة دیگری از این پرسش­ها را در بیت «زین چه حاصل جز دروغ و جز دروغ؟ / زین چه حاصل جز فریب و جز فریب؟» (همان: 25) می­توان یافت.

این سؤال نیز بلاغی است؛ یعنی منتظر جواب نیستیم؛ بلکه هدف از پرسش، سرزنش است؛ یعنی شاعر قطعاً می­داند که این زندگی حاصلی جز دروغ و فریب ندارد.

4- کنش­های تعهدی

کنش تعهدی مربوط به متعهدکردن خود گوینده برای انجام دادن عملی در آینده است. گوینده با قول دادن، سوگند خوردن و اعمالی نظیر این، متعهد می‌شود که در آینده کاری را انجام بدهد. این کنش تطبیق­دادن جهان با محتوای گزاره‌ای است که عملاً توسط گوینده انجام می­شود؛ علاوه بر این این کنش قصد و نیت گوینده را نیز نشان می‌دهد.

«بس کن خدا را، ای چگوری بس! / ساز تو وحشتناک و غمگین است./ بس کن خدا را، بیخودم کردی». (از این اوستا: 55)

سوگند دادن مرد چگوری، یکی از مصادیق کنش تعهدی است که شاعر مخاطب را به خدا سوگند می­دهد و از او می­خواهد که پایبند به این سوگند باشد و نوایش را قطع کند.

«شما را ای گروه تشنگان، سیراب خواهم کرد/ پس از باران جهان را غرقه در مهتاب خواهم­کرد.» (زمستان: 54)

با توجه به بافت متن، ابر سیاه قول می‌دهد که پس از باریدن باران، تشنگان را غرق در روشنی خواهدکرد. این نوع کنش کمترین بسامد را در میان این سه منظومه دارد.

5- کنش اعلامی

هدف کنش اعلامی اعلام شرایط تازه برای مخاطب است. گوینده و اعلام­هایش بر جهان تغییرات واقعی ایجاد می‌کند. این کنش هم­زمان دارای دو وجه انطباقی بین زبان و جهان است. کنش اعلامی زمانی اتفاق می‌افتد که گوینده قدرت و صلاحیت لازم را داشته باشد. این امر تنها به واسطه انجام مناسب کنش گفتار تحقق می­پذیرد. افعال نام­گذاری­کردن و اعلام­کردن در زیرگروه کنش اعلامی قرار می­گیرد.

«و او مانند سردار دلیری نعره زد بر شهر/ و بسیاری دلیرانه سخن‌ها گفت؛ اما پاسخی نشنفت/ اگر تقدیر نفرین کرد یا شیطان فسون، هر دست یا دستان/ صدایی برنیامد از سری، زیرا همه ناگاه سنگ و سرد گردیدند/ از اینجا نام او شد «شهریار شهر سنگستان».» (از این اوستا: 20) در این بند شاعر روند چگونگی نام­گذاری­کردن شاهزاده را با نام شهریار شهر سنگستان، بیان می­کند.

من امشب آمدستم وام بگزارم/ حسابت را کنار جام بگذارم.» (زمستان: 109)

این نوع کنش نشانگر این است که شاعر از جایگاه قدرت برخوردار است. او اعلام می­کند که آماده است تا وام خود را ادا کند. همچنین تعهد نیز دیده می­شود.

«جاودان بر اسب یال‌افشان زردش می‌چمد در آن / پادشاه فصل‌ها، پاییز.» (همان: 167)

نامگذاری یکی از کاربردهای کنش اعلامی است که این نام بدیع است و زاییده تفکر خود شاعر. او در این بند بر پاییز نام پادشاه فصل‌ها را می‌نهد.

نمونه دیگری از نام­گذاری به­عنوان کنش اعلامی را می­توان در بیت: «نومیدم و نومیدم و نومید / هرچند می‌خوانند «امید»م.» (همان: 104) نیز یافت.

در این بیت شاعر خودناامید است و اطرافیان او را با این حال، امید می‌نامند. تکرار و تناقض که در این بیت مشهود است، بر زیبایی و تأثیرگذاری شعر افزوده­است.

6- جملات شامل دو کنش مختلف

«آفتاب بلند عالمگیر! / من دگر زین حجاب دلزده­ام/ دوست دارم پرستویی باشم / که ز پروانگی کسل شده­ام.»

(زمستان: 41)

در این ابیات شاهد کنش اظهاری از نوع اعتراض و عاطفی از نوع آرزو هستیم. پروانه به آفتاب اعتراض می‌کند که از این افسردگی و پژمردگی دلزده است و آرزو دارد که مثل پرستویی باشد. همچنین کنش اعلامی نیز به چشم می­خورد که پروانه اعلام خستگی می­کند.

از نمونه­های دیگر جملات دوکنشی می­توان به «مرد نبرد باش که در این کهن‌سرا / کاری محال در بر مرد نبرد نیست.» (همان: 36) اشاره کرد.

در این بند نیز شاهد کنش ترغیبی توصیه و اظهاری واقعیت­بنیاد هستیم. شاعر به مخاطب توصیه می‌کند که خود را برای نبرد با ناملایمات زندگی آماده کند؛ چون طبق واقعیتی که از گذشته نیز وجود دارد، برای انسان تسلیم‌ناپذیر، هیچ‌کاری غیرممکن نیست.

«ما فاتحان شهرهای رفته بر بادیم / با صدایی ناتوان تر زانکه بیرون آید از سینه، / ما راویان قصه­های رفته از یادیم.» (آخر شاهنامه: 85)

این بند نیز دارای کنش عاطفی از نوع تاسف و اظهاری از نوع معرفی است. شاعر با حالت تحقیر و تاسف خود را معرفی می‌کند. فاتحان شهرهای رفته بر باد و راویان قصه­های رفته از یاد اصطلاحاتی هستند که شاعر به معرفی خود می­پردازد.

«بس کن خدا را ای چگوری، بس / ساز تو وحشتناک و غمگین است.» (از این اوستا: 55)

در این بند شاهد دو کنش عاطفی از نوع طعنه و تعهدی از نوع سوگنددادن هستیم. شاعر با طعنه به وحشتناک­بودن ساز، مرد چگوری را به خدا سوگند می‌دهد که دیگر چنگ ننوازد.

7- جملات شامل دو زیر گروه از یک کنش

«گرگ‌ها خیره نگه کردند / همصدا زوزه برآوردند:

-«ما ندیدیم، ندیدیمش/ نام، هرگز نشنیدیمش» (زمستان: 82)

در این ابیات تکرار به منظور تأکیدکردن، استفاده از افعال منفی «ندیدیم» و «نشنیدیم» به منظور نفی­کردن و بیان­کردن، زیرگروه­های کنش اظهاری هستند.

«ای خوش آن پرواز و این دیدار/ گرد بام دوست می‌گردند،/ نرم نرمک اوج می‌گیرند، افسونگر پریزادان.» (آخر شاهنامه: 69)

این بند نیز دارای دو کنش عاطفی است. هم آرزومندی را ابراز می‌کند، هم عشق و دوستی دو کبوتر را به تصویر می‌کشد.

برای بیان نمونه­ از دوکنش ترغیبی نیز به بیت «با من بگو، ای بینوای دوره­گرد، آخر / با ساز پیرت این چه آواز، این چه آیین است؟» (از این اوستا: 56) می­توان اشاره کرد.

در این بیت شاهد دو کنش ترغیبی هستیم. شاعر از مرد دوره‌گرد درخواست می‌کند که ماهیت آواز و رسم و راهش را بگوید. کنش ترغیبی درخواستی در قسمت «با من بگو» و پرسشی در قسمت «این چه آواز این چه آیین است؟» دو کنش به کار رفته در این بیت هستند. همان­گونه که در قسمت­های پیشین گفته شد، اشتراک چند کنش در آن واحد در اشعار اخوان بسیار دیده می­شود.

جدول 1- انواع کنش­ها در سه کتاب

کنش

آخر شاهنامه

درصد

زمستان

درصد

از این اوستا

درصد

اظهاری

329

58%

359

48%

260

47%

عاطفی

125

22%

219

30%

142

25%

ترغیبی

104

19%

159

21%

139

25%

تعهدی

2

0.1%

2

0.1%

1

0.1%

اعلامی

6

0.9%

6

0.9%

15

2.9%

کل

566

100%

745

100%

557

100%

 

 

نمودار 1- درصد فراوانی انواع کنش­ها در سه کتاب

 

نمودار 1 همان­طور که در جدول و نمودار مشاهده می­شود، کنش گفتاری تعهدی 0.1 درصد، کنش اعلامی 0.9 درصد، کنش ترغیبی 19 درصد، کنش عاطفی 22 درصد و کنش اظهاری 58 درصد کتاب «آخر شاهنامه»، کنش گفتاری تعهدی 0.1 درصد، کنش اعلامی 0.9 درصد، کنش ترغیبی 21 درصد، کنش عاطفی 30 درصد و کنش اظهاری 48 درصد کتاب «زمستان» و کنش گفتاری تعهدی 0.1 درصد، کنش اعلامی 2.9 درصد، کنش ترغیبی و عاطفی 25 درصد و کنش اظهاری 47 درصد کتاب «از این اوستا» را به ترتیب از کمترین به بیشترین میزان کاربرد کنش­های گفتاری را در این سه کتاب به خود اختصاص دادند.

جدول 2- تعداد کل کنش گفتاری­های به کار رفته در هر سه کتاب

نام کنش

تعداد

درصد

اظهاری

948

51 %

عاطفی

486

26%

ترغیبی

402

22%

تعهدی

5

0.1%

اعلامی

27

0.9%

کل

1868

100%

 

 

 

نمودار 2- درصد فراوانی کل کنش­های گفتاری به کار رفته در سه کتاب

نمودار 2- همان­طور که در جدول و نمودار مشاهده می­شود، کنش گفتاری تعهدی با 0.1 درصد، کنش اعلامی با 0.9 درصد، کنش ترغیبی با 22 درصد، کنش عاطفی با 26 درصد و کنش اظهاری با 51 درصد به ترتیب از کمترین به بیشترین میزان کاربرد کنش های گفتاری را در این سه کتاب به خود اختصاص دادند.

بحث و نتیجه­گیری

در این سه کتاب «آخر شاهنامه»، «زمستان» و «از این اوستا» 1868 مورد کنش گفتاری به کار رفته است که 948 مورد آن اظهاری، 486 مورد آن عاطفی، 402 مورد آن ترغیبی، 5 مورد آن تعهدی و 27 مورد آن اعلامی می­باشد. هدف از تحلیل­های آماری این تحقیق نشان دادن بسامد تقریبی کنش­های به کار رفته در سه کتاب مذکور است تا بدین­وسیله معلوم گردد که کدام کنش­ها در این سه کتاب بیشتر مورد استفاده می­باشد و در کدام کتاب بیشترین تعداد کنش­های گفتاری به کار رفته­است. بیشترین تعداد کنش اظهاری به کار رفته در سه کتاب نشان می‌دهد که شاعر در این سه کتاب در پی بیان چگونگی چیزها و باور خود است و قصد دارد از طریق شعر دنیای خود را آنچنان که هست یا آنچنان که باور دارد، نشان دهد. این اظهار باورها به صورت اعتراض یا دلیل آوردن و غیره بر احساسات و عواطف او پیشی می­گیرد و شعر اخوان را بیش از آن که عاطفی و یا متعهد نشان دهد، در پی اثبات باورهای صادق شاعر از روزگار خویش است. در مقابل، کم­بودن تعداد کنش­های تعهدی یا اعلامی نشانگر عدم تعهد و مسئولیت، اعتبار یا مرتبة پایین قدرت اجتماعی این شاعر است. به یکی از این دو دلیل، اخوان سعی در تغییر جهان ندارد و با پدیده­ها منطقی برخورد می­کند. همچنین مشخص شد که کتاب «زمستان» به دلیل بیشترین تعداد کنش­های گفتاری به کار رفته نسبت به دو کتاب دیگر به لحاظ ارتباط زبانی از سوی شاعر و دریافت مقصود از سوی مخاطب، غنی­تر است.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

ORCID

Kazem Dezfoulian Rad

https://orcid.org/0009-0005-9816-797X

Mahdieh Moradbekloo

https://orcid.org/0009-0006-2240-3873

 

 

[1]. Illocutionary point.

[2]. Perllocutionary.

[3]. Context of situation.

[4]. Representatives act.

[5]. Directives act.

[6]. Expressives act.

[7]. Commissives act.

[8]. Declarations act.

References

Abdollahian, H. & Bagheri, A. (2017). Five speech acts in Sepehari's poem ‘Sedaye paye ab’. Persian language and literature, Vol. 25, No. 82, Pp. 241-258. https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.24766925.1396.25.82.12.3 [In Persian]
Ahmadinargese, R., Gorjian, B., Naghizadeh, M. and Hoseini, H. (2018). Persuasive speeches in the Quran. Literary-Quranic Studies, Vol. 9, No. 33, Pp. 9-21. 20.1001.1.23452234.1397.6.2.2.5 [In Persian]
Ahmadpour, A. (2009). Shariyare shahre sangestan. Tehran: Kalhor. [In Persian]
Akhavanesales, M. (1959). Akhare shahnameh. Tehran: Morvarid. [In Persian]
Akhavanesales, M. (1965). Az in avesta. Tehran: Morvarid. [In Persian]
Akhavanesales. M. (2003). Zemestan. Tehran: Morvarid. [In Persian]
Chapman, S. (2005). From philosophy to linguistics. Translated by Saafi, H. Tehran: Game no [In Persian]
Cook, G. (2009). Applied Linguistics. Translated by Hasrati, M & Ghazanfari, F & Gheytoori, A. Kermanshah: Razi university. [In Persian]
Fazaeli, M. and Negaresh, M. (2011). Analysis of the fifty-first sermon of Nahj al-Balagha based on Searle's classification of speech acts. Islamic Studies: Sciences of Quran and Hadis, Vol. 43, No. 86, Pp. 81-118. 10.22067/naqhs.v43i1.7939 [In Persian]
Ghobadi, S. and Ghobadi, H. (2021). Examining speech acts in the play Death of Yazdgerd based on Searle's opinion, The 9th National Conference on Literary Text Studies, Tehran. P, 2. https://civilica.com/doc/1245501/ [In Persian]
Hoghooghi, M. (1991). Iran's modern literature (poetry). Tehran: Ghatreh. [In Persian]
Hoseyni, M & Hasanpoor, K. (2012). Speech analysis:(critical) discourse analysis,speech analysis. Tehran: Rahnama. [In Persian]
Kazemi, F & Jamshidi, S. (2016). The theory of speech acts in Farsi and English. Tehran: Dastan. [In Persian]
Kheyrabadi, R & Sameni, S. (2016). Introduction to Linguistics (focusing on interdisciplinary approaches). Tehran: Culture library Publising. [In Persian]
Khosravi, N. (2017). Analysis of speech acts in two Persian novels Samfooni e mordegan and Cheragh ha ra man khamoosh mikonam based on Austin (1962) and Searle (1969) comments. Master's thesis. Department of General Linguistics, Faculty of Literature and Human Sciences, Ilam University. [In Persian]
Mohamadi amoli, M. (2001). Avaze chogoor (life and poetry of Mahdi Akhvanesales). Tehran: Sales. [In Persian]
Safavi, K. (2008). An introduction to semantics. Tehran: Soore ye mehr Pubkishing. [In Persian]
Searle, J. R. (1963). Speech acts; An essay in the philosophy of language. Translated by Abdollahi, M. Qom: Islamic Science and Culture Research Institute Publishing. [In Persian]
Shahindeji, S. (2008). Shariyare Shahre Sangestan. Tehran: Sokhan. [In Persian]
 
Literary Text Research
Volume 29, Issue 105
September 2025
Pages 9-34

Files

Share

How to cite

Statistics