Immaturity of Hessam al-Din; The Main Reason Behind the Delay of the Second Book of Masnavi

مثنوی مولوی برخلاف غزلیات که با یاد و خاطرات شمس رقم­ خورده­ به نام حسام­الدین چلپی گره خورده است. ظاهراً فراز و فرودهای زندگی مادی و معنوی او در سیر سرایش مثنوی بی­تأثیر نبوده است. یکی از مسائل عمده و قابل بحث در این باره، وقفة ایجاد شده در سرایش دفتر دوم مثنوی است که حالات حسام­الدین، عامل اصلی آن است. در این مقاله به یکی از مهم­ترین دلایل این موضوع پرداخته شده­ و با روش تحلیلی- توصیفی و با تکیه بر مثنوی و با دیدی هرمنوتیکی به ابیات آغازین دفتر دوم و ابیات پایانی دفتر اول در راستای فرضیة موجود، بحث و بررسی شده­ است.[1]

1. پیشینۀ پژوهش

بخشی از کتبی که دربارۀ مثنوی یا مولوی نگاشته شده به موضوع تأخیر ِمثنوی بعد از دفتر اول اختصاص یافته‌ است. علاوه بر این، در دوران متأخر مقالاتی در همین زمینه نوشته شده‌ است. پرداختن به همة این موارد و احیاناً نقد و بررسی آن­ها یقیناً در حوصلة یک مقاله نیست، اما به بعضی از این منابع به صورت خیلی مختصر اشاره می­شود. این منابع را در یک نگاه می­توان به دو دسته تقسیم کرد.

1-1. منابعی که نظر افلاکی را پذیرفته­ و تکرار کرده­اند

افلاکی مهم­ترین علت تأخیر مثنوی را مرگ همسر حسام­الدین (کاتب مثنوی) و قبض روحی مولانا، دانسته است: «از ناگاه حَرَم چلپی وفات یافته، فترتی در آن میانه واقع شد و از آن سبب، از طلب قوت جان و قوت روان تکاسل نمود و در باطن مبارکش هر لحظه حالتی و حیرتی نو ظاهر شد که با چیزی دیگر نمی­توانست پرداختن و همچنان مولانا چندانی به تواجد و حالات و بیان حقایق و کشف دقایق مستغرق گشته بود که به حضرت چلپی هیچ نمی­فرمود تا بر این قضیه دو سال تمام بگذشت» (افلاکی، 1385، جلد 2: 743-744). محققان نامداری، نظر افلاکی را پذیرفته و یا به گونه­ای نقل کرده که گویی نظر ایشان را قبول دارند. از جمله­ می­توان از نیکلسون[2] (1386: 522)، شبلی ­نعمانی (1375: 88)، فروزانفر (1376: 107)، گولپینارلی[3] (1374: 59 و 1374، جلد 1: 24)، شهیدی (1375: جلد 4: 298 و جلد 5: 6)، زرین­کوب (1382: 214 و 1384: 224) و... نام برد.

1-2. محققانی که نظر افلاکی را نپذیرفته­اند

 بعضی از محققان در نظر افلاکی تردید کرده، یا نظریة جدیدی مطرح کرده­ و یا علاوه بر تأیید نظر افلاکی دلایلی دیگر نیز ارائه کرده­اند. نیکلسون علاوه بر تأیید نظر افلاکی در شرح مقدمة منثور دفتر دوم، علت تأخیر و معطل ماندن مثنوی را واسطة الهام غیبی مولانا دانسته است که از تصرف او خارج است (نیکلسون، 1386، جلد 2: 588).

گولپینارلی ضمن پذیرش نظر افلاکی، قبض روحی مولانا بر اثر مرگ صلاح­الدین را نیز در تأخیر مثنوی مؤثر می­داند (گولپینارلی، 1374: 154). شهیدی آماده نبودن حسام­الدین را علت این تأخیر می­داند، اما می­نویسد: «روشن نیست که رفتن حسام­الدین به معراج حقایق [،] تنها بر اثر مردن زن او بوده یا حالت دیگری بر وی دست داده» (شهیدی، 1375، جلد 5: 6).

 استعلامی گفتة افلاکی را تأیید می­کند، اما به نوعی در آن شک می­کند و این انقطاع را که ممکن است برای هر کسی اتفاق بیفتد، طبیعی می­داند (استعلامی، 1379، جلد 2: 6).

زرین­کوب علاوه بر پذیرش نظر افلاکی، می­نویسد: «احتمال اینکه جسم حسام­الدین در اواخر دفتر اول دچار ضعف و ملال و رنجوری شده باشد. وجود دارد» (زرین­کوب، 1382: 214).

خوارزمی با توجه به ابیات پایانی دفتر اول از جمله «ای دریغا لقمه‌ای دو خورده شد *** جوشش فکرت از آن افسرده شد» (مولوی، 1377، جلد 1: 3989) می­نویسد: «لقمه­ا­ی چند صوری نه معنوی مانع کشف اسرار مثنوی گشته» (خوارزمی، 1366، جلد 2: 512) و در جایی دیگر ارتقا و عروج حسام­الدین را علت تأخیر مثنوی می­داند (همان: 906). در همین راستا محمدرضا لاهوری نیز معتقد است: «کنایه از صور حکایات است که به نظم درآمد یعنی اشتغال به صورت باعث حجاب معنی شد. سخن به قدر فهم مستمع باید انشا کرد. از این جهت معنی­های صاف گردآلودِ صورت گشته، پس صبر باید کرد تا حق تعالی معنی را بر صورت غالب گرداند» (لاهوری، 1376: 298).

اکبرآبادی در شرح همین بیت اخیر می­گوید: «به سبب میل مستمع به صور حکایات، یا به سبب تعلق دل او به شواغل جسمانی، یا به سبب عود بعضی احکام طبیعت جناب هدایت مآب حضرت مولوی، رضی الله عنه» (اکبرآبادی، 1383، جلد 1: بیت 4001) انقروی در پایان دفتر اول علت تأخیر را از درون مولانا دانسته و این انقطاع را برای صاف شدن چشمه­های حکمت او لازم دانسته است. اما در اول دفتر دوم، محو و صحو حسام­الدین را باعث قطع و وصل مثنوی می­داند (انقروی، 1380، جلد 2: 13).

زمانی معتقد است: «تأخیر مثنوی و توقف در نظم آن، فراتر از آن است که به یک حادثة طبیعی (فوت همسر حسام­الدین) محدود شود، بلکه می­توان گفت که این تأخیر از آن رو بوده که حقایق ربانی و معارف باطنی باید به نضج مطلوب می­رسید و شرایط ظهور می­یافت» (زمانی، 1388، جلد 2: 18)[4].

شمیسا نظر جدید و بی­سابقه­ای را مطرح می­کند: «حسام­الدین مدتی نزد مولانا نیامد (در این زمان همسر او نیز فوت کرده بود) خود شیخ خانقاهی شد یا به نزد مشایخ دیگر رفت و سرانجام پشیمان به نزد مولانا بازگشت. مولانا به او می­گوید اکثر مشایخ دروغین و قلبند، حرف درویشان را دزدیده­اند تا این و آن را فریب دهند و از بازگشت حسام­الدین و اینکه خود او سرانجام این نکته را دریافته اظهار شادمانی می­کند» (شمیسا، 1391: 380).

روحانی در مقاله­ای علل و عوامل این تأخیر را به سه دسته تقسیم­بندی کرده‌ است: - اسباب و عوامل گوینده‌محور، 2- اسباب و عوامل مخاطب‌محور و 3- اسباب و عوامل متن‌محور. در قسمتی از بخش دوم، چنین بیان می­کند: «نیاز و مصلحت معرفتی- سلوکی حسام­الدین به صبر و سکوت بوده که با تشخیص و دستور پیر (مولوی) برای رسیدن به حیات تازه و در پی آن رسیدن به غذاهای تازة معنوی ضرورت داشته‌ است» (روحانی، 1390: 141).

محمودی در مقاله­ا­ی با عنوان «مهلتی بایست تا شیر خون شد» می­نویسد: «علت فترت بین دفتر اول و دوم تحولات درونی حسام­الدین بوده که حالت محو و استغراق در حق برای او رخ داده‌ است و عوامل دیگر از جمله فوت همسر حسام­الدین یا فرزند مولوی و یا هر عامل دیگری نمی­تواند در این باره دخیل باشد» (محمودی، 1383: 146).

محمدی آسیابادی در مقالة «مهلتی بایست تا خون شیر شد (تأویلی بر ابیات آغازین دفتر دوم مثنوی) حالات حسام­الدین را در تأخیر مثنوی دخیل نمی­داند» (محمدی­آسیابادی، 1378: 170). حتی در ابیاتی که به صراحت نام حسام­الدین را آورده آن را نماد جنبه­های معنوی مثنوی دانسته است (همان: 159). همتیان نیز در مقالة «تبیین دلایل وقفه در سرودن مثنوی از زبان مولوی» عدم آمادگی روحی مولانا را سبب تأخیر دفتر دوم مثنوی دانسته است (همتیان، 1396: 279- 302 ).

2. روش

این پژوهش به روش کتابخانه­ای و به­ صورت تحلیلی- توصیفی انجام شده و به بررسی یکی از مهم­ترین عوامل تأخیر دفتر دوم مثنوی مولوی از دریچه­ای نو نگریسته شده است.

3. یافته­ها

نمی­توان تأخیر دفتر دوم مثنوی را وابسته به یک یا چند عامل دانست و قاعدتاً باید مجموعه­ای از عوامل بعضاً ناشناخته در این موضوع مؤثر باشد، اما در این مقاله به یکی از مهم­ترین عوامل این تأخیر پرداخته می­شود که از دید منتقدان مثنوی مغفول مانده است. به طور خلاصه می­توان گفت که صلاح­الدین که بعد از شمس رسماً خلیفة مولوی شده بود در سال 657 وفات می­کند.

مولوی بسیاری از کارها را به حسام­الدین که از جوانی توجه او را به خود جلب کرده بود، واگذار می­کند، اما بنا به دلایلی که خواهیم گفت، او را رسماً به خلیفگی برنمی­گزیند و این خلیفگی را به آینده­ای نامعلوم موکول می­کند. این بلاتکلیفی یقیناً خوشایند حسام‌الدین نبوده و مانند هر طالب منصبی، مشتاق است که مولوی هر چه زودتر حکم خلیفگی او را توشیح کند. اما مولوی او را به صبر فرا می­خواند و منتظر فرصتی مناسب است که توجیه و دلیل محکمی برای خود و مخالفان او داشته باشد. در نهایت در سال 660 (مصادف با پایان دفتر اول) حوصلة حسام­الدین از صبر مولوی و حوصلة مولوی از تعجیل و اصرار حسام­الدین سر آمده برای مدت دو سال در بین این دو، قهرگونه­ای اتفاق می­افتد. (چنان­که خواهیم گفت) از ابیات آغازین دفتر دوم چنین استنباط می­شود که ظاهراً حسام­الدین مولوی را ترک می­کند، اما از مقدمه­های منثور دفتر دوم به روشنی بر­می­آید که عامل اصلی این هجران مولوی است و اوست که حسام­الدین را طرد می­کند.

مولوی درِ چاه مثنوی را بند می­کند تا مهم­ترین عامل همنشینی با حسام­الدین (سرودن مثنوی از جانب مولوی و کتابت آن توسط حسام­الدین) را از بین برده با این کار، او را ادب­گونه‌ای کرده باشد. این موضوع دو سال به طول می­انجامد تا اینکه در این مدت موانع خارجی از بین رفته یا کم­رنگ شده و حسام­الدین نیز به بلوغ فکری و معنوی که مدنظر مولوی است، می­رسد و مفتخر به دریافت حکم خلیفگی از مولانا می­شود و دوباره کتابت مثنوی را از سر می­گیرد.

زرین‌کوب نیز معتقد است که حسام­الدین پس از بازگشت به مقام خلیفگی رسید: «بازگشت او از این معراج حقایق نه فقط موجب شادی و آسایش مولانا بلکه نیز داعی خرسندی فوق­العادۀ یاران گشت. در این هنگام بود که مولانا او را به­طور رسمی خلیفة خویش کرد، مریدان هم که از بازگشت او احساس خرسندی می­کردند، این انتخاب را مژده­ای دل­پسند یافتند و از روی میل و شوق، بدون هیچ تردید و مخالفتی به شیخی او گردن نهادند» (زرین­کوب، 1384: 225).

 به هر حال به نظر می­رسد علت تأخیر و سرودن مجدد مثنوی، هر دو در رفتار حسام­الدین نهفته است. از این رو، در آغاز سرودن دفتر دوم، رنجشی که مولوی از حسام­الدین داشته برطرف شده یا خواهش و درخواستی که حسام­الدین از مولوی داشته یا برعکس، برآورده شده است. در ادامه برای اثبات و تبیین این ادعا، دلایل خود را در دو بخش «برون متنی» و «درون متنی» ارائه می­دهیم.

3-1. برون متنی

علاقة بیش از حد حسام­الدین و مولوی به هم (افلاکی، 1385، جلد 2: 769، گولپینارلی، 1386: 59 و سپهسالار، 1378، جلد 1: 76) مسبب اتفاقات خاصی شده که بعضاً در روند سرودن مثنوی مؤثر بوده است. فلسفة سرودن مثنوی، تأخیر و از سرگیری مجدد سرایش مثنوی تا حد زیادی به احوالات حسام­الدین گره خورده است. حسام­الدین پس از مرگ صلاح­­الدین زرکوب (657) خاص­ترین یار مولاناست، اما بنا به دلایلی او را تا سال 662 (مصادف با آغاز سرودن دفتر دوم) رسماً خلیفة خود نمی­کند؛ هر چند تمام یا اکثر کارها را بدو محول کرده است. حسام­الدین در مجموع فقط ده سال در زمان مولانا رسماً خلیفة او بوده‌ است؛ یعنی از سال 662 (مصادف با آغاز سرودن دفتر دوم مثنوی) تا سال 672 (سال فوت مولوی) (سپهسالار، 1378، جلد1: 121). زرین کوب نیز تأیید می­کند که حسام­الدین در سال 662، مصادف با سرودن دفتر دوم، رسماً خلیفة مولوی می­شود: «مقارن آغاز دفتر دوم منجر بدان شد که حسام­الدین به خلافت و شیخی مولانا تعیین شود» (زرین­کوب، 1384: 209 و 218). Fi مهم­ترین دلایلی که باعث به تعویق افتادن خلیفگی حسام­الدین شده‌ در ادامه پرداخته شده است.

3-1-1. مخالفت و دشمنی نزدیکان مولوی با حسام­الدین

قرائن فراوانی وجود دارد که در بین نزدیکان مولوی کسانی بوده­اند که به حسام­الدین حسادت می­ورزیده­اند و خلیفه ­بودن او را برنمی­تافتند. یکی از مشهورترین حاسدان حسام­الدین، فاطمه خاتون دختر صلاح­الدین زرکوب و همسر سلطان ولد (پسر مولوی) بوده‌ است (افلاکی، 1385، جلد 2: 772). سلطان ولد نیز تحت تأثیر زوجه­اش برای حسام­الدین مانع­تراشی می­کرد، هر چند مولوی برای اعتراض­های او ارزشی قائل نبود (زرین­کوب، 1384: 232). اما به هر حال هشداری برای مولوی محسوب می­شده‌ است که بی­گدار به آب نزند. شاید یکی از دلایل این دشمنی، توجه مولانا به حسام­الدین در زمان حیات و خلیفگی صلاح­الدین است که رنجش خاطر صلاح‌الدین از مولوی را نیز در پی داشته‌ است (سپهسالار، 1378: 186).

زرین­کوب معتقد است یکی از دلایل ناخرسندی صلاح­الدینِ انحصارطلب از حسام­الدین به دلیل محول کردن بعضی از کارهای مریدان به وی در زمان بیماری صلاح­الدین بوده‌ است (زرین­کوب، 1384: 198 و232).

در رسالة سپهسالار در مورد دلگیری صلاح­الدین و مولوی اشاراتی وجود دارد (سپهسالار، 1378: 117). ظاهراً صلاح­الدین به­ شدت از توجه ویژۀ مولانا به هر کسی ناراحت می­شد و مولوی نیز از این غیرت و رشک صلاح­الدین با خبر بوده­ است. افلاکی از زبان سلطان ولد نقل کرده است که پدرم در دمشق یار محبوبی به نام شیخ حمیدالدین داشت که از اولیای کامل خدا بود و پدرم او را دوست داشت. چون از دمشق به سوی روم عزیمت کردیم به پدر گفتم او را با خود بیاوریم. گفت: «شیخ صلاح­الدین ما به قونیه است، نشاید او را آن­جا بریم که دو ولی خدا هم­چون دو شیرند، در یک موضع نگنجند» (افلاکی، 1385: 714).

طبیعی است که دختر صلاح­الدین که عروس مولوی هم هست به تبعیت از پدر، دشمنی با حسام­الدین را ادامه داده با واسطه و بی­واسطه، گفته و ناگفته در پیش مولوی برای حسام­الدین مانع‌تراشی می­کند.

زرین­کوب ناخرسندی فاطمه خاتون از حسام­الدین و وادار کردن سلطان ولد را علیه او حتی بعد از مرگ مولوی، ناشی از سابقة ناخرسندی اعلام نشدة بین صلاح­الدین و حسام­الدین می­داند (زرین­کوب، 1384: 198 و232).

افلاکی معتقد است که حسادت همسر سلطان ولد نسبت به حسام­الدین حتی بعد از مرگ مولوی فروکش نکرده بود و سلطان ولد را به دشمنی با حسام­الدین ترغیب می­کرده، اما سلطان ولد به سخن همسرش عمل نمی­کرد (افلاکی، 1385: 772).

سپهسالار معتقد است که حسادت اصحاب مولوی نسبت به حسام­الدین هنگامی­که خلیفه سده بود، کمتر شده یا اصلاً از بین رفته بود: «در زمان حسام­الدین {مریدان} بی­حقد و حسدی مستفید می­شدند» (سپهسالار، 1378: 121). بنابراین به روشنی می­توان استنباط کرد که تا قبل از خلیفه شدن او، چنین حقد و حسدی وجود داشته‌ است.[5] پس از رسمیت یافتن خلافت حسام­الدین، علاقة مولانا به حسام­الدین افزایش یافته و سه بار قبل از مرگ اعلام کرده بود که حسام­الدین جانشین اوست (افلاکی، 1385: 586).

3-1-2. کامل نبودن حسام­الدین از نظر مولوی

 حسام­الدین از نوجوانی نظر مولوی و حتی شمس را به خود جلب کرده بود. در زمان حضور شمس، بین سال­های 642 تا 645 حسام­الدینِ جوان ­در نزد مولانا و اصحاب او به ویژه شمس از پایگاه ویژه­ای برخوردار بوده‌ است. منقول است که شمس گفته‌ است: «حضرت مولانا مرا و سه کس دیگر را بس است... از سرّ آن سه کس پرسیدند. فرمود: شیخ صلاح­الدین و شیخ حسام­الدین و مولانا بهاء­الدین» (افلاکی، 1385: 317). اما مولوی در اعطای نشان خلافت به حسام­الدین پس از مرگ صلاح­الدین، عجله­ای ندارد و ظاهراً منتظر پختگی کامل اوست که تا چهل سالگی[6] او به طول می­انجامد. گوئی سن کم حسام‌الدین با وجود مریدان مسن و پختة مولانا، عاملی برای خلیفه نشدن اوست. زرین­کوب می­نویسد: «شیخ حسام­الدین در این هنگام {سال 662} چهل ساله بود و از لحاظ سنی هم برای خلافت مولانا اشکالی نداشت» (زرین­کوب، 1384: 227). گویی حسام­الدین تا قبل از این برای خلافت با مشکل مواجه بوده‌ است!

حسام­الدین در سال 622 در قونیه متولد شده (فروزانفر، 1376: 102) و در زمان وفات صلاح‌الدین (سال 657) فقط سی و پنج سال دارد و ظاهراً از نظر مولانا یا مریدان برای خلافت اندکی زود به نظر می­رسد. هدف ما پرداختن به این مسأله نیست، اما با توجه به آموزه­های عرفانی عدد چهل، عدد کاملی است و سن چهل سالگی نیز اوج پختگی عقل است، چنان­که نظامی گنجوی در مخزن­الاسرار می­گوید:

            (نظامی­گنجوی، 1363: 48)

     مولوی، خود نیز آشکار به این مطلب اشاره می­کند:

(مولوی، 1377، جلد 3: 3502)

بعثت پیامبر اسلام (ص) در سن چهل سالگی نیز می­تواند یکی از دلایل صوفیه برای اثبات این ادعا باشد که چهل سالگی اوج پختگی عقل است. علاوه بر احادیث متعدد در سورة الأحقاف نیز  به­صراحت به این موضوع اشاره شده است و سن چهل سالگی کمال قدرت و رشد دانسته شده است: ﴿وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً ...﴾[7] (ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکى کند، مادرش او را با ناراحتى حمل مى­کند، و با ناراحتى بر زمین مى­گذارد، و دوران حمل و از شیر باز گرفتنش سى ماه است، تا زمانى که به کمال قدرت و رشد برسد، و به چهل سالگى وارد شود...) طبیعی است که  صوفیه بیشتر از مردم عادی به این موضوع اهمیت می­داده­اند.  از این رو، مولوی، پس از چهل سالگی حسام­الدین از این جهت بهانة موجهی را برای عدم اعطای خلافت به حسام­الدین ندارد.

3-2. درون متنی

مثنوی مولوی از متون تأویل­پذیر طراز اول شعر فارسی است و برخلاف بعضی از متون، تک صدایی نیست. از این رو، با رعایت اصول، می­توان تأویل­های مختلفی از بسیاری از ابیات و حکایات آن ارائه کرد. با این مقدمه ما با یک رویکرد هرمنوتیکی ابیات آخر دفتر اول و ابیات آغازین دفتر دوم را که با فرضیة ما سازگاری بیشتری دارد، تحلیل می­کنیم. اگر چه می­دانیم از این ابیات تأویل­های دیگری صورت گرفته و معتقدیم قابلیت تأویل­های دیگر را نیز دارند.

بی­انگیزگی مولوی در سرودن مثنوی را باید در اواخر دفتر اول جست‌وجو کرد. آخرین حکایت اصلی دفتر اول، ماجرای حضرت علی (ع) با عمروبن­عبدود است. مولوی حلم حضرت علی (ع) را می­ستاید و چنان که شیوة اوست، حلم حضرت علی (ع)، زمینه­ای برای تغییر موضوع می­شود. مولوی ضمن توصیف حلم و پس از ذکر گناه آدم و... می­گوید:

(مولوی، 1377، جلد 1: 3989-4002)

اکثر شارحان، فاعل مصرع اول (خورندة دو لقمه­) را مولوی دانسته­اند، اما برخی نیز نظر دیگری دارند. اکبرآبادی از قول لاهوری (یکی از شارحان مثنوی) می­نویسید: «لقمه­ای چند خوردن کنایت از صور حکایات است که به نظم درآمد... و می­تواند بود که اشارت به حال سامعان کرده باشد» (اکبرآبادی، 1383: 535). زمانی نیز به درستی متوجه تغییر حالت مولانا شده­ است، اما دلیل تغییر حالت را با شک و تردید همان فوت همسر حسام­الدین دانسته­ است: «از این بیت و ابیات بعدی دانسته می­شود که حادثه­ای رخ داده­ و احوال مولانا را دگرگون ساخته­ است. آیا آن حادثه فوت همسر حسام­الدین است یا چیز دیگر؟» (زمانی، 1388، جلد 1: 1126).

انقروی مخاطب مولوی و خورندة دو لقمه را مستقیماً حسام­الدین می­داند و به همین اکتفا کرده­ است و در مورد آن توضیح بیشتری ارائه نمی­کند: «روزگاری سخنان مولانا برای حسام‌الدین گوارا و لذیذ بود و همچون خار سبز که برای شتر لذت ­بخش بود، به حساب می­آورد. اما بعد از مدتی به دلیل خشک شدن خار آن را برای شتر ناگوار و دردآور می­داند (حادثه­ای باعث شده­ است که حسام­الدین از سخنان مولانا لذت نبرد-خود مولانا هم به این امر کاملاً واقف است) و چاره­ی آن را صبر می­داند» (انقروی، 1380، جلد 1: 3998).

   به نظر می­رسد مولوی آگاهانه جمله را مجهول می­آورد؛ زیرا جایز نمی­داند از فاعل خورندة لقمه­هایی که باعث افسرده شدن جوشش فکر او شده به صراحت یاد کند. از نظر دستوری فاعل محذوف، می­تواند مولوی، حسام­الدین یا هر کدام از مستمعان و یا اشخاص دیگری باشد، اما اگر منظور مولوی خودش بود به احتمال زیاد از فعل «خوردم» استفاده می­کرد. به نظر ما کسی که با خوردن و توجه به لقمه­های مادی خشم و ناراحتی مولوی و انقباض فکر او را باعث شده، حسام­الدین است. اگر چه ظاهراً حسام­الدین توجه به این دو لقمه (درخواست­های او) را چندان اشتباه بزرگی نمی­داند؛ زیرا در بیت­ بعد مولوی به او هشدار می­دهد که گندمی (همان دو لقمه) (حرف «ی» در گندمی برای افادة تحقیر است) باعث شد که خورشیدِ حضرت آدم به کسوف مبتلا شود و ذنب (عقدة ذنب= جوزهر) با آن کوچکی می­تواند ماه بدر را به خسوف مبتلا کند:

(همان: 3990)

  مولوی به دلیل خاک­آلود بودنِ آبِ سخنِ حسام­الدین درِ چاه مثنوی را می­بندد و از خدا می­خواهد که این تیرگی را بر طرف کند. اگرچه شارحان، خاک­آلود بودنِ آبِ سخن را صفت سخنان مولوی دانسته­اند (اما دلیل قانع­کننده­ای برای چرایی و چگونگی آن ارائه نکرده­اند)، اما هیچ بعید نیست، بلکه منطقی­تر به نظر می­رسد که مولوی، سخنانِ حسام­الدین را خاک­آلود توصیف کرده باشد که درخواست­های بی­مورد یا نابجایی از مولوی داشته‌ است.

با توجه به پیش­فرض­های مختلف، می­توان از آخرین بیت دفتر اول (صبر آرد آرزو را نه شتاب... ) تأویل­های متفاوتی ارائه کرد، اما این چه آرزویی است که با صبر میسر می­شود نه شتاب؟ و چه کسی است که با عجله می­خواهد به آرزویش برسد؟ شارحان مثنوی جواب قانع‌کننده­ای ارائه نکرده­اند؛ زیرا ابیات قبل را مربوط به مخاطبان عام یا وصف سخنان مولوی دانسته­اند که به این ترتیب برخلاف معهود، ارتباط این بیت با ابیات قبل خیلی منطقی به نظر نمی­رسد، اما با توجه به فرضیة ما، گویی مولوی دفع دخل مقدر کرده و حسام­الدین را که با عجله می­خواهد حکم رسمی خلیفگی خود را دریافت کند به صبر توصیه می­کند و درخو است او را اجابت نمی­کند و زمینة خلیفگی حسام­الدین را با توجه به فشارهای بیرونی و عدم پختگی کامل او، به آینده موکول می­کند.

در مقدمة منثور دفتر دوم که به نوعی تلطیف شده و مولوی به ناچار باید جوابی برای شروع مجدد مثنوی داشته باشد، سربسته و مبهم، مطالبی را بیان می­کند که شاید حسام­الدین بهتر از دیگران کنایات و نمادها را متوجه می­شود. این جملات مانند ابیات آخر دفتر اول و ابتدای دفتر دوم از تأویل­پذیری بالایی برخوردارند و از آن­ها نیز تأویل­های فراوانی شده، اما با فرضیة ما تطابق بیشتری دارند: «بیان بعضی از حکمتِ تأخیر این مجلد دوم کی اگر جملة حکمت الهی بنده را معلوم شود در فواید آن کار بنده از آن کار فرو ماند و حکمت بی‌پایان حق ادراک او را ویران کند، بدان کار نپردازد. پس حق تعالی شمّه‌ای از آن حکمت بی‌پایان مهارِ بینی او سازد و او را بدان کار کشد کی اگر او را از آن فایده هیچ خبر نکند هیچ نجنبد؛ زیرا جنباننده از بهره‌های آدمیان­ست کی از بهر آن مصلحت کنیم و اگر حکمت آن بر وی فروریزد هم نتواند جنبیدن. چنان که اگر در بینی شتر مهار نبود نرود و اگر مهار بزرگ بود هم فروخسپد و «وَ إِنْ مِنْ شَی‏ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ». خاک بی آب کلوخ نشود و چون آب بسیار باشد هم کلوخ نشود وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِیزانَ. به میزان دهد هر چیز را نی بی‌حساب و بی‌میزان الّا کسانی را که از عالم خلق مبدَّل شده‌اند «وَ یَرْزُقُ مَنْ یشاءُ بِغَیرِ حِسابٍ شده‌اند وَ مَن لَم یذُق لَم یَدرِ...» (مولوی، 1377: 153)

  اگر در یک نماد­پردازی، مولوی را با خدا و حسام­الدین را با «بنده» جایگزین کنیم (چنان­که خواهیم گفت مولوی در اولین مقدمة منثوری که بر دفتر دوم نوشته، خود را به خدا و حسام­الدین را به حضرت آدم تشبیه کرده‌ است) مشخص خواهد شد که مولوی می­خواهد حسام­الدین را متوجه بعضی از اشتباهات خود کند، اما کاملاً به روی او نمی­آورد. علاوه بر این، مولوی با توجه به آیة «وَ إِنْ مِنْ شَی‏ءٍ...» گوشزد می­کند که می­توانسته از همان اول خلیفگی را به حسام­الدین بدهد، اما تدریجی و به موقع، منطقی و به «قدر معلوم» صورت گرفته‌ است[8] و لطف بی­حساب مولوی، هنگامی شامل حسام­الدین  شده که از عالم خلق مبدَّل شده بود.

  در ابیات مقدمة دفتر دوم نیز قراین محکمی وجود دارد که در راستای فرضیة ماست و تقریباً نظر افلاکی و دیگران را رد می­کند یا حداقل آن­ها را تأیید نمی­کند. هر چند در این مقاله قصد معنی کردن تمام ابیات مقدمه دفتر دوم را نداریم، اما می­توان گفت تمام ابیات این مقدمه با فرضیة ما همخوانی دارد یا حداقل تباین خاصی ندارد. از جملة این قراین می­توان به مصرع دوم بیت «مهلتی بایست تا خون شیر شد» اشاره کرد. با یک تأویل نه چندان دور، مشخص است که مولوی علت تأخیر مثنوی را خونی می­داند که به مرحلة شیر بودن نرسیده بود، اما اکنون شیر شده و موانع برطرف شده‌ است.

نقد آرای دیگران مد نظر ما نیست، اما چنان­ که از ابیات بعد نیز مستفاد می­شود، برخلاف نظر بعضی از محققان (از جمله روحانی، 1390: 131) این «خون» چنان­که گفته­اند (همچون انقروی، 1380، جلد 4: 7-8) نمی­تواند «مولوی»یا «مثنوی» یا چنان­که بعضی اعتقاد دارند (از جمله لاهوری، 1376: 298 و اکبرآبادی، 1383، جلد 1، بیت 4001) «مخاطبان عامی» باشد؛ زیرا در این مدت تحولی که نشانة کمال مولوی باشد، رخ نداده و مولوی قبلاً این درجات را طی کرده‌ است. دفتر دوم مثنوی هم نسبت به دفتر اول تغییر بنیادینی نیافته‌ است، بلکه شیوة روایت و مباحث عرفانی و حکمی مطرح شده و... کمابیش، شبیه دفتر اول است، وانگهی، مثنوی خود به خود و فی­النفسه نمی­تواند در خود تغییری ایجاد کند و همه­ چیز بستگی به متکلم و مخاطب آن دارد. مخاطبان عامی نیز تا پایان دفتر ششم همیشه از فهم مطالب غامض مثنوی عاجزند و مولوی گاه و بی­گاه از عدم درک صحیح آن‌ها گله­مند است و در این مدت دو سال به فکر تکامل هم نبوده­اند. تنها موردی که در این مدت تغییر کرده یا حداقل از نظر مولوی تکامل یافته، مخاطب خاص یا اخص مثنوی؛ یعنی حسام­الدین است.

علاوه بر معنی مشهور پذیرفته ­شدة این مصرع (تبدیل شدن خون به شیر در پستان همگام با رشد جنین) با توجه به نگاه مولوی به سیر استکمالی انسان از جنینی تا انسان کامل، می­توان چنین پنداشت که مقصود مولانا از این بیت ارتقای منظور (حسام­الدین) از مرحلة ­جنینی (خون­خوری) به مرحلة نوزادی (شیرخواری) و پیمودن مراحل رشد و ارتقاست. «از نگاه مولانا حیات واقعی وابسته به همین تولد دوباره یا به تعبیر او «فطام» است و در این فطام{ها} انسان، انسان می­شود. به تجرید محض می­رسد...» (محمدپور و همکاران، 1394: 268)  

(مولوی، 1377، جلد 3: 49-53)

در ادامة بیت­های دیگر مقدمة دفتر دوم مشخصاً می­گوید:

(مولوی، 1377، جلد 1:  3 و 4)                                                                                    

    از اوج آسمان­ها عنان برگردانیدن، از معراج حقایق برگشتن، از دریا به ساحل آمدن (سیر من الحق الی الخلق)، بلبل بودن و به باز شکاری تبدیل گشتن (تکامل و ارتقاء پیدا کردن)،  قابلیت صید معانی پیدا کردن (تا قبل از این، قابلیت نداشتن)،  همگی دلیل بر پخته شدن (شیر شدن) حسام­الدین است. از ابیات زیر نیز:

(همان: 4 و 5)

با توجه به الفاظ «برفت» و «بازگشت» (با ایهام)که فاعل اصلی هر دو حسام­الدین است، مستفاد می­شود که حسام­الدین خود از پیش مولوی رفته (قهر کرده) و خود نیز باز گشته‌ است. یا مولوی، حسام­الدین را از درگاه خود رانده، اما پس از برگشتنش برای رعایت حال و حفظ شأن او (که در سراسر مثنوی به انحاء گوناگون نمایان است) چنین وانمود کرده،و او را عامل اصلی رفت و برگشت (قهر و آشتی) دانسته‌ و به طرد کردن او اشاره نکرده­ است.

 در ابیات بعد مولوی دعا می­کند که باز (حسام­الدین) همیشه بر ساعد شاه (مولوی) باشد و دیگر رنجشی بین او و حسام­الدین به وجود نیاید تا به تبع، درِ مثنوی نیز همیشه مفتوح بماند:

                              (همان: بیت 9)

  در بیت مذکور، تلویحاً به لغزش حسام­الدین که یک بار درِ مثنوی را بر خلق بسته، اشاره می­کند و در ابیات بعد سربسته، به موضوع لغزش که یقیناً زیاده­خواهی و سخنانی بوده، که حسام­الدین ابراز کرده و بر زبان رانده، اشاره می­کند:

                    (همان: ابیات 10-14)

   چنان­که مشخص است، مولوی، هوا، هوس، شهوت و اعتراضاتی را که قبلاً حسام­الدین آشکارا بر زبان رانده، عامل خطرناکی دانسته و آن را به دهانة دوزخ تشبیه کرده‌ است. مولوی از حسام­الدین می­خواهد با بی­احتیاطی، بار دیگر شیر به وجود آمده را با خون آمیخته نکند. نکتة حائز اهمیت دیگر در ابیات زیر آمده‌ است:

                (همان: ابیات 15 و 16)

  مولوی تلویحاً لغزش حسام­الدین را با گناه آدم، برابر می­داند، گناهی که هر چند کوچک می­نمود، اما چون از آدم صفی سر زد، عواقب وخیمی را به دنبال داشت. مولوی در مقدمة منثوری که بار اول بر دفتر دوم نوشته، دقیقاً حسام­الدین را از جهتِ ارتکاب جرم، انقطاع سرودن مثنوی، بخشش جرم و شروع مجدد مثنوی با لغزش حضرت آدم و... برابر دانسته‌ است: «بیان سبب تأخیر افتادن انشای این نیمة دوم از کتاب مثنوی نفعَ اللهُ به قلوبِ العارفین و بیان شروع بعد از فتور و شروع وحی بر آدم بعد از فتور و انقطاع وحی به سبب زلت او و سبب فتور هر صاحب حالتی و سبب زوال آن فتور به شرح صدور، والله اعلم» (افلاکی، 1385، ج2: 743-744) این مطلب که به صراحت لغزش حسام­الدین را گوشزد می­کند، در مقدمه­های منثورِ موجودِ فعلی دفتر دوم وجود ندارد. شاید توسط مولوی یا دیگران برای احترام و رعایت حال حسام­الدین و برای فیصله دادن به «ماجرا» از مقدمه حذف شده‌ است. اما رد پای آن در ابیات مذکور مانده‌ است.

  یقیناً در ادامة سرودن دفتر دوم مثنوی، نگرانی و سوء­تفاهم­ها کاملاً برطرف شده و مولوی دوست ندارد، با یادآوری آنها مجدداً گرد کدورتی بر روی هر دو بنشیند، اما از اشاراتی نیز ناگزیر است. لاجرم پوشیده و سربسته به موضوع اشاره می­کند و احیاناً اولین مقدمة منثور را که صراحت بیش­تری دارد، حذف می­کند و مقدمه­ای ملایم­تر را جایگزین آن می­کند.

بحث و نتیجه­گیری

چنان­که مشهور است، بعد از اتمام دفتر اول مثنوی، وقفه­ای دو ساله اتفاق افتاد است. بسیاری از منتقدان به پیروی از افلاکی مرگ همسر حسام­الدین و قبض روحی مولانا را عامل اصلی این وقفه دانسته­اند. علاوه بر این، محققانی دیگر، نظریات جدیدی ارائه کرده­اند. در این مقاله با توجه به دلایل برون و درون متنی به یکی از مهم­ترین عوامل این تأخیر پرداخته شده که از دید منتقدان مغفول مانده است. حسام­الدین پس از مرگ صلاح­الدین (657) عهده­دار برخی از امور مولوی و مریدان او بود، اما رسماً خلیفة مولوی نشده بود. سن کم حسام­الدین و حسادت برخی از نزدیکان مولوی را می­توان از مهم­ترین عوامل به تأخیر افتادن خلیفگی حسام­الدین دانست. حسام­الدین که با اصرار و عجله از مولوی می­خواهد که رسماً او را به عنوان خلیفه به همه معرفی کند، مورد اجابت قرار نمی­گیرد و در سال 660 به مدت دو سال از مولوی جدا می­شود. در سال 662 که حسام­الدین به سن چهل سالگی می­رسد و سعایت و حسادت نزدیکان مولوی رو به افول می‌گذارد، مولوی رسماً او را به عنوان خلیفه بر­می­گزیند که منجر به سرودن دفتر دوم و دیگر دفترهای مثنوی می­شود.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

[1]. ارجاع ابیات به این صورت است که بعد از شماره جلد، شماره بیت/ ابیات ارائه شده و از درج شماره صفحه پرهیز شده است.

  [2]. Nicholson, A.

[3]. Golpinarli, A. 

.[4] ر. ک: همان: 282-283.

.[5] برای اطلاع بیشتر ر. ک: افلاکی (1385: 771)، مولوی (1377: 95، 134 تا 137)، فروزان­فر (1385: 145، 146، 164 و 165)، زرین­کوب (1383: 111، 29) و استعلامی (1379: 34).

[6] مولوی در دفتر سوم نیز معتقد است تا انسان به سن چهل سالگی نرسد به کمال نخواهد رسید هر چند خدا می­تواند در «کن فیکونی» او را کامل گرداند، اما این تأنی و تدریج برای تعلیم است و...

                                                                (مولوی، 1377، جلد 3: 3500-3506)

.[7] سورة الأحقاف، آیة 46

.[8] گویی تلویحاً به یاد حسام­الدین می­آورد که اگر چند سالی در انتساب او به خلیفگی تأخیر کرده‌ از این رهگذر بوده است.

[9]. مولوی بعد از اینکه نی­نامه را می­­سراید نیز به حسام­الدین چنین می­گوید: «اکنون بیا در هوای همای همت خود پرواز کرده پروازی بکن به سوی معراج حقایق در عین متابعت محمدی آهنگی بنما تا مناسب آن آهنگ پیش آهنگ باطن فاطن ما در اهتزاز آید و به نظم کلمات معانی شروع نماید» (افلاکی، 1385، جلد 2: 741).