Analyzing the Function of Sheikh Bahai’s Cat and Mouse Based on Vladimir Propp’s Theory

Document Type : Research Paper

Authors

1 Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Razi University, Kermanshah, Iran

2 Master of Persian Language and Literature, Razi University, Kermanshah, Iran

Abstract

In his innovative theory, Russian folklorist Vladimir Propp examined the morphology of Russian folktales. Unlike former classifications of these stories which were mostly based on content and theme, Propp’s classification is based on the stories’ form and structure. He realized the first step in rectifying his hypothesis was recognizing and determining the fixed and variable elements of the stories. This article examines and analyzes the morphology of Sheikh Bahai’s Cat and Mouse which consists of several frame narratives and multilayered stories within stories so that this story is composed of a total of thirty-four sub-stories. This article is based on library research and adopts a descriptive hermeneutic content analysis approach and attempts to probe the functions, determine their frequencies, and study them comparatively based on Propp’s morphology. The findings indicate that there are strong intertextual relationships among these stories. Of the thirty-five tales in this work, in addition to Propp’s thirty-one functions, for the first time, seven more functions are discussed in this article which include "escape", "gossip", "commitment", "menace", "hiding", "wager", and "abandonment".
Keywords: Sheikh Bahai, Cat and Mouse, Morphology, Function, Vladimir Propp.

Introduction

Sheikh Baha'i is one of the most prolific authors of different sciences and knowledge. His works were favored by scholars after him, and on many of them, many explanations and margins, sometimes more extensive than the original text, have been written by him and others.
The term "morphology" means the study and recognition of forms, which Vladimir Propp (1895-1970 AD), a Russian formalist (Scholes, 2013), first used in his most important work, "Fairy Tales Morphology" ( Propp, 1928) and used it to mean "description of stories based on their constituent units and the relationships of these units with each other and with the whole story" (Propp, 1368).

Literature Review

Propp called the smallest building unit of these stories "role", "function" or "self-interest". (Ricoeur, 2014). "Propp realized that if many folk tales of Russian fairies are carefully examined, a basic and similar story will be found in all of them. He tried to show how a hundred stories examined by him are actually different forms of the same basic plan. Propp, by examining a collection of a hundred stories with similar compositions, drew out the structure of the "king of stories" (Scholes, 2003). The basis of prop analysis is the basics of narratology; that is, "a set of general rules about narrative genres, systems governing narration (storytelling) and plot structure" (Makarik: 1384), this definition is that "a narrative is a text in which a change from a situation is recounted in a more modified state. Therefore, the change of situation or event is the fundamental element of the narrative and is subject to the focus of the study of Propp" (Tolan: 1386).
In addition to the opening scene, which he does not consider as self-made (Propp, 1368), Propp proposed thirty-one "functions" in the analysis of Russian fairy tales (Propp, 1928; Propp, 1368) and in this In the article, 7 self-cares have been added to them, and their frequencies are listed in the main text of the article in the form of a table in "Cat and Mouse". Another important issue that Propp states is the explanation of the seven main categories of characters in fairy tales including 1-hero; 2-Princess (gift); 3- The giver; 4- Helper; 5- Hero sender (mediator); 6- Wicked; 7-False hero. (Propp, 1928; Propp, 1368).
3.Methodology
The main purpose of this research is to answer these questions, what is the frequency of the functions of the prop pattern in the story of the mouse and the cat, and can these functions be reduced or added, and what is the criticism of the prop pattern based on the analysis of this story, and the heterogeneities of this and what are the prop stories?
The working method is based on documentary and descriptive library research, and according to the content analysis method, based on the principles of Vladimir Propp's morphology, it has been tried to analyze self-care and determine the frequency and compare them in the story of the cat and mouse.

Conclusion

According to the analysis of the cat and mouse story of Sheikh Bahai based on the Propp theory, the following results were obtained:
- Examining the functions of the mouse and cat shows that despite the shifting of functions, thirty-eight functions were found in these stories. Seven new functions can be added to prop functions. which includes the activities of "escape", "spreading rumours", "commitment", "threat", "concealment", "betting" and "rejection".
- Regarding the characters in the stories, it should be said that the characters do not always have a fixed role; sometimes the villain becomes the hero of the story, sometimes the helper becomes the villain or the hero, and even sometimes the hero of the story becomes the villain. For example: in some stories, after realizing his mistake, the villain repents and transforms. As a result, he is classified as a hero.
- Propp emphatically claims that it is unlikely that "seeking hero" and "victimized hero" can exist together in a story, but it seems that this claim is correct only for stories with one movement and not for stories that have more than one movement. Sometimes it happens that the hero of one movement of the story is the "seeker" and the hero of the other movement of the story is the "victim". Like the story of "The King's Son and the Minister's Daughter" in which, if we consider the princess as the hero, the hero is considered a victim, and the searcher hero, who is the son of the king's brother, searches for her. So, here we add this exception to Propp's theory because we see both the hero-seeker and the victim.
- The helper in these stories does not always have a transcendental aspect. There is a point about receiving magical objects; it is that these objects, unlike fairy tales, are often spiritual; such as prayer, inspiration, revelation, revelation, advice and guidance, etc., which may be used by the helper and even the hero.
- Magical tools, contrary to Propp's opinion, do not always have a supernatural and magical aspect. In the analysis of the story of the mouse and the cat, magic spells are wise or deceptive words and behaviors, curses and prayers, Asma Azam, repentance, Gabriel, Diwan Hafez, imaginary objects, animals, and murder.
In the end, it should be said that the results obtained from Sheikh Bahai's cat and mouse analysis, although not detailed and precise, are very consistent with the results of Propp's analysis and his proposed 31 self-care, for example, self-care. Dichotomous words in this story do not have much frequency and due to the narrator's art in telling the story, no specific rule can be provided for the order of the sequence of actions and their order. But the structural pattern of these stories is almost in agreement with the pattern of prop folk tales. Of course, with some changes, it can be matched with the elements of religious culture that are mentioned in the same conclusion based on the text of the article, and based on the results of this article in the analysis of the role of characters, heroes, helpers, magical tools, receiving magical objects, and even revised the number of thirty-one self-works and functions of the prop pattern.

Keywords

Main Subjects


بهاء الدین، محمد بن حسین بن عبدالصمد بن شمس­الدین محمد بن علی ... الجبعی العاملی، معروف به شیخ بهایى[1] در 27 ذی الحِجه سال 953 هجری قمری مطابق با 28 فوریة 1547 میلادی در شهر بعلبک لبنان به دنیا آمد. نسب ایشان به حارث بن عبد الله الأعور الهَمْدانی (الحلی، 1417: 122 و المزی‏، 1413: 5/244) از اصحاب مخلص علی (ع) می‌رسد. پدر ایشان شیخ عزالدین، حسین بن عبدالصمد حارثى همدانى عاملی، فقیه شیعى در اول محرم 19- 918 هجری قمری مطابق با مارس 1512میلادی در روستاى جبع نزدیک شهر ساحلى صیدا (صیدون) که امروز در جنوب لبنان قرار دارد، متولد و در سال 984 هجری قمری در قریة مصلی در بحرین وفات یافته است (الصدر، 1406: 182 و الزرکلی، 1980: 2/240).

شیخ بهایی در زمرة نویسندگان پر کار و پر تألیف در علوم و معارف مختلف و متفاوت است. آثار او مورد اقبال علمای بعد وی واقع شد و بر بسیاری از آن­ آثار، شرح­ها و حاشیه­های فروان و بعضاً مبسوط­تر از ممتن اصلی از طرف خود ایشان و دیگران نوشته شده است. وی در شوال سال 1030 هجری قمری وفات یافت و در حرم رضوی به خاک سپرده شد (ر. ک: أفندی الإصبهانی، 1401: 110 و سرکیس، 1410: 2/1262).

اصطلاح «ریخت­شناسی»[2] به معنای بررسی و شناخت ریخت­هاست که ولادیمیر پراپ[3] (1895-1970میلادی)، فرمالیست  روسی (اسکولز[4]، 1383: 91-92) اولین بار آن را در مهم‌ترین اثر خود؛ یعنی «ریخت­شناسی قصه­های پریان» (پراپ، 1928: 25-70) مطرح کرد و به معنی «توصیف حکایت­ها بر پایة واحدهای تشکیل‌دهندة آن­ها و مناسبات این واحدها با یکدیگر و با کل حکایت» (پراپ، 1368: 49) به کار برد.

بر اساس تعریف پراپ، اولین گام در ریخت­شناسی قصه، تعیین و شناخت واحدهای سازا و کیفیت ترکیب آن­هاست (پراپ، 1368: 52) که در درجة نخست، دانش مورد نیاز آن، الگوی زبان­شناسی رومن یاکوبسن[5] (1896-1982میلادی) و زبان­شناسی ساختاری فردینان دو سوسور[6] (1857-1913میلای) (کالر[7]، 1380) است و اصول ساختارگرایی  است (پیاژه[8]، 1385: 10-11 و کالر، 1388: 143) که مبتنی برآنند که می­توان تمامی داستان را به ساختارهای روایتی اساسی کاهش داد (سلدن[9]، 1377: 117-118).

پراپ، کوچک­ترین واحد سازنده این قصه­ها را «نقش»[10]، «کارکرد» یا «خویشکاری» نامید (پراپ، 1368: 50-53). در واقع، ویژگی ریخت­شناسی پراپ، اعتقاد به اولویت این «خویشکاری­ها» بر شخصیت­های قصه است (ریکور[11]، 1384: 66).

وی سپس به چگونگی ترکیب این واحدها پرداخت و نشان داد که هر قصه، این واحدها را به گونه­ای خاص ترکیب می­کند، اما همگی از یک الگو و ساختار اصلی پیروی می­کنند و در واقع این قصه­ها «گفتار»های گوناگون یک «زبان» هستند (پراپ، 1368: 53).

«پراپ دریافته بود که اگر بسیاری از قصه­های عامیانة پریان روسی به دقت بررسی شود، عملاً یک داستان بنیادین و مشابه در تمامی آن­ها یافته خواهد شد. او ­کوشید تا نشان دهد که چگونه صد قصه مورد بررسی­ او در واقع شکل­های مختلف یک طرح اولیه بنیادین­اند. پراپ با بررسی مجموعه­ای از صد حکایت با ترکیب­بندی مشابه، ساختار یک «شاه حکایت» را بیرون کشید» (اسکولز، ۱۳۸۳: 102).

مبنای تحلیل پراپ در مبانی روایت­شناسی[12]؛ یعنی «مجموعه­ای از احکام کلی دربارة ژانرهای روایی، نظام­های حاکم بر روایت(داستان­گویی) و ساختار پیرنگ» (مکاریک[13]: 1384: 149) این تعریف است که «روایت، متنی است که در آن، تغییر از یک وضعیت به وضعیتی تعدیل یافته­تر، بازگو می­شود. بنابراین، تغییر وضعیت یا واقعه، عنصر اساسی و بنیادی روایت است مشمول کانون توجه مطالعة پراپ است» (تولان[14]، 1386: 33).

پراپ علاوه بر صحنة آغازین که آن را جزو خویشکاری­ها به حساب نمی­آورد (پراپ، 1368: 60)، سی و یک «کارکرد» در تحلیل قصه­های پریان روسی )پراپ، 1298: 25-70؛ 1368: 59-137) مطرح کرده و در این مقاله نیز هفت خویشکاری به آن­ها افزوده شده است که با بسامدهای آن‌ها در «موش و گربه» به صورت جدول (1) نشان داده شده­اند.

جدول ۱: خویشکاری­های پراپ در تحلیل قصه‌های پریان و بسامد  آن­ها دراین مقاله

ردیف

کارکرد

علامت

بسامد

ردیف

کارکرد

علامت

بسامد

--

وضعیت اولیه

a

35

19

رفع نیاز

K

25

1

غیبت

ß

7

20

بازگشت

¯

11

2

نهی

g

21

21

تعقیب

Pr

3

3

نقض نهی

d

15

22

رهایی

Rs

4

4

خبرگیری

ε'

20

23

رسیدن ناشناخته

O

1

5

خبردهی

x

18

24

ادعاهای بی­پایه

L

12

6

فریبکاری

h

20

25

کار دشوار

M

8

7

همدستی

Θ

15

26

حل مسئله

N

10

1/8

شرارت

A

22

27

شناخته شدن

Q

5

2/8

نیاز

A

27

28

رسوایی

€X

12

9

میانجی­گری

B

16

29

تغییر شکل

T

7

10

مقابلة آغازین

C

10

30

مجازات

U

15

11

عزیمت

18

31

عروسی

W

17

12

نخستین خویش­کاری بخشنده

D

18

32

فرار[15]

Gu

2

13

واکنش قهرمان

9

33

شایعه­پراکنی[16]

Sh

1

14

دریافت شیء جادو

F

18

34

التزام[17]

On

1

15

هدایت (انتقال)

G

10

35

تهدید[18]

Ta

1

16

کشمکش

H

12

36

مخفی شدن[19]

Hi

2

17

داغ گذاشتن

J

1

37

شرط­بندی[20]

Ar

2

18

پیروزی

I

9

38

طرد[21]

Os

2

مسألة مهم دیگری که پراپ بیان می­کند، تبیین هفت دستة اصلی شخصیت­های قصه­های پریان است؛ شامل: 1-قهرمان[22]، 2-شاهزاده خانم (هدیه)[23]، 3-بخشنده[24]، 4-یاری‌گر[25]، 5-فرستندة قهرمان (میانجی­گر) [26]، 6-شریر[27] و 7-قهرمان دروغین[28] (پراپ، 1928: 79- 80؛ ۱۳۶۸: 85).

برخلاف نظر ایگلتون[29] که معتقد است از خویشکاری­های پراپ می­توان کاست (ایگلتون، 1380: 144)، نمادهایی که در جدول (1) به صورت پررنگ نمایش داده شده، مواردی است که در خویش­کاری­های پراپ ذکر نشده و در بررسی این داستان­ها بدان دست یافتیم.

هدف اصلی این پژوهش پاسخ به این پرسش­هاست که بسامد کارکردهای الگوی پراپ در داستان موش و گربه چگونه­اند و آیا این کارکردها قابل کاستن یا افزودن هستند و چه نقدی بر الگوی پراپ بر اساس تحلیل این داستان وارد است و ناهمگونی­های این داستان با طرح پراپ کدامند؟

                روش کار مبتنی بر پژوهش­های اسنادی و توصیفی کتابخانه­ای است و  مطابق روش تحلیل محتوا سعی شده است بر مبنای اصول ریخت­شناسی ولادیمیر پراپ به تحلیل خویشکاری و تعیین بسامد و مقایسة تطبیقی آن­ها در داستان موش و گربه پرداخته شود.

  1. پیشینة پژوهش

پس از پراپ، مطالعات بسیاری در کشورهای مختلف بر مبنای نظریة او انجام شد. از جمله (داندس[30]، 1997) و (دوگرا[31]، 2017) و در ایران نیز افراد زیادی پژوهش­های متنوعی بر اساس این نظریه صورت داده­اند که از آن جمله­اند: اخلاقی (1377) در «تحلیل ساختاری منطق الطیرعطار»، خدیش (1384) در «ریخت­شناسی افسانه های جادویی ایران»، حق­شناس و خدیش (1387) در «یافته­های نو در ریخت­شناسی افسانه­های جادویی»، خراسانی (1387) در «درآمدی بر ریخت­شناسی هزار و یک شب»، ذوالفقاری (1389) در «ریخت­شناسی افسانة عاشقانة گل بکاولی»، روحانی و اسفندیار (1389) در «ریخت­شناسی قصة قلعۀ ذات الصدور در مثنوی»، جلالی­پور (1391) در «ریخت­شناسی قصه­های اساطیری و پهلوانی شاهنامة فردوسی» و طالبی (1391) در «تحلیل خویشکاری ضد حماسی بهمن در بهمن­نامه»، مقالات متعدد در مجموعة مقالات انجمن ترویج، مجلات تخصصی و نمایه شده در پرتال جامع علوم انسانی، سامانة نشریات کتابخانة ملی، علم نت، پرتال جامع علوم انسانی، ایرانداک، مگیران، نورمگز، اسکوپوس، سیویلیکا و... که همه تلاش کرده­اند بر مبنای روش ساختارگرایانه پراپ به تحلیل ساختار داستان­ها و کارکردها یا خویشکاری­های آن بپردازند.

در مورد شیخ بهایی نیز پژوهش­هایی صورت گرفته است که غالباً در حوزة احوالات و آثار و افکار اوست و نمونه­هایی از آن­ها را می­توان در پایگاه­های مذکور یافت! اما در حوزة زبانی، سه پژوهش ملاحظه شد که عبارتند از: اولیائی­نیا (1388) که به «بررسی ساختار داستانی پند و اندرز اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش» پرداخته است، جوکار (1390) «ظرفیت طنز و نقد اجتماعی- اخلاقی در آثار فارسی شیخ بهایی» را مطرح کرده است و هوشنگی و مالمیر (1398) به «تحلیل عناصر روایی داستان موش و گربه شیخ بهایی» پرداخته‌اند. بنابراین تاکنون، کسی داستان موش و گربة شیخ بهایی را بر مبنای خویشکاری‌های پراپ مورد پژوهش و بررسی قرار نداده و هیچ مطالعه­ای در این زمینه صورت نگرفته است.

  1. تحلیل خویشکاری­های موش و گربه

2-1. معرفی موش و گربه شیخ بهایی

«ساختار موش و گربة شیخ بهایی، شبیه به ساختار داستان­هایی است که ریشة هندی دارند. بدین شکل که بین قصة اصلی که داستان گرفتار شدن موش در دست گربه و رهایی آن از چنگ گربه و باز گرفتار شدن موش است، قصه­های فرعی زیادی نیز توسط موش و گربه ذکر شده­اند» (ذوالفقاری، 1391: 58). اگر چه تأثیر موش و گربة شیخ بهایی یا «پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش» را از موش و گربة عبید زاکانی ممکن دانسته است که شیخ بهایی آن را به سبک خود بازآفرینی کرده است (همان)، اما واقعیت آن است که تقابل موش و گربه در وجوه نمادین و سمبلیک آن از دیرباز در سایر نقاط جهان مثل چین (حسینی، 1361: 191-192) و الجزیره (سخن، 1338: 37) و نیز در زبان­های اردو (نسخة خطی شمارة ۴۹۵ کتابخانة انجمن ترقی اردو در کراچی) و ترکی (شیروانی، 1358) سابقه دارد و در متون ادب فارسی نیز  از گذشته دور این تقابل وجود داشته است.

                نماز «گربه زاهد» که در شعر حافظ آمده است، سابقه­ای به قدمت متن سانسکریت داستان­های بیدپای (بخاری، 1369: 184-185) و کلیله و دمنه (منشی، 1375: 216-221) دارد و می­توان در تفسیر سورآبادی (سورآبادی، 1375، جلد 3: 2018-2021) و مرزبان نامه (وراوینی، 1367: 375-392) و حتی در آثار منسوب به عطار این تقابل نمادین را ملاحظه کرد (عطار، 1367: 75-77). مضاف بر این، آنکه بسیاری از داستان­های موش و گربه در نسخ خطی، منسوبند به افراد ناشناخته­ای که ممکن است بسیار پیشتر از عبید زاکانی زیسته­اند (موسوی، 1388) و یا چهره­های مشهوری چون خاقانی (نسخة خطی شمارة 2451/1 مسجد اعظم قم)، عماد فقیه (نسخة خطی 1234 مدرسة عالی شهید مطهری (سپهسالار)) و... اما آنچه مسلم است تأثیر عهد صفوی در رواج داستان­های موش و گربه است! 

                قیام فقها در مقابله با تصوف در نیمة دوم قرن یازدهم و بعد از آن، نقش زیادی در رواج مجدد داستان­های نمادین و تقابلی گربه و موش داشته است. مناقشات بین میرداماد و شیخ بهایی و طاهر قمی و مجلسی اول و دوم در این امر تأثیر زیادی داشته­اند تا جایی که می­توان گفت، فارغ از تأثیرپذیری شیخ بهایی از دیگران، شرایط اجتماعی ایجاب می­کرده است که این تقابل را در داستان موش و گربه خود به تصویر بکشد؛ چنان که در همین دوره، «جواهر العقول فی مناظرة الفار و السّنور» که به نوعی بازنویسی موش و گربه شیخ بهایی است؛ منسوب است به مرحوم مجلسی (آقابزرگ تهرانی، 1403، جلد 5: 272  و جلد 22: 298) و بارها به نام ایشان به چاپ رسیده است (نوشاهی، 1391، جلد 1: 268 و مشار، 1340، جلد 2:  34 و مشار، 1350، جلد 2: 1640)؛ هرچند آن را از میرداماد (ذوالفقاری، 1391: 59)  و یا  جمال الدین محمد بن حاجی محمد فراهانی نیز دانسته­اند (منزوی، 1351، جلد 2: 1726)!

به هر حال در طرح موش و گربة شیخ بهایی، جز داستان اصلی، 34 داستان فرعی آمده است. هشت قصه را موش بازگو می­کند و راوی بقیة قصه­ها گربه است. قصه­های موش عبارتند از: «شفاعت»،  «راهدار ظالم»، «مرد گناه­کار»، «پادشاه بخارا»، «مرید شیخ»، «منازعة شیر و مرد زیرک» و «تاجر و دزد».

حکایت­های فرعی که راوی آن­ها گربه است، عبارتند از: «سبقت در سلام»، «حجرة طالب علم»، «نازل ­شدن آیة توبه»، «ویرانه»، «حسین منصور»، «مرد احشامی»، «کدخدا»، «مرد لُر»، «روباه»، «شیخ و مریدان»، «شیخی از مشایخ»، «مرید شیخ»، «معتزله و بهلول»، «سلطان محمود و فالوده»، «تُرک و واعظ»، «زن خسیس»، «حضرت ابراهیم (ع) و طلب مهمان»، «مهمان حضرت رسول (ص)»، «مختار و زنش»، «شیطان»، «ابراهیم»،  «قاضی و کنیز»، «زن بی­ادب»، «دو یهودی میوه­فروش»، «صیادان هند»، «قلندر و پادشاه»، «معلم و اهل دهات» و «پادشاه و غلام».

در این حکایات، موش (نماد صوفیه) و گربه (نماد متشرعه)، با جدل­های لفظی و نقل حکایات و احادیث،  یکدیگر را انتقاد کرده و سعی یکی بر محکوم کردن دیگری است. جدال این دو بر سر آراء و عقاید این دو گروه است. این جدال، گرچه گاهی به نفع موش پیش می­رود، اما پیروز نهایی میدان، گربه است. همچنان که در سخن نیز وی بر موش برتری دارد و حکایات بیش­تر و منطقی­تری را بر زبان می­آورد (جوکار، ۱۳۹۰: 155-158).

در پژوهش حاضر، تمامی داستان­های موش و گربة شیخ بهایی (شیخ بهائی، 1352: 101-270) مورد بررسی قرار گرفته و تحلیل­های و نتایج زیر بر اساس داده‌های کل این اثر است.

2-2. صحنة آغازین

پراپ، وضعیت آغازین را یک خویشکاری به حساب نمی­آورد، اما آن را از نظر ریخت‌شناسی، دارای اهمیت زیادی می­داند (پراپ، ۱۳۶۸: 60). وضعیت آغازین در هر داستان، اطلاعات اولیه­ای پیرامون شخصیت­های آن و اوضاع تعادلی است که قبل از وقوع شرارت، بر آن حاکم است. قصة موش و گربه از جمله داستان­های قصه در قصه­ای است که حوادث و اتفاقات آن بعد از گرفتن و تسلط اولیة گربه بر موش و چاره­اندیشی­های موش برای خلاصی از دست گربه به وقوع می­پیوندند.

در تعداد قابل توجهی از داستان­ها، راوی به معرفی شخصیت داستان­ها و به کثرت ترتیب:

1- قهرمان (2، 3، 9، 10، 11، 12، 13، 23، 24، 28، 29، 30، 31، 33، 34 و 35)

2- شریر (14، 19، 23، 25، 26، 27، 30، 31، 32، 35، ۱، ۴، ۵ و ۷)

3- یاری‌گر (23 و 35)

4- قهرمان دروغین (15 و 21)

و گاهی به معرفی جمعی از آن­ها می­پردازد. گاهی نیز صحنة آغازین در حکم یک خویشکاری است و راوی در آن از حادثه یا شرارتی و یا موقعیتی سخن می­گوید که آن حادثه یا شرارت، موجب حرکت داستان و وقوع خویشکاری­های بعدی می­شود. در برخی داستان­ها نیز صحنة آغازین با انتقال مکانی آغاز می­شود مانند: 6، 16، 17، 18، 20، 22.

2-3. غیبت

این کارکرد به خارج شدن شخصیتی از شخصیت­های داستان از حیطة کارکرد حادثه­های ارتباط دارد. مرگ نیز از شکل­های شدید این خویشکاری است (پراپ، ۱۳۶۸: 60-61). در قصة «راهدار ظالم» و «دختر شاه و پسر وزیر» و «مرید شیخ» غیبت به صورت مرگ راهدار و مرگ برادر شاه و مرید ظاهر می­شود. در کل، در هفت داستان، این خویشکاری دیده شد.

غیبت به معنای رفتن از خانه به جایی یا گم شدن در داستان 20: «حکایت تاجر و دزد»، داستان 28: «قاضی و کنیز»، داستان: 30: «زن بی­ادب» و داستان 31: «دویهودی میوه­فروش». غیبت در قالب مرگ در داستان 4: «راهدار ظالم»، داستان 9: «دختر شاه و پسر وزیر» و داستان 17: «مرید شیخ».

2-4. نهی

نهی به این معنا که قربانی از کار نهی و یا به کاری توصیه و سفارش می­شود (پراپ، ۱۳۶۸: 61-62). در هفده مورد، نهی شکل وارونه­ای از امر است و در چهار مورد، نهی به شکل تحذیر از کاری است. نهی در جاهایی، توسط قهرمان یا یاری‌گر صورت می­گیرد که شریر را از کاری نهی یا امر می­کنند. یا اینکه شریر، قهرمان را امر به کاری می­کند. در اینجا شریر، خود را در جای قهرمان دروغین جلوه داده و قهرمان را امر می­کند. در جاهایی نیز قهرمان یا یاری‌گر، تقاضایی دارند و یا مردم را پند و موعظه می­کنند.

- نهی و تحذیر از کاری: 15، 22، 29 و 8.

- دستور یا فرمان: 1، 7، 9، 15، 16، 18، 20، 21، 23، 26 (دومورد)، 28(5 مورد) و 31.

2-5. نقض نهی

قربانی تمام مصادیق نهی شده را نقض می‌کند (پراپ، ۱۳۶۸: 63). یازده مورد، نقض نهی پیدا شده است. این خویشکاری، بدون فاصله بعد از کارکرد نهی و متناسب با رخ می­دهد، بجز یک مورد. از اینجا به بعد، فعل و انفعالات قصه پس از کارکردهای اولیه، شروع می­شود و «گره پیچ» قصه به وجود می­آید.

- نقض نهی توسط قهرمان: 20، 21، 26، 26، 28 و 35

- نقض نهی توسط شریر: 1، 7، 15، 24 و 28

- نقض نهی توسط یاری‌گر: 15 و 28

و در برخی داستان­ها نیز نقض نهی در کار نیست و فرمان یا نهی به جار آورده می­شود: 9 و 23.

۲-6. خبرگیری

در این خویشکاری، شریر به عنوان شخصیتی تازه با نقش­هایی چون صدمه یا زیان، خرابکاری، ایجاد نوعی مصیبت، برهم­ زدن تعادل و آرامش موجود، وارد داستان می­شود و در بدو ورود به منظور راه­یابی به شیوه­های شرارت به خبرگیری می­پردازد و همواره موفق است؛ و بعد از آن، بدون وقفه کارکرد خبر­دهی رخ می­دهد (پراپ، ۱۳۶۸: 63-64). البته این مورد، طبق نظر پراپ است! زیرا در این داستان­ها خبرگیری، گاهی از سوی یاری‌گر یا قهرمان قصه برای فهمیدن مطلب و هدف خویش است. بسامد خویشکاری خبرگیری 20 مورد است که در جدول (2) آمده است.

 

 

جدول 2: بسامد و نوع خبرگیری در داستان­ها

خبر گیری

شماره داستان

بسامد

خبرگیری قهرمان

9، 21، 28، 29، 34

5

خبرگیری شریر

1، 6، ‌7، 31، 20، 25، 27، 29

8

خبرگیری یاری‌گر

8، 33، 33

3

خبرگیری قهرمان دروغین

15، 18

2

خبرگیری میانجی گر

26، 28

2

۲-7. خبردهی

کوشش شریر در خبرگیری نتیجه می­دهد و او یا قهرمان و یاری‌گر به اطلاعات مورد نیاز در مورد قربانی یا قربانیان خود دست می­یابد (پراپ، ۱۳۶۸: 65-66)، اما در دو مورد در داستان­های شمارة 28 و 31 خبرگیری از سوی قهرمان و شریر به خبردهی و کسب اطلاع نمی­انجامد. در سایر خبرگیری­ها، شخصیت داستان، اطلاعات مورد نظرش را در مورد فرد یا شیء مورد نظر به دست می­آورد. بسامد خویشکاری خبردهی 18 مورد است:

- خبردهی قهرمان: 9، 21، 29 و 34

- خبردهی شریر: 1، 6، 7، 20، 25، 27 و 29

- خبردهی یاری‌گر: 8، 33 و 33

- خبردهی قهرمان دروغین: 15 و 18

- خبردهی میانجی گر: 26 و 28.

2-8. فریب­کاری

شریر، بعد از دستیابی به اطلاعات مورد نیاز خود در فریب قربانی یا قربانیان خویش برای دستیابی بر آن­ها و موارد متعلق به ایشان تلاش می­کند (پراپ، ۱۳۶۸: 66-67). این فریبکاری، همیشه مثل داستان‌های 1، 6، ۸، 9، 9، 11، 16، 19، 30، 32 و 35 از جانب شریر نیست. گاهی قهرمان، شریر را (9، 9، 18 و 33)، یاری‌گر، قهرمان را (28)، شریری، شریر دیگر را (22 و 34) و یا قهرمان، مردم را (22 و 34) فریب می­دهد.

 

 

۲-9. شرارت یا نیاز

این خویشکاری­ها زمانی به وقوع می­پیوندند که قربانی به یک هشدار اهمیت نمی­دهد، یا یک ممنوعیت را رعایت نمی­کند و یا اینکه کوشش­های شریر در خبرگیری یا فریب دادن قربانی به ثمر می­نشیند و یا زمانی که نیاز و کمبود چیزی به وجود می­آید. پراپ بر این عقیده است که در شکل اول، نیاز و کمبود بر اثر یک عامل بیرونی پیدا می­شود، اما در شکل دوم، احتیاج و کمبود درونی است (پراپ، ۱۳۶۸: 67-79). در واقع نیاز و کمبود درونی است و از پیش وجود دارند، اما  همواره عاملی بیرونی باعث احساس آن می­شود.

در نظام پیشنهادی پراپ، داستان با شرارت یک شریر شروع می­شود و در صورتی که شرارتی رخ ندهد، کمبود یا نیاز به داشتن چیزی یا کسی، داستان را به حرکت می­اندازد. این دو نوع؛ یعنی وقوع شرارت یا کمبود و نیاز، مهم­ترین مشکل­های مقدماتی هستند (پراپ، ۱۳۶۸: 69).

در چند داستان از جمله داستان­های: 4، 6، 8، 23، 24 و 25، شریر پس از اینکه متوجه اشتباه خود می­شود، توبه کرده و متحول می‌شود. در نتیجه در زمرة شخصیت قهرمان قرار می­گیرد. شرارت­ها در داستان­ها به ترتیب، عبارتند از: (1) نفس اماره، طمع و وسوسه، (5) از بین بردن کتاب­ها، (6)کفن­ دزدی و جسارت به مرده، (7) فریب و گمراهی، اطاعت نکردن از فرمان یاری‌گر، (8)؛ دل بستن به دنیا و ادعاهای دروغین، (9) طمع، جدایی عاشق از معشوق (ازدواج اجباری)، (11، 12 و 13) جهل و حماقت، (14) کثرت شرارت و اتلاف درختان انار و حماقت، (16) ادعاهای دروغین، (17) ناراحت­کردن یاری‌گر توسط قهرمان- کشتن قهرمان، (18) کشتن انسانریال (19) ادعاها و سخنان دروغینریال (20) راهزنی و غارت (23)، عدم قبول مهمان و خساست، (25) نجس­کردن فرش، (28) دروغ، خیانت، زندانی کردن، بازداشت کردن، شکنجه­ کردن و فاحشگی، (30) طمع، دروغ و خیانت، (33) فرمان کشتن دادن، (34) حماقت و (35) حماقت، فریب وگمراهی و اطاعت ­نکردن از یاری‌گر.

۲-10.کمبود یا نیاز

دومین مشکلی است که قهرمان پس از شناخت آن، حرکتی را برای رفع نیاز و رسیدن به هدف شروع می­کند و داستان به جریان می­افتد (پراپ، ۱۳۶۸: 78). البته، گاه این شریر است که نیازمند چیزی است (مثلاً گرفتن انتقام یا عوامل شرارت). در اکثر داستان­ها شخصیت داستان به نیازش دست می­یابد و در چند مورد یا به خاطر جهل و نادانی قهرمان و یا به خاطر صلاح دید قهرمان و یا به خاطر قهرمان دروغین یا شریر، قهرمان نمی­تواند نیازش را رفع کند. این کمبودها را هم می­توان براساس بسامد و میزان تکرارشان در افسانه­ها به صورت­های زیر طبقه­بندی کرد:

1- نیاز به یک انسان به طور کلی(نیاز به فرزند، نیاز به همسر)

2- فقر و نداری

3- نیاز به داشتن عوامل جادویی (توبه و بخشش) یا معنوی مانند: آرامش، هدایت یافتن، حفظ آبرو

4- صورت­های ملموس و دست­یافتنی، مثلاً خرید پنبه

۵- نیاز به یافتن پاسخ یک سؤال یا کشف یک راز

6- نجات جان خویش.

                همچنین در جدول (3) کمبود یا نیاز و رفع نیاز براساس داستان‌ها ارائه شده است.

جدول 3: کمبود یا نیاز و رفع نیاز

داستان

نیاز

رفع نیاز

1

نیاز به رفع گرسنگی

رفع نیاز موقتی-و دائمی

2

سبقت در سلام

«-»

3 و4

بخشوده شدن

بخشودگی

5

یافتن پاسخ سؤال

فهمیدن پاسخ سؤال

6

بخشوده شدن

بخشودگی

8

یافتن پاسخ سؤال- راه حق

فهمیدن پاسخ سؤال- یافتن راه

9

نیاز سه نفر به وصلت

ازدواج به جز یک مورد

10

خرید پنبه و حفظ آبرو

حفظ آبرو و رفع نیاز خریدن پنبه

11

فروش گوسفندان- وصلت

فروش گوسفندان به وعده-«-»

14

آرامش- حفظ آبرو برای کنده ­شدن دمش

رسیدن به آرامش- حفظ آبرو به ظاهر

16

نیاز به پسر دارشدن

«-»

18

نیاز شریر به گرفتن انتقام- نیاز قهرمان به نجات خویش

«-»، نجات­دادن خویش

 

ادامه جدول 3.

داستان

نیاز

رفع نیاز

19

آگاهانیدن مردم از فریب شریر

هوشیار کردن مردم

20

رسیدن به قافله

«-»

21و22

یافتن پاسخ سؤال

فهمیدن پاسخ

23

میل به آوردن مهمان

آوردن مهمان

24

میل به آوردن مهمان-هدایت

آوردن مهمان- راه درست

25

غذا- هدایت

رفع گرسنگی- هدایت­ شدن

26

رهایی از دست شریر

عدم سرپیچی از شریر

27

نیاز شریر به گرفتن انتقام

یافتن چارة  انتقام

28

همسر

ازدواج

32

غذا

رفع گرسنگی

33

مادی-نجات جان-پاسخ سؤال

رفع هر سه

34

مادی

رفع نیاز

35

تجارت

«-»

۲-11. قهرمان قربانی و جست‌وجوگر

 مطابق الگوی پراپ، بعد از پیدا شدن مصیبت و کمبود و نیاز، قهرمان به عنوان شخصیتی تازه به صورت­های مختلفی وارد داستان می­شود. خواه داوطلبانه پس از خبرگیری و یا با درخواست از او یا دادن فرمان به او. قهرمان همیشه در داستان به یکی از دو شکل «قهرمان جست­وجوگر» یا «قهرمان قربانی شده» ظاهر می­شود؛ اگر قهرمان در پی جست­وجوی شخصی یا چیزی مفقود شده باشد، «قهرمان جست­وجوگر» نام دارد و اگر مسیر قصه بستگی به سرنوشت شخص مفقود داشته باشد، «قهرمان قربانی شده» نامیده می­شود (پراپ، ۱۳۶۸: 80).

پراپ با تأکید، مدعی است که بعید است در قصه­ای، «قهرمان جست­وجوگر» و «قهرمان قربانی شده» با هم وجود داشته باشند (همان)، اما به نظر می­رسد این ادعا تنها در خصوص قصه­های با یک حرکت صحیح است و در قصه­هایی که بیش از یک حرکت دارند، چنین نیست! و گاهی اتفاق می­افتد که قهرمان یکی از حرکت­های قصه «جست­وجوگر» و قهرمان حرکت دیگر داستان، «قربانی شده» است. مانند داستان «پسر شاه و دختر وزیر» که در آن، اگر شاهزاده خانم را قهرمان در نظر بگیریم، قهرمان، قربانی شده محسوب می­شود که قهرمان جست­وجوگر که پسر برادر شاه است به جست­وجوی او می­پردازد. پس در اینجا ما این استثنا را باید به نظریة پراپ بیفزاییم؛ زیرا هر دو قهرمان جست­وجوگر و قربانی شده را می­بینیم. دو قهرمان قربانی در داستان­های مورد بررسی دیده شد:

- در داستان 28، «قاضی و کنیز»: کنیز، محبوس است و برای آزادی خود کاری جز مقاومت نمی­تواند بکند. قهرمان به جست­وجو و یافتن او می­پردازد.

- در حکایت 9، «دختر شاه» که قهرمان قربانی در طول داستان در حال فرار است و قهرمان جست­وجوگر به دنبال اوست. نکتة قابل توجه در این داستان، این است که قهرمان جست‌وجوگر، کار اصلی را انجام نمی­دهد، بلکه این قهرمان قربانی است که داستان را به پیش می­برد و برای نجات خویش و رسیدن به همسرش که قهرمان جست­وجوگر است، تلاش می­کند.

2-12. میانجی­گری، رویداد ربط­دهنده

میانجی­گر در داستان­های مورد بررسی یا نامه است که قهرمان برای یاری و طلب کمک به سوی بخشنده می­فرستد (پراپ، ۱۳۶۸: 80)؛ مانند داستان «قاضی و کنیز» یا افرادی هستند که برای انجام دادن کاری اعزام می­شوند و ممکن است این شخصیت، قهرمان باشد یا افرادی معمولی که یاری‌گر قهرمان، شریر و یا یاری‌گر هستند.

2-13. مقابلة آغازین

طبق الگوی پراپ، قهرمان (یا شریر) در نهایت، موافقت می­کند یا تصمیم می­گیرد که به مقابله بپردازد. این خویشکاری، مخصوص قصه­هایی است که قهرمان جست­وجوگر دارند. قهرمانان تبعیدی، مغلوب، افسون­شده و ... برای آزادی از خود، اشتیاقی ارادی نشان نمی­دهند (پراپ، ۱۳۶۸: 84). البته ما خلاف این  ادعا را در داستان 9 که در بالا توضیح دادیم، می­بینیم.

2-14. عزیمت

«قهرمان، خانه را ترک می­گوید. دراینجا عزیمت، معنایی متفاوت از غیبت موقتی که خود یکی از عناصر قصه است ... دارد. عزیمت «قهرمان جست­وجوگر» و «قهرمان قربانی شده» نیز با هم تفاوت دارند. هدف از عزیمت قهرمانان گروه اول، جست­وجو است و حال آن که عزیمت قهرمانان گروه دوم، آغاز سفری است که طی آن حوادث و رویدادهای مختلف انتظار آن­ها را می کشد، اما جست­وجویی در میان نیست» (پراپ، ۱۳۶۸: 84-85). مانند داستان «دختر پادشاه و پسر وزیر» داستان 9 و یا در داستان 28.

پراپ در الگوی خویش، همة شکل­های «مقابلة آغازین» و «عزیمت» را با یک علامت خاص مشخص می­کند (همان: 84) و این در حالی است که این اقدام به نقش زیادی در تحلیل خویشکاری­های داستان ندارد؛ «وقتی قهرمان، مقابله با شریر را می­پذیرد، طبیعتاً روند حوادث و وقایع قصه، عزیمت او را ایجاب خواهد کرد؛ یعنی همیشه بعد از خویشکاری­های میانجی‌گری، خویشکاری­های «مقابلة آغازین» و «عزیمت» اتفاق خواهد افتاد، اما اینکه هر یک از این خویشکاری­ها به چه شکل اتفاق افتد، حائز اطلاعات ارزشمندی است.» (جلالی‌پور، 1379: 43).

2-15. واکنش قهرمان

قهرمان اکثراً در برابر کارهای بخشنده واکنشی مثبت یا منفی دارد که متناسب با نوع آزمایشی است که صورت می­گیرد. مثلاً در برابر سؤال بخشنده، واکنش قهرمان برای پاسخ­گفتن مثبت یا منفی به همان پرسش است. یا اگر بخشنده، قهرمان را امر به کاری کند، اجابت می­کند. واکنش قهرمان یا شریر ممکن است مثبت، منفی و یا همراه با ترس و خشم باشد (پراپ، ۱۳۶۸: 92-94).

2-16. برخورد با یاری‌گر- دریافت عامل جادو

در طرح پراپ، «ترکیب خویشکاری­های ABC­ (یعنی «شرارت»، «میانجی­گری»، «مقابلة آغازین» و «عزیمت»)، «فاجعه» یا «گره پیچ» قصه را نشان می­دهد ... اکنون شخصیت جدیدی وارد قصه می­شود؛ این شخصیت را می­توان «بخشنده» یا به طور دقیق‌تر «تدارک­بیننده» ­نامید» از همین بخشنده است که «قهرمان داستان خواه «جست­وجوگر» باشد، خواه «قربانی» وسیله­ای (معمولاً جادویی) دریافت می­کند که ترمیم مصیبت و فاجعه را میسر می­سازد»» (پراپ، ۱۳۶۸: 85)؛ البته اغلب قهرمان پیش از دریافت وسیلة جادویی در معرض یک سلسله عملیات قرار می­گیرد که مستحق دریافت وسیلة مذکور می­شود. در اکثر موارد نیز یاری‌گر، بدون درخواست به قهرمان کمک می­کند.

تقریباً در تمام داستان موش و گربه، یک عنصر کمکی و یاری­دهنده دیده می­شود که به نوعی، قهرمان را حمایت و مشکل را کارسازی می­کند، اما این یاری و حمایت، همیشه جنبة ماورایی ندارد. نکته­ای که در مورد دریافت اشیای جادویی وجود دارد، آن است که این اشیاء، برخلاف قصه­های پریان، غالباً معنوی هستند؛ مانند دعا، الهام، وحی، مکاشفه، توصیه و راهنمایی و... که ممکن است به وسیلة یاری‌گر و حتی قهرمان به­کار گرفته شوند. در اکثر حکایات، یاری‌گر با کلام خود، قهرمان را راهنمایی می­کند و به طور مستقیم و یا غیرمستقیم، موجب رفع مشکل، می­شود؛ به عبارت دیگر، یا نیاز معنوی را به طرف می­کند و یا با آگاهی بخشیدن به او، او را هدایت می­کند.

شاهزاده خانم در راه فرار به شاهِ جزیره­ای می­رسد که به او کمک می­کند تا به همسرش برسد یا در داستانی دیگر، اعمال و رفتار بزرگوارانة یاری‌گر، باعث تحول و تغییر مسیر زندگی قهرمان می­شود، اما هیچ ابزار جادویی در کار نیست! از این لحاظ، ما بخشنده و یاری‌گر (پراپ، میان این دو شخصیت تمایز قائل شده است (پراپ، ۱۳۶۸: 85)) را به صورت  توأم در نظر گرفتیم. به این ترتیب، قهرمان یا از کسی عامل­های جادویی را دریافت می­کند یا از کمک یاورانی برخوردار می­شود. در برخی موارد، یاری‌گر و عامل جادو یکی است (سخنان یاری‌گر). در تعداد اندکی از قصه­ها، قهرمان، خود به تنهایی و به یاری هوش و ذکاوت یا نیروی جسمانی خویش بر مشکل غلبه می­کند.

پس از بروز مشکل، قهرمان ممکن است تصادفاً یاری‌گر را ببیند و از کمک او برخوردار شود و در اکثر موارد قهرمان با شناخت از یاری‌گر به سمت او می­رود؛ در حالی که پراپ، عقیده دارد، قهرمان تصادفاً با او برخورد می­کند (پراپ، ۱۳۶۸: 96 و 98). عوامل جادویی که در اختیار قهرمان گذاشته می­شود، طیف گسترده­ای را دربر می­گیرند و شامل موارد متفاوتی هستند. شیوه­های دستیابی به این ابزار نیز متفاوت است. ابتدا این شیوه­ها را بررسی می­کنیم. این روش­ها به ترتیب تکرار و فراوانی نه در افسانه­ها به قرار زیرند. تقریباً در تمام حکایات، یک عنصر کمکی و یاری دهنده وجود دارد که به نوعی مشکل قهرمان را رفع می کند.

 

 

2-16-1. شیوه­های دستیابی به عامل جادو

1- انجام یک کار نیک اخلاقی

2- کسی، بدون هیچ درخواستی و بی‌آنکه قهرمان کاری برایش انجام داده باشد، عامل جادو را به او می­دهد یا جای آن را نشان می­دهد.

3- رفتارهای خداپسندانه و باورهای مذهبی:‌ دعا و مناجات، نذر ونیاز، توسل به امامان و معصومان، گاهی هم صرف بی­گناهی قهرمان، سبب می­شود از حمایت چهره­های مذهبی برخوردار شود.

4- در قبال کاری یا در عوض چیزی، عامل جادویی یا آنچه را قهرمان در پی آن بوده است، به او می­دهد.

در جدول (4) شیوه‌های دستیابی به اشیای جادو، چگونه دستیابی و اینکه توسط چه کسی ممکن است فراهم شده باش منطبق با داستان‌ها ارائه شده است.

جدول 4. شیوه‌های دست‌یابی به شیء جادو

ردیف

شیء جادو

چگونگی دست­یافتن

به­وسیلة چه­کسی

1

دیوان حافظ و تفأل

هوش و ذکاوت خود

قهرمان

2

جبرئیل

بدون درخواست

یاری‌گر (خدا)

3

شفاعت

بدون درخواست

یاری‌گر (پیامبر (ص) و خاندان  ایشان

4

بهشت و بخشودن گناهان

گذراندن آزمون

یاری‌گر (خدا)

5

کشتن شریر

بدون درخواست

یاری‌گر (گربه)

6

بخشودن گناه (قبول توبه)

درعوض پشیمانی توبه

یاری‌گر (خدا)

8

سخنان آموزنده و مؤثر

بدون درخواست

یاری‌گر (قهرمان­پرور)

9

رفتار و دستورات

بدون درخواست

یاری‌گر (شاه جزیره)

10

حلم و ستاری

آزمون بردباری و بزرگواری

یاری‌گر (خدا)

17

نفرین و دعا

بدون درخواست

یاری‌گر (شیخ)

18 و 34

سخنان فریبنده، طناب و تبر

هوش و ذکاوت خود

قهرمان

 

 

ادامه جدول 4.

 

ردیف

شیء جادو

چگونگی دست­یافتن

به­وسیلة چه­کسی

 

 

19 و 21

سخنان و دلایل محکم

هوش و ذکاوت خود

قهرمان

 

23

کرامت

بدون درخواست

یاری‌گر (پیامبر اکرم (ص))

24

دادن اجرت، راضی­کردن گبران-رفتار کریمانه

تلاش خود- بدون درخواست

قهرمان- یاری‌گر (خدا)

25

رفتار بزرگ­منشانه

بدون درخواست

یاری‌گر (پیامبر اکرم (ص))

28

قضاوت عادلانه

با درخواست قهرمان

یاری‌گر (خواجه حسن میمندی)

29*

توبه – اسم اعظم

بدون درخواست

یاری‌گر (خدا)

30 و 33

گربه و  مندیل خیال

هوش و ذکاوت خود

قهرمان

             

* در داستان 29، اسم اعظم نیز شیء جادوست، اما به کسی کمک نمی­کند! حتی باعث مرگ چند تن نیز می­شود!

2-16-2. انواع ابزار جادویی

مواردی که تاکنون برشمردیم، مهم­ترین شیوه­هایی هستند که قهرمان از طریق آن­ها به کمک یاری‌گران به عامل جادویی دست می­یابد. اینک باید دید، ابزار و عوامل جادویی در داستان‌های  مورد بررسی چه چیزهایی هستند؟ این موارد را می­توان به صورت زیر طبقه­بندی کرد:

1- سخنان و رفتارهای حکیمانه یا فریبنده: حلم و ستاری

2- نفرین و دعا، اسم اعظم، توبه، جبرئیل، دیوان حافظ

3- اشیاء خیالی: مندیل خیال

4- حیوانات

5- قتل.

2-16-3. تدارک یا دریافت شیء جادو

«قهرمان، اختیار استفاده از یک عامل جادو را به دست می­آورد» (پراپ، ۱۳۶۸: 94). پراپ، یادآور می­شود که «برخی قصه­ها با لحظه پاداش، ختم می­شوند. در این گونه موارد، هدیه، چیزی است با ارزش مادی معین و یک عامل جادویی نیست» (همان: 95). در ادامه داستان­هایی که با دادن پاداش و پست و مقام، داستان، خاتمه می­یابند و نوع پاداش‌ها بیان می­شود: (5) به قهرمان، غذا و آموزش علوم داده می­شود، (21) قهرمان، علاوه بر یک کیسه، دو کیسه پول دریافت می­کند، (28) به پسرک، به خاطر قضاوت درست، پست وزارت داده می­شود (اعطاء مسئولیت)، (33) به قهرمان، پست و مقام وزارت داده می­شود و (34) دریافت پاداش کیسة پول.

2-17. انتقال مکانی میان دو سرزمین یا راهنمایی

«قهرمان به مکان چیزی که در جست­وجوی آن است، انتقال داده می­شود یا راهنمایی می‌شود» (پراپ، ۱۳۶۸: 107). «باید توجه داشت که «بردن و رساندن» به عنوان یک خویشکاری بالذات گاهی وجود ندارد، قهرمان به آسانی به محلی که باید قدم می­گذارد؛ یعنی خویشکاری «انتقال مکانی» به صورت ادامة طبیعی خویشکاری «عزیمت» بیرون می­آید» (همان: 109).

2-18. کشمکش

 خویشکاری درگیری و نبرد بین قهرمان و شریر، کشمکش نامیده می­شود (پراپ، ۱۳۶۸: 109). قهرمان برای رفع مشکل، جست­وجویی آغاز می­کند که این جست‌وجو در حکایاتی که بعد از وضعیت آغازین با کمبود نیاز مادی و معنوی شکل می­گیرد به صورت انتقال مکانی و سیر و سفر (آفاق و انفس) است. در حکایاتی که با کارکرد شرارت روبه­رو هستیم، جست‌وجو به صورت مقابلة اولیه است که قهرمان و یا در بعضی موارد، یاری‌گر برای رفع مشکل، حرکتی را آغاز می­کنند. گفتنی است که این مقابله، بیشتر در کلام و به صورت بحث و جدل  شکل می­گیرد تا کشمکش فیزیکی.

2-19. داغ یا نشان کردن قهرمان

یعنی «داغ بر بدن قهرمان می زنند» (پراپ، ۱۳۶۸: 110) یا وسیله­ای مثل انگشتری و... به قهرمان اعطا می‌شود تا از قهرمان دروغین یا شریر تشخیص داده شود. این خویشکاری بجز در داستان «تاجر و کنیز» یاری‌گر (شاه)، خانة یاری‌گر اصلی (خواجه حسن میمندی) را نشان می­گذارد تا بعداً به او رجوع کند. در قصه موش و گربه، مورد دیگری یافت نشد.

در اینجا، نشان گذاشتن به صورتی که پراپ بیان می­دارد، نیست! و می بینیم که یاری‌گر به وسیلة آن شناخته می­شود.

2-20. پیروزی

شریر از قهرمان شکست می­خورد و مغلوب وی می­شود (پراپ، ۱۳۶۸: 111).

2-21. التیام مصیبت یا رفع نیاز

در پی پیروزی قهرمان، «بدبختی یا مصیبت یا کمبودِ آغاز قصه التیام می­پذیرد. این خویشکاری و خویشکاری­ شرارت، با هم یک زوج را تشکیل می­دهند. داستان در این خویشکاری به اوج خود می­رسد» (همان: 112).

در موقعیت ابتدایی، معمولاً با دو نوع مشکل مواجه می­شویم: فقدان چیزی یا شرارت در بررسی وضعیت پایانی طبیعی است که پیش از همه با رفع کمبود و فقدان (K) یا غلبه بر شریر و تنبیه او (U) برخورد کنیم.

2-21-1. رفع کمبود یا نیاز

رفع هر فقدانی با نیازی که در ابتدا قهرمان با آن روبه­روست، مناسبت دارد. اگر قهرمان، فقیر است در پایان به مال و منال می­رسد یا اگر همسرش را گم کرده باشد، همسرش را می­یابد.

از آنجا که دربارة این موارد هنگام بحث از برخورد با یاری‌گر- دریافت عامل جادو به تفصیل سخن گفته شد در اینجا فقط به اشاره‌ای مختصری کفایت شد. شیوه­های رفع نیاز نیز در آنجا بررسی شد.

2-21-2. شیوه­های رفع نیاز یا کمبود

1- با کمک عوامل جادویی

2- با تلاش خود قهرمان و در نتیجه شجاعت و زیرکی و توانمندی او

3- با کمک یاری‌گران (حیوانات و همسر)

4- با کمک عوامل مذهبی (توبه، اسم اعظم، دعا، نفرین و...)

5- با فریب و کلک.

 

 

2-22. تعقیب- گریز (PR- RS)

مواقعی که قهرمان، تاب و توان مقاومت در برابر حریف را ندارد برای رهایی از تهدید آنان فرار می­کند. شریر، پس از آگاهی از این امر به تعقیب قهرمان می­پردازد و می­کوشد او را به دست آورد (پراپ، ۱۳۶۸: 112-119). تنها در داستان نهم، این مورد دیده شد که شریران در پی به دست آوردن شاهزاده خانم و اموالی هستند که به آنان تعلق دارد و شاهزاده خانم آن­ها را با خود برده است. قهرمان با روش­های زیر از دست تعقیب­کنندگانش رهایی می­یابد:

1- به کمک هوش و ذکاوت خود

2- با کمک عامل جادو (مانند کشتی یا اسب)

3- به کمک یاری‌گر.

2-23. کار دشوار و انجام آن (M-N)

کار دشوار از سوی اشخاص مختلفی بر شخصیت اصلی افسانه تکلیف می­شود (پراپ، ۱۳۶۸: 125). در بیشتر مواقع این قهرمان داستان است که باید کارهای دشوار را انجام دهد. گاهی نیز شریر با کار دشوار مواجه است؛ مانند داستان 7.

2-23-1. انواع کارهای دشوار

کارهای دشوار، انواع مختلفی دارند؛ پرکاربردترین آن­ها در داستان­های موش و گربه به ترتیب زیرند:

1- تحمل خواری و خفت مصاحبه با شریر (1)

2- آزمون کمک به نیازمندان و سخاوت (4)

3- نشان­ دادن چهرة واقعی شخصیت (19 و 26)

4- جبران اشتباه شریر (25)

5- انجام کاری در مدت معین (26)

6- یافتن چاره­ای برای رفع نیاز (14 و 24).

2-24. ورود ناشناس- شناسایی (O-Q):

این مورد تنها در داستان نهم که شاهزاده خانم به وسیلة قهرمان شناخته می­شود، دیده شد.

2-25. تنبیه شریر (U)

پس از پایانِ ­یافتن شریر و خنثی­ کردن رفتارهای شرارت‌آمیز و زیان­کاری او، شریر به مجازات کارهای نادرست خویش می­رسد (پراپ، ۱۳۶۸: 131). البته در بیشتر داستان­های مورد بررسی، شریر متحول می­شود و مجازاتی در کار نیست! بلکه یاری‌گر، شریر را که حال قهرمان داستان است، می­بخشد و از گناهان او در می­گذرد. تنبیه عامل شرارت به صورت­های زیر در داستان ­ها اعمال می­شود:

(1) شکستن دست و پای شریر و سپس خوردن او، (5) خوردن و نابودی شریر، (9) مرگ و کشتن شریر، (11) قهرمان محاسنش را از می­دهد، (13) قهرمان امرودهایش را از دست می­دهد، (14) نابودی ابریق و کنده شدن دم شریر، (17) مرگ قهرمان و قاتلش و نابودی شهرها، (18) کشتن شریر، (19) رسوایی شریر، (28) سوزاندن شریر، (29) مرگ شریران، (30) کتک­زدن و تنبیه شریر، (32) پرداخت پول و مخارج به قهرمان و (33) شریر دستور به قتل شریر می­دهد که انجام نمی­شود.

در مواردی که جنگ و کشمکش میان قهرمان و شریر در می­گیرد و با کشته ­شدن شریر، داستان خاتمه پیدا می­کند از میان رفتن شریر را می­توان گونه­ای از مجازات دانست.  بیشتر مجازات­ها به مرگ شریر خاتمه می­یابند.

در این صورت باید گفت که کارکرد پایانی، همان مجازات شریر (v) است. البته باید این تفاوت را در نظر داشته باشیم که در مجازات و تنبیه شریر، معمولاً جنگ و مبارزه­ای در کار نیست، بلکه شریر شناسایی و به سبب کارهای شرارت بارش، مجازات می­شود؛ بدون آنکه مقاومتی نشان بدهد یا بتواند مقاومتی کند. درحالی که در موارد قبل، به ­هر حال، شریر با قهرمان درگیر می‌شود و به دست او کشته یا مغلوب می­شود (درگیری نیز تنها به معنی ظاهری کلمه نیست و ممکن است بحث و جدل باشد).

2-26. عروسی (w)

عروسی در معنای خاص و ازدواج (پراپ، ۱۳۶۸: 132) در دو مورد از داستان­ها دیده شد: یک مورد، شاهزاده خانم از قهرمان دور می­افتد و پس از طی حوادثی با هم ازدواج می­کنند. یا اینکه کنیزش را از دست می­دهد که با چاره­اندیشی­هایی، دوباره آن را به دست می آورد.

                در موارد دیگر، اگر داستان به دادن پست و منصب یا پاداش معنوی و... ختم شد در زیرمجموعة عروسی ذکر شده است. برای مثال داستان­های 4، 19، 28، 33 و 35 به رسیدن شخصیت داستان به مقامات دنیوی از جمله، شغل وزارت ختم شد. داستان 9 و 28 به ازدواج، در داستان 29 و 6  به اعطاء مسئولیت و نازل شدن وحی، داستان 28 و21 به پاداش نقدی و داستان 10 می­بینیم که به رسیدن حلاج به مقام والای معنوی، ختم می‌شود و یا در داستان 16، شریر در نزد مردم ظاهربین، کسب اعتبار و بزرگداشت می­کند.

2-27. توالی کارکردها

در داستان­های روایت شده در موش و گربه، هیچ قانون مشخصی جهت معین کردن توالی خویش­کاری­ها وجود ندارد و نمی­شود الگوهای مستند و دقیقی برای توالی آن­ها  تنظیم کرد.

2-28. دو وجهی بودن خویشکاری­ها

در برخی خویشکاری­ها که بسامد زیادی ندارند، خویشکاری­ها دو وجهی هستند و می­توان نوع دیگر آن را هم مدنظر گرفت. به طور مثال در داستان ۱۱، مجازات و رسوایی، یکی است و آن از دست ­دادن محاسن قهرمان به خاطر شرارت است. در داستان 14، 15 و 16 رسوایی و بزرگداشت که شریر به­خاطر فریبکاری در نزد جاهلان بر تکریم و بزرگداشت وی افزوده می­شود و در نزد عقلا رسوا می‌شود. در داستان ۱۹ رسوایی، همان مجازات شریر است. در داستان ۲۳ و ۳۵ نقض نهی و واکنش شریر در برابر یاری‌گر یکی است. در داستان 28 تغییر شکل و رسوایی شریر یک خویشکاری است؛ زیرا با فهمیدن ماهیت اصلی شریر، رسوایی او نیز به دنبالش می­آید. رفع نیاز و عروسی یکی است؛ زیرا نیاز قهرمان، ازدواج و رسیدن به همسر بوده که همان عروسی است.

بحث­ و نتیجه­گیری

با توجه به تحلیل داستان موش و گربه شیخ بهایی بر اساس نظریة پراپ، نتایج زیر به­دست آمد:

- بررسی کارکردهای موش و گربه، بیانگر این است که با وجود جابه­جایی کارکردها در این قصه­ها سی و هشت کارکرد یافت شد. هفت مورد کارکرد جدید را می­توان به کارکردهای پراپ افزود که شامل خویش­کاری­های «فرار»، «شایعه­پراکنی»، «التزام­کردن»، «تهدیدکردن»، «مخفی­شدن»، «شرط­بندی» و «طرد» است.

- در مورد شخصیت­های داستان­ها باید گفت که همیشه شخصیت­ها، نقش ثابتی ندارند؛ گاهی شریر، قهرمان داستان می­شود؛ گاه یاری‌گر، شریر و یا قهرمان و حتی گاهی، قهرمان داستان، شریر می­شود. به عنوان نمونه در چند داستان، شریر پس از اینکه متوجه اشتباه خود می­شود، توبه کرده و متحول می­شود. در نتیجه در زمرة شخصیت قهرمان قرار می­گیرد.

- پراپ با تأکید، مدعی است که بعید است در قصه­ای، «قهرمان جست­وجوگر» و «قهرمان قربانی شده» با هم وجود داشته باشند، اما به نظر می­رسد این ادعا تنها در خصوص قصه­های با یک حرکت صحیح است و در قصه­هایی که بیش از یک حرکت دارند، چنین نیست! و گاهی اتفاق می­افتد که قهرمان یکی از حرکت­های قصه «جست­وجوگر» و قهرمان حرکت دیگر داستان «قربانی شده» است. مانند داستان «پسر شاه و دختر وزیر» که در آن، اگر شاهزاده خانم را قهرمان در نظر بگیریم، قهرمان، قربانی شده محسوب می­شود که قهرمان جست‌وجوگر که پسر برادر شاه است به جست­وجوی او می­پردازد. پس در اینجا ما این استثنا را بای به نظریة پراپ بیفزاییم، زیرا هر دو قهرمان جست­وجوگر و قربانی شده را می­بینیم.

- یاری‌گر در این داستان‌ها، همیشه جنبة ماورایی ندارد. نکته­ای که در مورد دریافت اشیاء جادویی وجود دارد، آن است که این اشیاء برخلاف قصه­های پریان، غالباً معنوی هستند؛ مانند دعا، الهام، وحی، مکاشفه، توصیه و راهنمایی و... که ممکن است به وسیلة یاری‌گر و حتی قهرمان به‌کار گرفته شوند.

- ابزار جادویی برخلاف نظر پراپ، همیشه جنبة ماورایی و جادویی ندارند! در بررسی داستان موش و گربه ابزارهای جادویی عبارتند از: سخنان و رفتارهای حکیمانه یا فریبنده، نفرین و دعا، اسم اعظم، توبه، جبرئیل، دیوان حافظ، اشیاء خیالی، حیوانات و قتل.

در پایان باید گفت نتایجی که از تجزیه و تحلیل موش و گربة شیخ بهایی به دست آمد، نه به طور جزء­به­جزء و دقیق، اما بسیار با نتایج تجزیه و تحلیل پراپ و 31  خویشکاری مطرح او مطابقت دارند؛ مثلا خویشکاری­های دو وجهی در این داستان، بسامد زیادی ندارند و به جهت هنر راوی در بیان داستان، قاعدة مشخصی نیز نمی­توان برای ترتیب توالی خویشکار­ها و تنظیم ترتیبی آن­ها ارائه کرد، اما الگوی ساختاری این داستان­ها نیز تقریباً موافق با الگوی قصه­های عامیانة پراپ است. البته می­توان با تغییراتی آن را با مؤلفه­های فرهنگ دینی که مبتنی بر متن مقاله در همین نتیجه­گیری مورد اشاره قرار گرفته­اند، مطابقت داد و بر اساس نتایج این مقاله در تحلیل نقش شخصیت­ها، قهرمان، یاری‌گر، ابزارجادویی، دریافت اشیای جادویی و حتی تعداد سی و یک‌گانه خویشکاری­ها و کارکردهای الگوی پراپ تجدید نظر کرد.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

 

[1]. Sheikh Bahai.

[2]. morphology.

[3]. Propp, V.

[4]. Scholes, R.

[5]. Jakobson, R.

[6]. De. Saussure, F.

[7]. Caller, J.

[8]. Piaget, J.

[9]. Selden, R.

[10]. function.

[11]. Ricoeur, P.

[12]. narratology.

[13]. Makaryk, I. R.

[14]. Toolan, M.

[15]. escape

[16]. rumor

[17]. obligation

[18]. threat

[19]. hide

[20]. betting

[21]. rejection

[22]. the hero

[23]. the princess (prize)

[24]. the donor

[25]. the helper

[26]. the dispatcher

[27]. the villain

[28]. the false hero

[29]. Eagleton, T.

[30]. Dundes, A.

[31]. Dogra, S.

Afandi al-Isbahani, M. A. (1980). Riyaz Al-Ulama and Hiyaz Al-Fozala. Edited by: Al-Husayni, S. A. [Al-Eshkawari]. Qom: Library of Grand Ayatollah Marashi Najafi. [In Persian]
Akhlaghi, A. (1999). Structural Analysis of Attar's Manteq Al-Tair. Isfahan: Farda – Naqsh-e Khorshid. [In Persian]
Al-Hali, H. (1995). Kholasat al-Aghval. Research: Sheikh Jawad al-Qayyumi. Qom: Al-Fiqhaha Publishing Foundation. [In Persian]
Al-Mazi, Y. (1992). Tahzib al-Kamal. Research by Maruf, B. A. Beirut: Al-Resala Foundation. [In Persian]
Al-Sadr, S. H. (1985). Taklemat Amal al-Amel. achieved by: Al-Husseini, S. A. Qom: Library of Ayatollah Al-Marashi Al-Najafi. [In Persian]
Al-Zerekli, Kh. (1980). Al-Alam. Beirut: House of Science for Malayin. [In Persian]
Aqabozorg Tehrani, M. M. (1982). Al-Zari'ah ela Tasanif Al-Shi'ah. by Husseini, A. Third edition. Beirut: Dar Al-'Azwa. [In Persian]
Attar Neyshabouri. (1997). Pandnameh, Bisarnameh, Bulbulnameh. Corrected by Khoshnavis, A. Tehran: Sana'i. [In Persian]
Awliyaei Nia, H. (2010). Investigating the story structure of Advice from people of knowledge and intelligence in the language of cats and mice. History of Literature, Vol. 2, No. 4, pp. 39-61. [In Persian]
Azar, A. and Poursayyed, S. M. (2011). Morphology of the Red Dome in seven figures oF Nezami. Literary Criticism and Stylistics Research, Vol. 1, No. 4, pp. 9-30. [In Persian]
Bokhari, M. (1990). Bidpay stories. Corrected by Roshan, M. Tehran: Kharazmi. [In Persian]
Culler, J. (2009). Structuralist Poetics: Structuralism, Linguistics and the Study of Literature. Translated by Safavi, K. Tehran: Minuy Kherad. [In Persian]
Eagleton, T. (2002). An Introduction to Literary Theory. Tehran: Markaz Publishing. [In Persian]
Haghshenas, A. M. and Khadish, P. (2008). New Findings in the Morphology of Magical Myths. Journal of the Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Vol. 59, No. 2, pp. 27-39. [In Persian]
Hooshangi, F. and Maalmir, M. I. (2009). Analysis of Narrative Elements of the Story of Sheikh Baha'i Mouse and Cat. Journal of Fiction Literature, Vol. 8, No. 1, pp. 113-137. doi: 10.22126/RP.1970.1080 [In Persian]
Jalali-Pour, B. (2001). The morphology of the story of Jung Mazandaran. Honar Publication, No. 45, pp. 32-53. [In Persian]
___________. (2013). Morphology of Mythological and Heroic Stories of Ferdowsi Shahnameh. Tehran: Afraz. [In Persian]
Jokar, M. (2011). The Capacity of Humor and Socio-ethical Criticism in Sheikh Baha'i Persian Works. Persian Language and Literature Research, No. 21, pp. 141-161. [In Persian]
Khadish, P. (2008). The Morphology of Magical Myths. Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company. [In Persian]
Khorasani, M. (2008). An Introduction to the Morphology of One Thousand and One Nights. Isfahan: Publication of Theoretical Research. [In Persian]
Makarik, I. R. (2005). Encyclopedia of Contemporary Literary Theories, Mohajer, M. and Nabavi, M. Tehran: Agah. [In Persian]
Monshi, N. (1996). Kalila wa Dimna. Corrected by Minavi, M. Tehran: Amirkabir. [In Persian]
Monzavi, A. (1972). List of Persian Manuscripts. Tehran: Regional Cultural Institute. [In Persian]
Moshar, Kh. B. (1961). Authors of Persian and Arabic Printed Books from the Beginning of Publication until Now. No place: No Publisher. [In Persian]
____________. (1971). List of Persian Printed Books. First Edition. Tehran: Author. [In Persian]
Mousavi, S. A. (2009). Comic book 5. Tehran: Surah Mehr Publications. [In Persian]
Nowshahi, A. (2012). Bibliography of Persian Works Published in the Subcontinent (India, Pakistan, Bangladesh). (Persian). Tehran: Written Heritage. [In Persian]
Piaget, J. (2007). Structuralism. Translated by Akbarpour, A. Tehran: Library, Museum and Documentation Center of the Islamic Consultative Assembly. [In Persian]
Propp, V. (1990). Morphology of the tale. Translated by Badre'I, F. Tehran: Tus. [In Persian]
Ran'aahosseini, K. (1982). Chinese mouse and cat. Ayande, Vol. 8, No. 3 & 4, pp. 192. [In Persian]
Ricoeur, P. (2005). Novel and Anecdote, the Configuration of Time in Fiction. Translated by Nonhali, M. Tehran: Gam No. [In Persian]
Rouhani, M. and Esfandiar, S. (2010). Morphology of the story of the castle of Zat al-Sodur in Masnavi. Journal of the Faculty of Literature and Humanities, University of Tabriz, Vol. 53, No. 220, pp. 67-83. [In Persian]
Sarkis, E. (1989). Dictionary of Arabic Publications. Qom: Library of Ayatollah Al-Marashi Al-Najafi. [In Persian]
Scholes, R. (2004), An Introduction to Structuralism in Literature, translated by Taheri, F. Tehran: Agah. [In Persian]
Seldan, R. (1998). Guide to Contemporary Literary Theory. translated by Abbas Mokhber. Tehran: New design. [In Persian]
Sheikh Baha'i, M. (1973). General Persian Poems and Works of Sheikh Baha'i. Tehran: Mahmoudi. [In Persian]
_______________. (2010). Kashkol. by the efforts of Barzegar, S. Qom: Sobh-e-Piroozi Publications. [In Persian]
Shirvani, A. (1979). Sichan and Pishik. By the efforts of Manzoori Khamene, A. K. No Place: No Publisher. [In Persian]
Surabadi, A. (1996). Tafsir-e Surabadi. Tehran: Nashr-e now. [In Persian]
Talebi, M. (2012). Analysis of Bahman's anti-epic selfishness in Bahmannameh and its comparison with the selfishness of epic model heroes. Old Persian Literature, Vol. 4, No.2, pp.109-130. [In Persian]
Toolan, M. (2007). Narrative: a Critical Linguistic Introduction. Translated by Alavi, F. and Nemati, F. Tehran: Samt. [In Persian]
Varavini, S. (1997). Marzbannameh. Corrected by Roshan, M. Tehran: No Publisher. [In Persian]
 
Zolfaghari, H. (2010). Morphology of the romantic myth of Gol Bakavoli. Literary Techniques, Vol. 2, No. 1, pp. 49-62. dor: 20.1001.1.20088027.1389.2.1.6.8 [In Persian]
___________. (2012). Mice and cats (records and examples of mice and cats in Persian literature). Children's Literature Studies, Shiraz University, Vol. 3, No. 1, pp. 47-70. doi: 10.22099/JCLS.2012.423 [In Persian]
 
 
 
استناد به این مقاله: مالمیر، محمد ابراهیم و هوشنگی،  فاطمه. (1403). نقد و تحلیل خویشکاری‌های موش و گربه شیخ بهایی (براساس نظریة ولادیمیر پراپ). متن‌پژوهی ادبی، 28(99)، 283-318. doi: 10.22054/LTR.2022.52463.3055
 Literary Text Research is licensed under a Creative Commons Attribution-Noncommercial 4.0 International License.