Document Type : Research Paper
Authors
1 Ph.D. Student in Persian Language and Literature, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran
2 Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
شاهنامه از دیرباز به داشتن «شصتهزار» یا «نزدیک به شصتهزار» بیت معروف بوده و هنوز نیز هست (برای نمونه Encyclopedia Britannica: Shāh-nāmeh؛ دانشنامۀ دانش‌گستر، 1389 و شهبازی، 1390). نکتۀ پرسش‌خیز، تفاوت‌های چشم‌گیر کمّی میان چاپها و نیز دستنویسهای مختلف شاهنامه با این رقم مشهور است. دربارۀ تعداد بیتهای شاهنامه تاکنون به سه شیوۀ کلی اظهارنظر شده است: 1- استناد درونمتنی به بیتهایی مناقشهانگیز از شاهنامه، 2- شمارش بیتهای متون چاپی و نسخ خطی و 3- گمانهزنی دربارۀ «تعداد اصلی» بیتهای شاهنامه. بر این اساس، روایتهای مختلف دربارۀ تعداد بیتهای شاهنامه از 48 هزار تا 70 هزار بیت متغیر است.
در پژوهش حاضر پس از بررسی منابع کهن ادبی، تاریخی، تذکرهها و... و نیز طرح دیدگاههای نویسندگان و پژوهشگران گذشته و معاصر، در ادامه ابیات شاهنامۀ مندرج در حاشیۀ ظفرنامه، و نیز چاپهای ترنر ماکان[1]، ژول مول[2]، دبیرسیاقی، مسکو، جیحونی، خالقی مطلق و نیز نامۀ باستان میرجلالالدین کزازی بازشماری شده و نتایج بررسی تطبیقی شمار ابیات بخشهای شصت و سه‌گانۀ شاهنامه در این چاپها (براساس دوره‌های پادشاهی و داستان‌های اصلی) طی دو جدول (بخشهای اصلی و الحاقی) به شکل تطبیقی پیش روی خوانندگان قرار گرفته است. در بخش پایانی مقاله نیز به دلالت‌های معنایی عدد «شصت» و «شصتهزار» و بحث از این پرداخته شده است که این عدد چرا، از کی و توسط چه کسانی دربارۀ تعداد بیتهای شاهنامه بهکاررفته است؟
با توجه به آنچه گفته شده در این پژوهش در پی یافتن پاسخ به سؤالات زیر هستیم:
- علت تفاوت میان رقم مشهور و تعداد واقعی بیتهای شاهنامه چیست؟
- آیا بیتهای ناظر به شمار شصتهزاری شاهنامه از فردوسی است؟
- چاپهای معتبر و دستنویسهای کهن شاهنامه هریک چه کمیتی دارند؟ و تفاوت‌های کمّی این چاپها نسبت به یکدیگر مربوط به کدام بخشهاست؟
- عدد «شصتهزار» چرا، از کی و توسط چه کسانی دربارۀ تعداد بیتهای شاهنامه بهکار رفته است؟
از گذشته تا به امروز نویسندگان و پژوهشگران متعددی دربارۀ تعداد بیتهای شاهنامه و تفاوت‌های کمّی دستنویسها و چاپهای مختلف آن به تقریب یا به تحقیق سخن گفتهاند: کسانی همچون نظامی عروضی، علوی توسی، ابناثیر، عوفی، زکریای قزوینی، حمدالله مستوفی، جامی، نولدکه، مینوی، تقیزاده، فروغی، نفیسی، همایی، ریاحی، خالقی مطلق، حمیدیان، کزازی، شمیسا، امتیاز احمد و آیدنلو؛ که در این مقاله به اجمال به یادکرد، طبقهبندی و گاه نقد آراء آن‌ها پرداخته خواهد شد.
استنادهای درونمتنی به شاهنامه دربارۀ شمار «شصتهزار بیتیِ» آن مستند به سه مطلب است. در بعضی از دستنویسها و چاپهای شاهنامه بیتهایی آمده است که هم از نظر ضبطْ اتفاقی در آن‌ها وجود ندارد و هم از نظر اعتبارْ در انتساب آن‌ها به فردوسی می‌توان تردید کرد:
الف- در شروع «داستان خسرو با شیرین» بیتی وجود دارد که محل استناد اغلب پژوهشگران معاصر دربارۀ شمار بیتهای شاهنامه واقع شده است:
|
بود بیت ششبار بیوَر هزار |
|
سخن‌های شایسته و غمگسار |
(فردوسی، 1393الف، ج 8)
به رغم وجود این بیت در چاپ خالقی مطلق، برخی مانند سجاد آیدنلو (1385) احتمال الحاقی بودن آن را مطرح کردهاند. آیدنلو در جای دیگری (1387ب) آن را «اصلی» دانسته است. خالقی مطلق (1388) در عین آوردن این بیتها در متن شاهنامه، امکان اینکه بیت محل بحث «از قلم دیگران» بوده باشد را نیز مطرح کرده است. وی به رغم تأکید بر اینکه «بیور» در پهلوی به معنی «دههزار» است، بر آن است که «سراینده در اینجا بیورهزار را در معنی دههزار بهکار برده است که ششبار آن شصتهزار بیت می‌گردد» (خالقی مطلق، 1393، ج3). پیش از این، فریتس ولف[3] (با قید تردید) و ملک‌الشعرای بهار نیز دربارۀ این بیت «بیور» را به معنی «ده» دانستهاند، اما آیدنلو مینویسد شاهد دیگری را برای این معنی نیافته است. (آیدنلو، 1387الف). کزازی نیز احتمال برافزوده و الحاقی بودن این بیت و بیت پیش از آن را مطرح کرده است؛ چنانکه در ترجمۀ بُنداری نیز این بیت نیامده است (کزازی، 1387، ج9).
ب- در برخی از چاپها (مانند چاپ ژول مول) در قسمت «گفتار اندر تاریخِ گفتنِ شاهنامه» (بخش پایانی شاهنامه) آمده است:
|
بدو ماندم این نامه را یادگار |
|
به شش بیور ابیاتش آمد شمار |
(فردوسی، 1353، ج7)
بُنداری در ترجمۀ خود از شاهنامه (620- 621 ق) در ترجمۀ مصرع دوم مینویسد: «و هو یشتملُ علی ستّین ألف بیتاً» (البنـداری، 1413، ج2). این بیت از آنجا که در دستنویسهای کهنی همچون دستنویس لندن و سنژوزف وجود ندارد، در چاپهای خالقی مطلق و مسکو به عنوان نسخه‌بدل در حاشیه آمده است (فردوسی، 1393الف، ج 8 و فردوسی، 1393ج، ج 9) و در چاپهای جیحونی و کزازی نیز وجود ندارد. برخی (نوری عثماناف، 1357و آیدنلو، 1385) به درستی بیت محل گفت‌وگو را (البته با قید احتمال) الحاقی دانستهاند. آیدنلو در جای دیگری (1387ب) صراحتاً آن را «الحاقی» خوانده است.
ج- در هجونامۀ منسوب به فردوسی نیز بیتی وجود دارد که برخی دربارۀ کمیت شاهنامه بدان استناد کردهاند (برای مثال، تقیزاده، 1390 و فروزانفر، 1358):
|
ز ابیات غرّا دو ره سی‌هزار |
|
مر آن جمله در شیوۀ کارزار |
(فردوسی، 1353، دیباچه)
بخش هجونامه و از جمله این بیت در اغلب نسخههای کهن خطی (همانند نسخۀ فلورانس و سنژوزف) و نیز چاپهای معتبری مانند چاپهای جلال خالقی مطلق و جیحونی و نیز چاپهای مسکو و کزازی وجود ندارد (هجونامۀ مفصل مقدمۀ بایسنغری و هجونامۀ مقدمۀ نسخۀ قاهره -مورخ 741 ق- نیز فاقد این بیت است) و تنها در برخی از نسخ (همانند نسخۀ لندن؛ فردوسی، 1384) و برخی از چاپهای اندکاعتبار (مانند ژول مول؛ فردوسی، 1353، دیباچه) آمده است (ژول مول: «از ابیات غرّا...»، نسخۀ لندن: «به ابیات غرّا..»). آیدنلو (1386) به درستی هجونامۀ مندرج در نسخۀ لندن را «متأخرتر از متن نسخه» یعنی پس از 675 ق دانسته است.
مهم‌ترین دلیل شهرت شاهنامه به داشتن «شصتهزار» بیت، همین سه بیت محل مناقشهاند که بسیاری از پژوهشگران معاصر، آن‌ها را مُسلّمالصدور از فردوسی پنداشته و با استناد به همین بیتها به عنوان قراینی درونمتنی، باتوجه به تفاوت کمّیِ دست‌نوشت‌های موجود با این رقم، گمانههای متعددی را مطرح کردهاند.
نگارندگان معتقد به الحاقی بودن هر سه بیت یادشدهاند. موارد «ب» و «ج» به قراین نسخهشناختی الحاقیاند. اینکه بُنداری نیز در ترجمۀ مورد «ب» به شمار شصتهزاری شاهنامه اشاره کرده است، به معنی اصالت بیت نیست؛ بلکه بنداری نیز در قرن هفتم با فاصلهای بیش از 200 سال از نگارش نهایی شاهنامه، به ترجمۀ متنی پرداخته است که بیت الحاقی مذکور در آن راه یافته بوده است. اما دربارۀ مورد «الف» که در اغلب نسخههای قدیم وجود دارد و به ناگزیر در متن خالقی مطلق آمده است، باید گفت که صِرف وجودِ این بیت در اکثریت کهنترین دستنویسها دلیلی بر قطعیت انتساب آن به فردوسی نیست؛ چراکه فاصلۀ بیش از 275 سالۀ کهنترین دستنویسهای دارای این بیت (لندن 675ق) با زمان تحریر نهایی شاهنامه (400ق) برای ورود بیتهای الحاقی به متن شاهنامه به قدر کافی طولانی هست! مهم‌ترین نشانۀ الحاقی بودنِ مورد «الف» نیز قرینۀ «سبکشناختی» است. از آنجا که فردوسی بنابر بیت زیر معنای واژۀ پهلوی «بیور» را می‌دانسته و به درستی آن را در معنی «دههزار» بهکار برده است:
|
«کجا بیور از پهلوانی شمار |
|
بُوَد بر زبان دری دههزار» |
(فردوسی، 1393الف، ج1)
مستبعد است که در بیتی (: مورد «الف») آن را در معنایی دیگر (: ده) بهکار برده باشد؛ خاصهآنکه برای «بیور» در معنی «ده» نمونۀ دیگری نیز یافت نشده است.
مینوی (1386) برای حل مشکل مصرع «بود بیت ششبار بیورهزار» احتمال داده است که لفظ «هزار» شاید «شمار» بوده باشد. آیدنلو (1387الف) دو نسخۀ خطی قرن هشتمی و پنج نسخۀ قرن نهمی را معرفی کرده است که این تصحیح قیاسی را تأیید می‌کنند، اما این ضبط نیز میتواند تصحیحی متأخر و برای حل مشکل معنایی این بیت بوده باشد؛ چنانکه نبود این ضبط در نسخ قرن هفتمی (به قرینۀ نبود چنین نسخه بدلی در چاپ خالقی مطلق) نیز مؤید این معنی است.
3-1. مقدمههای پنجگانۀ شاهنامه
در آغاز برخی از دستنویسها، پیش از متن شاهنامه مقدمههایی آمده است. علامۀ قزوینی (1332، ج2) این مقدمهها را به سه دسته تقسیم کرده است: 1- مقدمۀ «قدیم» که در آغاز برخی از دستنویسها مانند دستنویس لندن (مورخ 675 ق) آمده است. 2- «مقدمۀ اوسط» که از نظر تاریخی بین مقدمۀ لندن و مقدمۀ بایسنغری است. 3- «مقدمۀ جدید» («مقدمۀ بایسنغری» نوشتۀ 829 ق). در آغاز نسخۀ فلورانس (کتابت 614 ق) نیز مقدمهای آمده است که قریب دو دهه پس از وفات علامه قزوینی شناسایی شد. ریاحی (1382) مقدمۀ نسخۀ لندن (قسمت پس از مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری) را «مقدمۀ اول»، مقدمۀ فلورانس را «مقدمۀ دوم»، مقدمۀ اوسط را «مقدمۀ سوم» و مقدمۀ بایسنغری را «مقدمۀ چهارم» نامیده است. پنجمین مقدمه نیز در سالیان اخیر شناسایی شد. این مقدمهها دارای روایت‌هایی داستان‌وار با جزئیاتی متفاوتند.
3-1-1. مقدمۀ اول
در مقدمۀ دستنویس لندن (ر.ک: آیدنلو، 1386) آمده است که فردوسی به خواست و سفارش سلطان محمود! با وعدۀ دهش «یک مثقال طلا» به‌ازای «هر یک بیت»، «شصتهزار بیت غرّا در سیرالملوک نظم کرد.»
متفاوت از نظر ریاحی و محیط‌طباطبایی، آیدنلو به قراین متعدد «این مقدمه و هجونامۀ 80 بیتی آن» را «متأخرتر از متن نسخه» یعنی پس از 675 ق دانسته و حتی این احتمال را مطرح کرده است که این قسمت از مقدمه متأثّر از بهارستان جامی و پس از سال 892 ق (تاریخ نگارش بهارستان) به آخر مقدمه الحاق شده است (آیدنلو، 1386).
3-1-2. مقدمۀ دوم
در مقدمۀ دستنویس فلورانس آمده است: «فردوسی شصتهزار بیت گفته بود و بیاض فرمود به خطی شریف و در شش مجلد نهاد [...]» (ریاحی، 1382).
3-1-3. مقدمۀ سوم
در این مقدمه از رقم «شصتهزار» سخنی نرفته است.
3-1-4. مقدمۀ چهارم
در مقدمۀ شاهنامۀ بایسنغری (نوشتۀ 829 ق) –که مجموعۀ بسیاری از روایات ساختگی دربارۀ شاهنامه و احوال فردوسی، با شاخ و برگها و تفصیلی هرچه تمامتر در قیاس با منابع قبلی است- آمده: «فردوسی این کتاب را در شصتهزار بیت تمام کرد» (همان).
3-1-5. مقدمۀ پنجم
این مقدمه که از همۀ دیباچه‌های پیشین مفصل‌تر است در حدود سال 1031هـ. ق به رشتۀ تحریر درآمده و در نگارش آن دیباچه‌های پیشین مدنظر بوده است. «فی الجمله شصتهزار درهم در وجه انعام حکیم مقرّر شد» (هرندی اصفهانی، 1395). جریان پشیمانی محمود و ارسال «شصتهزار دینار» در این متن تصریحاً از چهارمقاله نقل شده است. در هجونامۀ مفصلِ این دیباچه نیز ریختی متفاوت از بیت منتسب به فردوسی («الف») آمده است:
|
بگفتم به ششبار زان دههزار |
|
سخن‌های شایستۀ آبدار |
(همان)
3-2. تذکرهها
غالب تذکرههایی که از فردوسی یاد کردهاند، به شمار شصتهزاریِ بیتهای شاهنامه نیز اشاره کردهاند. در برخی از تذکرهها نیز که به تعداد بیتهای شاهنامه تصریح نشده است، از میزان صلۀ شصتهزاری محمود (به حساب یک دینار یا یک درهم در ازای هر بیت) میزان شمار بیتهای شاهنامه قابل تشخیص است.
چهارمقاله (نوشتۀ حدود 550 هـ. ق که در مقالت دوم آن به زندگی برخی شاعران نیز پرداخته شده است) سرمنشأ برخی از روایات بعدی دربارۀ فردوسی است؛ با شاخ و برگهای متنوعی که نویسندگان بعدی به روایت نظامی دادهاند. بنا به روایت نظامی عروضی (1327) محمود با «منازعان» فردوسی رایزنی میکند «که فردوسی را چه دهیم؟ گفتند پنجاههزار درم»، اما «در جمله بیستهزار درم به فردوسی رسید [...]». نظامی عروضی در ادامه از شنیدههای خود از امیر مُعزّی در «سنۀ اربع عشرة و خمس مائۀ» در نیشابور یادمی‌کند. امیر معزی با نقل شنیدههای خود از امیر عبدالرزاق می‌گوید که محمود پس از پشیمانی از کردۀ خود دستور میدهد که «شصتهزار دینار [...] به نیل دهند و به اشتر سلطانی به طوس برند.» نکتۀ مهم این است که در چهارمقاله- عجالتاً بهعنوان قدیمی‌ترین سند- از دهشِ ابتداییِ «بیستهزار» درمی محمود یاد شده است، اما در متون بعدی از جمله مقدمههای شاهنامه، متناسب با روایت داستانیِ مشهور (چنانکه در هجونامۀ منتسب به فردوسی آمده: «... بهجای طلا نقرهام داده بود») میزان صله تبدیل به «شصتهزار» درهم شده است تا مطابق با تعداد بیتهای شاهنامه- آنگونه که تصور میشده و بر سر زبان‌ها افتاده بوده است- باشد. میزان «پنجاههزار درم» نیز که در چهارمقاله آمده، اگر مبتنی بر کمیت شاهنامه بوده باشد، (با سعی «منازعان» تنها در تبدیل میزان صله از طلا به نقره و نه کسر میزان توأمان با تبدیل آن به نقره) با واقعیت موجود و تعداد واقعیِ بیتهای شاهنامه (قریب 50هزار بیت) همخوانی دارد و مؤید نظر نگارندگان میتواند باشد که شمار شصتهزاری دربارۀ شاهنامه بعداً رواج یافته است.
نکتۀ دیگر اینکه اگر صحت متن را بپذیریم و عدد «شصتهزار» را عین سخن امیرمعزی بدانیم، باید گفت ماجرای صلۀ «شصتهزار» دیناری و شمار «شصتهزاریِ» بیتهای شاهنامه، پیش از سال 514 هـ. ق مشهور شده بوده است؛ البته این احتمال نیز وجود دارد که این عدد ناشی از تصرف خوانندگان یا کاتبان ادوار بعد در متن چهارمقاله بوده باشد. دقت شود که اقدم نسخ موجود که اساس تصحیح چهارمقاله قرار گرفته مورخ 835 ق بوده است و با زمان تألیف 320 سال فاصلۀ زمانی دارد.
عوفی در لبابالالباب (تألیف حدود 618 ق) که کهنترین تذکرۀ مستقل فارسی است ذیل احوال سلطان محمود مینویسد: «فردوسی به امید انعام او شاهنامهای ساخته شستهزار بیت» (عوفی، 1335).
دیگر تذکرههای مهم از قرن هفتم تا سیزدهم (مغول تا قاجار) یا از شمار بیتهای شاهنامه یاد نکردهاند (مانند مونس‌الاحرار بدر جاجرمی، هفتاقلیم، سُلَّمُ السّماوات، تذکرۀ میخانه، تذکرۀ نصرآبادی، شمع انجمن، تحفۀ سامی، خلاصۀالأشعار، مجمع‌النفائس) یا بالاتفاق چه به تصریح و چه به تلویح (با ذکر میزان صلۀ شصتهزار درمی، یک درم در ازای هر بیت) شاهنامه را دارای شصتهزاربیت دانستهاند؛ برای نمونه: بهارستان جامی، تذکرۀالشعرای دولتشاه، آتشکدۀ آذر، مرآۀالخیال و مجمع‌الفصحا.
3-3. منابع تاریخی، جغرافیایی، ادبی و...
علوی توسی مؤلف معجم شاهنامه (کهنترین فرهنگ موجود شاهنامه، محتملاً تألیف مابین سالهای 549- 589 ق. ر.ک: آیدنلو، 1385) در مقدمۀ کتاب از گفت‌وگوی خود با صاحب خزانۀ مدرسۀ تاج‌الدین اصفهان مینویسد: «گفتم: در این خزانه شهنامۀ فردوسی هست؟ صاحب خزانه گفت: هست. برخاست و مجلد اول از شهنامه به من داد. گفتم: چند مجلد است؟ گفت: چهار جلد است و در هر مجلدی پانزده هزار بیت» (1386). آیدنلو با قید تردید این فرض را مطرح کرده است که نسخۀ کهن شاهنامهای که علوی توسی براساس آن معجم شاهنامه را تدوین کرده است، از نمونههای قدیمیِ کوشش برای شصتهزار بیت کردن شاهنامه بوده است (آیدنلو، 1385)؛ اما بهنظر میرسد بنا به قول مشهور که در آن عصر نیز رایج بوده، خزانهدار، عدد تقریبی 15هزار را از تقسیم عدد مشهور شصتهزار بر «چهار مجلد» بهدست آورده باشد؛ نه اینکه واقعاً تعداد ابیات مجلدات را شمارش کرده بوده باشد. چنانکه خود آیدنلو نیز در ادامه رقم منقول را «کلی و تقریبی» و «نه دقیق و بررسیشده» گمان زده است (همان).
ضیاء‌الدین ابن اثیر (558 – 637 ق) در کتاب المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر (نوشته‌شده در 622 ق) تعداد بیتهای شاهنامه را شصتهزار دانسته است: «[...] کَما فَعَلَ الفردوسیُّ فی نَظمِ الکتابِ المَعروف بشاهنامه، و هو سِتّونَ ألف بیت مِنَ الشّعر [...]» (ابن اثیر، 1392، ج2).
زکریای قزوینی در آثار البلاد و اخبارالعباد (پایان‌یافته حدود 674 ق) تعداد بیتهای شاهنامه را «هفتاد هزار بیت» ذکر کرده است: «فَنَظَمَ الکتاب [...] فی سبعین ألف بیت [...].» (قزوینی، 1389). اگر عدد «هفتاد» را در اینجا بیانگر «کثرت» ندانیم، پدیدآمدن این رقم شاید از جمع رقم مشهور شصتهزار با «دههزار» یعنی تعداد بیتهایی بوده باشد که بنا به روایتی خود فردوسی آن‌ها را پس از نومیدی از سلطان محمود می‌سوزاند! چنانکه در مقدمۀ دستنویس فلورانس گذشته از تصریح به شصتهزاربیتی که فردوسی سروده بود، از این دههزار بیت نیز سخن رفته است. البته در مقدمۀ اوسط از 15000بیت و در مقدمۀ بایسنغری از «چندهزار بیت دیگر» سخن گفته شده است (ریاحی، 1382). اگر کل روایت اخیر را ساختگی ندانیم، عدد 10هزار- 15هزار احتمالاً برساخته و برای رساندن تعداد واقعی بیتهای شاهنامه به رقم مشهور (60هزار) بوده است.
در متنهای دیگری از نیمۀ دوم قرن ششم نیز از فردوسی یاد شده، اما به‌شمار بیتهای شاهنامه اشارتی نرفته است. برای نمونه عجایبالمخلوقات طوسی و نیز کتاب النّقض عبدالجلیل قزوینی.
حمدالله مستوفی از نخستین ایرانیانی است که به تصحیح شاهنامه پرداخت و در طول شش سال (از سال 714 تا 720 ق) شاهنامهای گردآورد که امروزه در حاشیۀ دستنویس ظفرنامۀ وی در دسترس است. مستوفی در اشاره به تعداد بیتهای شاهنامه چنین سروده است:
|
سخن‌های او را شنیدم نخست |
|
به قولی صحیح و به لفظی درست |
(مستوفی، 1377)
واژۀ «بیور» احتمالاً نشان میدهد که مقصود مستوفی از «سخنها»ی فردوسی و مبنای عقیدۀ او دربارۀ شمار شصتهزاری شاهنامه همان بیتهای منتسب به فردوسی است که پیش از این آن‌ها را الحاقی دانستیم. نکتۀ مهم، تأکید مستوفی بر این است که عدد شصتهزار «به قولی صحیح و به لفظی درست» است؛ یعنی این عدد ناشی از «سهو» و یا «تخلیط» (: افزودههای) «نویسندگان» (کاتبان) نیست بلکه «سخن» خود فردوسی است. تأکید مستوفی شاید پاسخ به پرسشی مُقدَّر و نشاندهندۀ این باشد که در عصر او نیز این نظر وجود داشته که بیتهای ناظر به این عدد در شاهنامه الحاقی و برساختۀ دیگران است؛ ورنه ضرورتی نداشت که مستوفی بر صحت آن اینگونه تأکید کند. مستوفی در بیتهای بعد نیز (گویی در پاسخ به این پرسش که اگر خود فردوسی شمار شاهنامه را «شصتباره هزار» خوانده است، چگونه بیتهای موجود «کمابیش پنجاه»هزار بیت است؟)، می‌گوید شاهنامه «در اوّل» (یعنی در اصل) «ششبار بیوَر» بوده است. به بیان دیگر، مستوفی به کاستی، حذف و افتادگی بیتهای شاهنامه معتقد بوده است. وی بر همین اساس سعی کرده است تا شاهنامهای با شصتهزار بیت گردآوَرَد. جالب است که تعداد بیتهای شاهنامهای که در حاشیه و صفحات اصلی ظفرنامه آمده است با احتساب 51 بیتی که افتادگی دارد، 48996 بیت است؛ نه شصتهزار بیت آنگونه که مستوفی یاد میکند و مقدمه‌نگار کتاب نیز تصور کرده است (ر.ک: همان، مقدمۀ رستگار: یک).
اما منابع تاریخی به پیشینۀ بحث دربارۀ تعداد بیتهای شاهنامه کمک چندانی نمی‌کنند. مورّخان یا به اجمال از فردوسی و شاهنامه سخن گفتهاند یا بدون ذکر نام یا با یادکردِ فردوسی بیتهایی از شاهنامه را و یا بیتهایی هم‌روال با شاهنامه از متتبعان فردوسی را در جایجای آثار خود آوردهاند. معدودی نیز به بازگفتِ برخی از حکایات مشهور دربارۀ فردوسی بسنده کردهاند. در مجملالتواریخ و القصص، ترجمۀ تاریخ یمینی، تاریخ طبرستان، جهانگشای جوینی، طبقات ناصری، جامعالتواریخ رشیدی، تاریخ گزیده، تاریخ بناکتی، تاریخ وصّاف، تاریخ الجایتو، مُسامِرَۀالأخبار، تاریخ فرشته و احسنالتواریخ نمونههای متعددی از بیتهای شاهنامه آمده است، اما در میان منابع یادشده و نیز در دیگر منابع مشهور تاریخی همچون زین‌الاخبار، تاریخ بیهقی، تاریخالوزرا، تاریخ سیستان، راحۀالصدور، طبقات ناصری، تجارب السّلف، تاریخ رویان، ذیل جامعالتواریخ، ظفرنامۀ شرف‌الدین علی یزدی، مطلع سعدین، روضۀالصفا، دیار بکریه، تاریخ آل مظفّر، عالم‌آرای عبّاسی، قصص الخاقانی، خلد برین، درّۀ نادره و نیز مجملالتواریخ گلستانه به تعداد بیتهای شاهنامه اشارهای نشده است.
در میان مهم‌ترین منابع تاریخیِ قرن پنجم تا دهم، تنها خواندمیر (متوفای 941 ق) در تاریخ حبیبالسّیَر به شصتهزار بیتی بودن شاهنامه اشاره کرده است. وی پس از بازگفتِ داستانِ معروفِ مجاوبۀ فردوسی با عنصری، فرّخی و عسجدی مینویسد: «بعد از چندگاه به نظم شاهنامه مأمور شده هزار بیت گفت و نزد سلطان محمود برد و سلطان زبان به تحسین او گشاده هزار دینار صله داد و چون فردوسی از نظم فارغ گشت، آن کتاب را که شصتهزار بیت است، به نظر سلطان رسانید و به دستور اول در برابر هر بیتی یک دینار طمع داشت؛ بعضی از حاسدان دونهمت آغاز خباثت کرده [...] صلۀ او را بر شصتهزار درم قرار دادند» (خواندمیر، 1333، ج2). وی در ادامه از دو منبع خود یعنی [بهارستانِ] جامی و تاریخ گزیدۀ حمدالله مستوفی یادکرده است.
دیگر منابع متأخر نیز مطالب منابع اولیه را با تغییرات اندکی تکرار کردهاند. برای نمونه قاضی نورالله شوشتری (مقتول به 1019 ق) که در مجالسالمؤمنین از پشیمانی محمود و ارسال «شصتهزار مثقال طلا با یک‌دست خلعت پادشاهانه» برای فردوسی سخن گفته است، از برخی منابع خود دربارۀ زندگی فردوسی مانند چهارمقالۀ نظامی عروضی و تذکرۀ دولتشاه یادکرده و جایجای از روایات مقدمۀ بایسنغری نیز (بدون یادکرد) بهره برده است (شوشتری، 1377).
منابع رجالی قدیم و معاصر نیز تابع متون پیشین، شاهنامه را شصتهزار (قمی، 1397؛ طهرانی، 1378) یا «حدود شصتهزار بیت» (مدرس) نوشتهاند.
3-4. دیدگاههای مختلف پژوهشگران معاصر
معاصرینی که به شمار بیتهای شاهنامه اشاره داشتهاند، دو دستهاند: 1- کسانی که مستند آن‌ها قول مشهور یا بیتهای منتسب به فردوسی بوده است: مانند ذکاءالملک اول (فروغی، 1387) و طهرانی. 2- کسانی که به شمارش بیتهای متون خطی و چاپی پرداخته یا به پژوهشهای دیگران در اینباره و کمتر بودن تعداد واقعی بیتها از رقم مشهور واقف بوده‌اند.
دستۀ نخست، بیتهای شاهنامه را همان شصتهزار دانستهاند؛ اما در میان دستۀ دوم اختلافنظرهایی وجود دارد: الف- کسانی که در صحت انتساب هر سه بیت یا برخی از سه بیتِ ناظر به رقم شصتهزار به فردوسی تردید کردهاند (مانند کزازی، نوری عثماناف و آیدنلو در برخی از آثارش) و ب- کسانی که صحت انتساب همه یا برخی از این بیتها به فردوسی را پذیرفته و به تلویح یا تصریح، رقم مشهور را برآمده از سخن خود فردوسی دانستهاند (قریب به اتفاق دیگر پژوهشگران). این پژوهشگران در پاسخ بدین پرسش که چرا میان رقمی که فردوسی ذکر کرده است و تعداد واقعی بیتهای شاهنامه تفاوت وجود دارد، چند نظر مختلف بیان کردهاند:
- تعداد بیتهای شاهنامه بنا به نص صریح فردوسی در اصل شصتهزار (یا قریب به شصتهزار) بیت بوده و شاهنامه‌هایی که امروز در دست است، ناقص هستند (نظر علامه همایی، فروزانفر، فروغی دوم و حمیدیان) (به‌ترتیب ر.ک: خالقی مطلق، 1381؛ فروزانفر، 1358؛ فروغی، 1379؛ فردوسی، 1393ج، ج4: پیوست 1). گفتیم که از گذشتگان، حمدالله مستوفی نیز بر همین عقیده بوده است.
- فردوسی این رقم را به «تقریب» یاد کرده (نظر نولدکه، نفیسی و آیدنلو) و یا «واحدِ کاملِ» شصت را به «تقریب» بنا به «حساب شستگانی» آورده است (نظر ریاحی). (نولدکه، 2537؛ نفیسی، 1390؛ آیدنلو، 1387ب و ریاحی، 1382).
- «کمدقتی» فردوسی دربارۀ اعداد (نظر نولدکه: 2537) و «سهلانگاریِ» او و نداشتن «دقت نسبی» در مقام یک تاریخ‌نگار (نظر یارشاطر) (آیدنلو، 1387الف).
- این رقم ناشی از «مسامحه» و «مبالغۀ» فردوسی است (نظر تقیزاده: 1390).
- فردوسی این رقم را «تخمیناً» بیان کرده است و شاید فکر می‌کرده که با افزودگی‌هایی که تا پایان عمر اعمال میکند شاهنامه به حدود شصتهزار بیت برسد (نظر شمیسا: 1396).
جلالالدین همایی هنگام تصحیح شهریارنامۀ عثمان مختاری پی برد که برخی از بیتهایی که در کتاب مذکور از شاهنامۀ فردوسی نقل شده است در دستنویسهای متداول شاهنامه وجود ندارد. وی نتیجه گرفت که بیتهایی از شاهنامه از قلم کاتبان افتاده تا «شمارۀ ابیات موجودش از شصتهزار بیتی که خود فردوسی مکرر تصریح فرموده است، به حدود 48-56 و حد متوسطش 50 هزار بیت تقلیل یافته [...] است» (خالقی مطلق، 1381). خالقی مطلق به تفصیل با نقد و رد نظر همایی (همانجا) بر آن است که «افسانۀ شصتهزار بیت بودن شاهنامه که یک جا در هجونامه («از ابیات غرا دو ره سی هزار») و یک جا در داستان خسرو پرویز («بود بیت ششبار بیور هزار») از سوی خود شاعر یا از قلم دیگران بدان اشاره شده است،» (خالقی مطلق، 1388) از جمله دلائل افزودن بر بیتهای شاهنامه بوده است. به عقیدۀ وی «اصل شاهنامه چیزی میان 48 تا 49 هزار بیت بوده است؛ یعنی به 50 هزار بیت هم نمی‌رسیده، چه رسد به شصتهزار بیت یا بیشتر» (خالقی مطلق، 1381).
4-1. دستنویسها
4-1-1. دستنویس فلورانس
از آنجا که این دستنویس (مورخ 614 هـ.ق) تنها دربردارندۀ حدود نیمی از شاهنامه (از آغاز تا پادشاهی کیخسرو) است، محل بررسی قرار نگرفت.
4-1-2. دستنویس لندن
این نسخه (با تاریخ 675 هـ. ق) که کهنترین دستنویس کامل شاهنامه است، 49618 بیت دارد (فردوسی، 1384، مقدمۀ افشار).
4-1-3. دستنویس سَنژوزِف
این دستنویس که بدون تاریخ و کتابت آن مربوط به «اواخر قرن هفتم و به احتیاط اوایل سدۀ هشتم» است (فردوسی، 1389، مقدمۀ افشار)، بنا به شمارش جلال خالقی مطلق دارای 48023 بیت است که با احتساب افتادگیها «در اصل دارای 48101 بیت بوده است» (همان، مقدمۀ خالقی مطلق).
4-1-4. شاهنامه به تصحیح حمدالله مستوفی
اسلام‌پناه (1388) شمار بیتهای شاهنامه در ظفرنامه را 48992 بیت برشمرده، اما تعداد بیتهای شاهنامه که در حاشیه و متن دستنویس ظفرنامه آمده است به احصای نگارندگان 48996 بیت است.
4-1-5. دستنویسهای مثیو لامسدن[5] (خاورشناس اسکاتلندی)
وی در سال 1811م در کلکته به ویرایش و چاپ مجلد نخست شاهنامه پرداخت. شمار ابیاتِ نسخههای وی را نولدِکه چنانکه در پی می‌آید، بررسی کرده است.
4-1-6. دستنویسهای محل بررسی نولدِکه
نخستین پژوهشهای جدی در بررسی کمیت دستنویسهای شاهنامه از تئودور نولدکه[6] است و پژوهشگران بعدی در این زمینه به نحوی دنباله‌رو آراء او در کتاب حماسۀ ملی ایران (تألیف سال 1920م) هستند. وی مینویسد: «اکنون ما اعداد ابیات بیش از 40 نسخه را می‌دانیم. از این نسخهها فقط یک نسخه که همان مأخذ عمدۀ لامسدن است [...] دقیقاً 61266 بیت است؛ دو نسخۀ دیگری که در [شاهنامۀ] لامسدن مذکور است، یکی 59260 بیت و دیگری 58500 بیت دارند. از این‌ها گذشته چند نسخۀ دیگر شامل بیش از 55 هزار بیت هستند. اغلب نسخ از 48 تا 52 هزار بیت دارند. [...] تعداد ابیات ده نسخۀ خطی از 46982 تا 56685 است. تعداد ابیات بسیاری از نسخ دیگر از این هم کمتر است. حتی یک نسخه فقط 39851 بیتی است. اکنون اگر کسی تصور کند که هر چه تعداد ابیات بیشتر است، دلالت دارد بر اینکه منظومه کمتر تحریف شده است، کاملاً اشتباه کرده است. در نسخه 61266 بیتی یک فصل بزرگ بُرزونامه که شامل 3700 بیت است به شاهنامه الحاق شده که از فردوسی نیست [...]» (نولدکه، 2537).
4-1-7. دستنویسهای ترنر ماکان[7] (افسر انگلیسی مشغول به خدمت در هندوستان)
وی در سال 1829م در کلکته به چاپ کامل شاهنامه اقدام کرد.
تعداد بیتهای برخی از نسخههای مورد استفادۀ وی به شرح جدول (1) است (ر.ک: دو ساسی، 1390).
جدول 1. تعداد بیتهای شاهنامه در نسخههای مورد استفادۀ ترنر ماکان
|
ردیف |
تاریخ نسخه |
شمار بیتها |
ردیف |
تاریخ نسخه |
شمار بیتها |
|
1 |
821 هـ.ق |
56588 |
6 |
1008 هـ.ق |
47520 |
|
2 |
882 هـ.ق |
50500 |
7 |
1020 هـ.ق |
51243 |
|
3 |
899 هـ.ق |
52135 |
8 |
بی‌تاریخ |
56685 |
|
4 |
949 هـ.ق |
50310 |
9 |
بی‌تاریخ |
55192 |
|
5 |
1002 هـ.ق |
46982 |
10 |
بی‌تاریخ |
51130 |
4-1-8. نسخۀ شمارۀ 358 کتابخانۀ خدابخش هند (مورّخ 942 هـ.ق)
حدود 50 هزار بیت (ر. ک: احمد، 1392).
4-1-9. نسخۀ شمارۀ 360 کتابخانۀ خدابخش هند (مورّخ 999 هـق)
دارای 50 هزار بیت (رادفر، 1391).
4-1-10. نسخۀ شمارۀ 1814 کتابخانۀ خدابخش هند (بی‌تاریخ، ق 17 میلادی؟)
بیش از 57 هزار بیت؛ بهخاطر افزوده‌شدن گرشاسپ‌نامه به متن (ر. ک: احمد، 1392).
4-1-11. نسخۀ شمارۀ 359 Aکتابخانۀ خدابخش هند (بدون تاریخ ترقیمه)
دارای 51 هزار بیت (همان).
4-1-12. نسخههای لنینگراد
نوری عثماناف در مقالهای از نسخههای هشتادهزاربیتی شاهنامه یادکرده است که احتمالاً خطاست؛ زیرا هیچ نسخهای تاکنون با این تعداد گزارش نشده است. چنانکه خود وی در پایان مقاله مینویسد: «از 12 نسخۀ لنینگراد فقط سه نسخه نزدیک به 60 هزار بیت دارد و در 9 نسخۀ دیگر تعداد بیتها از 53 تا 70 هزار است.» وی می‌افزاید: «هیچیک از نسخِ قدیم بیش از 55 هزار بیت ضبط نکردهاند» (نوری عثماناف، 1357).
4-2. چاپها
4-2-1. چاپ لامسدن
پس از چاپ منتخبات شاهنامه توسط هاگمن[8] (گوتینگن[9]، 1801م)، قدیمی‌ترین قسمتی که از شاهنامه بهطور مستقل در اروپا به چاپ رسید، چاپ مجلد نخست شاهنامه توسط مثیو لامسدن (کلکته: 1811م) است (ر. ک: افشار، 1355). از آنجا که این چاپ از شاهنامه کامل نیست، خارج از پژوهش حاضر قرار میگیرد.
4-2-2. چاپ ترنر ماکان
در این چاپ (کلکته: 1829 میلادی) داستان‌ها و بیتهای الحاقی فراوان است و پاره‌ای از بیتهای گرشاسپ‌نامه و بُرزونامه به آن الحاق شده است. جیحونی بدون شمارش ابیات این چاپ، تعداد بیتهای چاپ دبیرسیاقی را که از روی این طبع انجام شده است، 56170 بیت دانسته است (فردوسی، 1379، ج صفر)، اما تعداد ابیات چاپهای ترنر ماکان و دبیرسیاقی به احصای نگارندگان به ترتیب 55319 و 55360 بیت است.
4-2-3. چاپ ژول مول[10]
جیحونی تعداد بیتهای این شاهنامه را که توسط ژول مول، خاورشناس آلمانی، پس از قریب 50 سال پژوهش (بین سالهای 1826 تا پایان عمر وی 1876) با استفاده از 35 دستنویس موجود در اروپا تصحیح و به فرانسه ترجمه شده، 52614 نوشته است (همان)، اما تعداد بیتهای این شاهنامه به احصای نگارندگان 52514 بیت است.
4-2-4. چاپ دبیرسیاقی
این چاپ که برمبنای شاهنامۀ چاپ ترنر ماکان و با اصلاحات مختصری از مندرجات چاپ شوروی و دستنویس فلورانس و طبع کُلالة خاور تصحیح شده است (فردوسی، 1395، پیش‌گفتار) به شمارش نگارندگان دارای 55360 بیت است.
4-2-5. چاپ مسکو
جیحونی تعداد بیتهای این چاپ را که به سرپرستی خاورشناس روس، یِوگِنی ادواردویچ بِرتِلس[11] و بعد از درگذشت وی با سرپرستی عبدالحسین نوشین، تصحیح و بین سالهای 1960 تا 1971 در یک دورۀ 9 جلدی منتشر شد (ریاحی، 1389)، 49626 نوشته است (فردوسی، 1379، ج صفر)، اما تعداد بیتهای این چاپ به احصای نگارندگان، بدون احتساب 1489 بیت الحاقی که در قالب ملحقات به صورت جداگانه اعلام شده، 49625 بیت است.
آیدنلو (1385) به نقل از محمود مدبری تعداد ابیات چاپهای مسکو را «49529»، ژول مول «52520»، بروخیم «51192» و دبیرسیاقی را «53882» دانسته است که این تعداد بنا به شمارش نگارندگان با میزان دقیق بیتها اندکی فاصله دارند.
4-2-6. تصحیح خالقی مطلق و همکاران
این چاپ که باید آن را دقیقترین و بهترین تصحیح شاهنامه تا به امروز دانست، دارای دو ویرایش است. آیدنلو (1396) تعداد بیتهای ویرایش نخست (چاپ طی سالهای 1366 تا 1386 در هشت مجلد) را 49530 بیت نوشته است، اما به شمارش نگارندگان دارای 49537 بیت است. تعداد ابیات در ویرایش دوم خالقی (انتشاریافته در دو مجلد، سال 1393) ٤9 بیت کمتر شده و به ٤٩٤٨٨ بیت رسیده است. (محل و تعداد بیتهای جابه‌جا شده، کاسته و افزوده شده در ویرایش دوم، طی جدولی در ضمیمۀ مجلد دوم به دست داده شده است. تعداد ابیات کاسته شده در این ضمیمه به خطا ٤7 بیت گفته شده است. تعداد ابیات ویرایش اول در ضمیمۀ کتاب ٤٩٥٣٥ بیت ذکر شده است؛ حال‌آنکه تعداد واقعی بیتهای ویرایش نخست بنا به شمارش ما دو بیت بیشتر است؛ چراکه در بخشهای مربوط به کیومرث، جمشید، ضحاک و منوچهر در ضمیمۀ کتاب چهار بیت به درستی محاسبه نشده و در قسمت نوشینروان به خطا به تعداد ابیات دو بیت اضافه شده است).
4-2-7. تصحیح قریب و بهبودی
دارای 50074 بیت (فردوسی، 1379، ج صفر)
4-2-8. تصحیح روشن و قریب
این شاهنامه که بر اساس دستنویس موزۀ بریتانیا در سال 1374 منتشر شده به شمارش جیحونی دارای 50054 بیت است. (همان).
4-2-9. تصحیح جیحونی
به شمارش نگارندگان دارای 49582 بیت است.
4-2-10. نامۀ باستان میرجلالالدین کزازی
این شاهنامه که ویرایش و گزارش شاهنامه است به شمارش نگارندگان در متن اصلی دارای 49159 بیت است که 1140 بیت نیز به صورت جداگانه با عنوان بخشهای برافزوده در ادامۀ متن اصلی آمده است.
4-2-11. ویرایش جنیدی
در این ویرایش که آیدنلو (1390) آن را «فاقد اعتبار علمی» دانسته است و «بهجای توجه به دستنویسهای شاهنامه و مقابلۀ آن‌ها غالباً از معیارهای فرعی و جانبی برای ویرایش استفاده شده، 33779 بیت شاهنامه الحاقی و فقط 16095 بیتْ اصلی و سرودۀ خودِ فردوسی تشخیص داده شده است.»
5-1. جدول تطبیقی- مقایسهای تعداد بیتها در چاپهای مشهور شاهنامه
جدول 2. جدول تطبیقی- مقایسهای تعداد بیتها در چاپهای مشهور شاهنامه
|
ردیف |
شرح |
ترنر ماکان |
ژول مول |
بروخیم |
مسکو |
دبیرسیاقی |
کزازی |
جیحونی |
خالقی مطلق |
|
1 |
دیباچه |
239 |
237 |
237 |
225 |
243 |
212 |
212 |
209 |
|
2 |
گیومرت |
75 |
74 |
74 |
72 |
76 |
73 |
71 |
73 |
|
3 |
هوشنگ |
46 |
46 |
46 |
38 |
47 |
24 |
39 |
24 |
|
4 |
طمورت |
51 |
50 |
50 |
46 |
51 |
47 |
46 |
47 |
|
5 |
جمشید |
228 |
216 |
216 |
192 |
227 |
194 |
193 |
195 |
|
6 |
ضحّاک |
549 |
542 |
542 |
470 |
553 |
513 |
498 |
503 |
|
7 |
فریدون |
1249 |
1151 |
1151 |
898 |
1261 |
1063 |
1098 |
1075 |
|
8 |
منوچهر |
2183 |
2030 |
2030 |
1654 |
2184 |
1634 |
1796 |
1614 |
|
9 |
نوذر |
705 |
611 |
610 |
543 |
690 |
536 |
545 |
563 |
|
10 |
زَوطهماسب |
37 |
48 |
48 |
45 |
54 |
46 |
46 |
33 |
|
11 |
[پادشاهی گرشاسپ] |
298 |
273 |
273 |
206 |
292 |
120 |
213 |
123 |
|
12 |
کیقباد |
335 |
240 |
241 |
202 |
327 |
183 |
192 |
185 |
|
13 |
کیکاوس |
194 |
159 |
160 |
154 |
192 |
151 |
153 |
154 |
ادامه جدول 2.
|
ردیف |
شرح |
ترنر ماکان |
ژول مول |
بروخیم |
مسکو |
دبیرسیاقی |
کزازی |
جیحونی |
خالقی مطلق |
||||||||||
|
14 |
داستان جنگ مازندران |
1035 |
832 |
833 |
764 |
1020 |
719 |
737 |
731 |
|
|||||||||
|
15 |
داستان جنگ هاماوران |
687 |
536 |
536 |
456 |
701 |
414 |
450 |
438 |
|
|||||||||
|
16
|
داستان رستم و هفتگردان در شکارگاه افراسیاب |
338 |
245 |
245 |
169 |
335 |
155 |
207 |
170 |
|
|||||||||
|
17 |
داستان رستم و سهراب |
1670 |
1460 |
1460 |
1059 |
1675 |
1011 |
1020 |
1021 |
|
|||||||||
|
18 |
داستان سیاوَخْش |
2857 |
2770 |
2764 |
2570 |
2906 |
2516 |
2483 |
2522 |
|
|||||||||
|
19 |
داستان کین سیاوَخْش |
622 |
550 |
554 |
500 |
620 |
488 |
489 |
489 |
|
|||||||||
|
20 |
داستان رفتن گیو به ترکستان |
964 |
895 |
894 |
705 |
990 |
680 |
680 |
702 |
|
|||||||||
|
21 |
داستان عرض کردن کیخسرو |
528 |
386 |
391 |
379 |
488 |
361 |
366 |
365 |
|
|||||||||
|
22 |
داستان فَرود سیاوَخْش |
1541 |
1314 |
1322 |
1276 |
1443 |
1243 |
1233 |
1245 |
|
|||||||||
|
23 |
داستان کاموس کُشانی |
1624 |
1595 |
1586 |
1472 |
1707 |
1458 |
1448 |
1474 |
|
|||||||||
|
24 |
[داستان خاقان چین] |
1608 |
1525 |
1507 |
1422 |
1623 |
1368 |
1371 |
1409 |
|
|||||||||
|
25 |
داستان رستم زال با اکوان دیو |
236 |
237 |
231 |
193 |
240 |
187 |
189 |
188 |
|
|||||||||
|
26 |
داستان بیژن با منیژه |
1396 |
1387 |
1335 |
1312 |
1358 |
1283 |
1282 |
1279 |
|
|||||||||
|
27 |
داستان رزم دوازده رُخ |
2664 |
2455 |
2529 |
2518 |
2557 |
2513 |
2478 |
2514 |
|
|||||||||
|
28 |
داستان جنگ بزرگ کیخسرو |
3514 |
3200 |
3190 |
3107 |
3289 |
3116 |
3115 |
3140 |
|
|||||||||
|
29 |
داستان گُشتاسپ با کتایون |
982 |
916 |
904 |
901 |
930 |
902 |
913 |
909 |
|
|||||||||
ادامه جدول 2.
|
ردیف |
شرح |
ترنر ماکان |
ژول مول |
بروخیم |
مسکو |
دبیرسیاقی |
کزازی |
جیحونی |
خالقی مطلق |
|||||||||
|
30 |
داستان جنگ گُشتاسپ با اَرجاسپ |
1325 |
1533 |
1512 |
1523 |
1615 |
1517 |
1533 |
1537 |
|||||||||
|
31 |
داستان هفتخان اسپندیار |
868 |
873 |
871 |
849 |
885 |
851 |
849 |
849 |
|||||||||
|
32 |
داستان رستم و اسپندیار |
1836 |
1662 |
1684 |
1676 |
1847 |
1656 |
1662 |
1669 |
|||||||||
|
33 |
داستان رستم با شَغاد |
351 |
341 |
338 |
357 |
352 |
339 |
339 |
338 |
|||||||||
|
34 |
بهمن |
159 |
167 |
156 |
186 |
169 |
159 |
159 |
160 |
|||||||||
|
35 |
همای چهرآزاد |
326 |
320 |
318 |
322 |
319 |
322 |
322 |
322 |
|||||||||
|
36 |
داراب |
120 |
135 |
135 |
134 |
137 |
135 |
135 |
136 |
|||||||||
|
37 |
دارا |
493 |
459 |
457 |
453 |
485 |
455 |
457 |
459 |
|||||||||
|
38 |
اسکندر |
2030 |
1955 |
1949 |
1931 |
2068 |
1915 |
1900 |
1906 |
|||||||||
|
39 |
اشکانیان |
711 |
761 |
747 |
777 |
717 |
766 |
778 |
779 |
|||||||||
|
40 |
اردشیر |
683 |
660 |
649 |
689 |
681 |
657 |
654 |
651 |
|||||||||
|
41 |
شاپورِ اردشیر |
80 |
88 |
88 |
93 |
93 |
115 |
120 |
121 |
|||||||||
|
42 |
اورمزد شاپور |
111 |
91 |
90 |
95 |
96 |
93 |
95 |
91 |
|||||||||
|
43 |
بهرام اورمزد |
46 |
48 |
41 |
39 |
44 |
39 |
38 |
45 |
|||||||||
|
44 |
بهرام بهرام |
24 |
35 |
29 |
29 |
29 |
28 |
26 |
24 |
|||||||||
|
45 |
بهرام بهرامیان |
12 |
17 |
13 |
15 |
14 |
14 |
14 |
14 |
|||||||||
|
46 |
نرسی |
27 |
26 |
25 |
24 |
25 |
25 |
25 |
25 |
|||||||||
|
47 |
اورمزد بزرگ |
33 |
25 |
25 |
39 |
25 |
39 |
39 |
40 |
|||||||||
|
48 |
شاپور ذوالاکتاف |
675 |
679 |
664 |
660 |
679 |
656 |
652 |
659 |
|||||||||
|
49 |
اردشیر نیکوکار |
16 |
17 |
16 |
17 |
16 |
17 |
17 |
17 |
|||||||||
|
50 |
شاپور شاپور |
35 |
33 |
33 |
34 |
35 |
33 |
33 |
33 |
|||||||||
|
51 |
بهرام شاپور |
32 |
35 |
31 |
33 |
32 |
32 |
32 |
32 |
|||||||||
|
52 |
یزدگرد بزه‌گر |
704 |
692 |
685 |
693 |
701 |
685 |
689 |
680 |
|||||||||
|
53 |
بهرام گور |
2664 |
2634 |
2601 |
2593 |
2661 |
2573 |
2593 |
2587 |
|||||||||
|
54 |
یزدگردِ بهرام گور |
26 |
26 |
26 |
26 |
26 |
26 |
26 |
26 |
|||||||||
|
55 |
هرمَزد یزگرد |
20 |
20 |
20 |
18 |
20 |
18 |
18 |
18 |
|||||||||
|
56 |
پیروز یزگرد |
139 |
141 |
138 |
140 |
139 |
139 |
138 |
140 |
|||||||||
|
57 |
بلاش پیروز |
194 |
193 |
191 |
189 |
196 |
192 |
190 |
190 |
|||||||||
ادامه جدول 2.
|
ردیف |
شرح |
ترنر ماکان |
ژول مول |
بروخیم |
مسکو |
دبیرسیاقی |
کزازی |
جیحونی |
خالقی مطلق |
|||||||||
|
58 |
قباد |
381 |
406 |
401 |
389 |
403 |
377 |
375 |
380 |
|||||||||
|
59 |
نوشین روان |
4659 |
4611 |
4536 |
4468 |
4649 |
4464 |
4485 |
4507 |
|||||||||
|
60 |
هرمَزد نوشین روان |
1986 |
1934 |
1913 |
1887 |
1988 |
1882 |
1916 |
1916 |
|||||||||
|
61 |
خسرو پرویز |
4255 |
4201 |
4125 |
4083 |
4269 |
4123 |
4098 |
4090 |
|||||||||
|
62 |
شیرویه |
642 |
604 |
595 |
600 |
643 |
604 |
605 |
615 |
|||||||||
|
63 |
اردشیر شیروی |
87 |
64 |
56 |
50 |
92 |
50 |
50 |
50 |
|||||||||
|
64 |
فرایین |
92 |
68 |
64 |
52 |
89 |
47 |
47 |
48 |
|||||||||
|
65 |
بوران دخت |
33 |
23 |
23 |
23 |
33 |
23 |
23 |
23 |
|||||||||
|
66 |
آزرمی دخت |
11 |
14 |
10 |
11 |
14 |
11 |
11 |
11 |
|||||||||
|
67 |
فرّخ‌زاد |
33 |
27 |
27 |
15 |
33 |
15 |
15 |
16 |
|||||||||
|
68 |
یزدگرد شهریار |
945 |
916 |
858 |
865 |
962 |
857 |
861 |
890 |
|||||||||
|
جمع کل بیتها |
55319 |
52514 |
52099 |
49625 |
55360 |
49159 |
49582 |
49488 |
||||||||||
5-2. مقایسه کلی بیتهای الحاقی (ملحقات) شاهنامه
در چاپ مسکو و نامۀ باستان کزازی در پایان هر دفتر بیتهایی تحت عنوان ملحقات آمده است که در جدول (3) شمار آن‌ها به تفکیک ارائه شده است. چاپهای ژول مول، خالقی و جیحونی فاقد بخشهای الحاقی به‌صورت تفکیک شده هستند. در برخی از این چاپها همانند چاپ خالقی مطلق و مسکو گاهی بیتهایی در ذیل صفحات و بخش نسخهبدل‌ها ذکر شده است که طبعاً در این جدول شمارش و لحاظ نگردیده است.
جدول 3. مقایسۀ بیتهای الحاقی (ملحقات) شاهنامه
|
ردیف |
شرح |
مسکو |
کزازی |
|
1 |
پادشاهی هوشنگ |
- |
20 |
|
2 |
پادشاهی ضحّاک تازی |
38 |
- |
|
3 |
پادشاهی فریدون |
176 |
18 |
|
4 |
پادشاهی منوچهر |
177 |
178 |
|
5 |
داستان جنگ مازندران |
- |
85 |
|
6 |
داستان جنگ هاماوران |
50 |
45 |
|
7 |
داستان رستم و سهراب |
140 |
130 |
|
8 |
داستان سیاووش |
190 |
160 |
ادامه جدول 3.
|
ردیف |
شرح |
مسکو |
کزازی |
|
||
|
9 |
داستان کاموس کشانی |
138 |
121 |
|||
|
10 |
داستان رستم و اکوان دیو |
21 |
21 |
|||
|
11 |
داستان بیژن و منیژه |
65 |
113 |
|||
|
12 |
داستان دوازده رخ |
9 |
18 |
|||
|
13 |
جنگ بزرگ کیخسرو با افراسیاب |
6 |
6 |
|||
|
14 |
پادشاهی بهمن |
- |
20 |
|||
|
15 |
پادشاهی اسکندر |
56 |
- |
|||
|
16 |
پادشاهی شاپور ذوالاکتاف |
- |
27 |
|||
|
17 |
پادشاهی بهرام گور |
29 |
29 |
|||
|
18 |
پادشاهی نوشین روان |
86 |
83 |
|||
|
19 |
پادشاهی هرمزد نوشین روان |
- |
7 |
|||
|
20 |
پادشاهی خسرو پرویز |
16 |
- |
|||
|
21 |
پادشاهی اردشیر شیروی |
42 |
9 |
|||
|
22 |
پاداشاهی فرآیین |
39 |
- |
|||
|
23 |
پادشاهی پوران‌دخت |
39 |
- |
|||
|
24 |
پادشاهی فرخ‌زاد |
18 |
12 |
|||
|
25 |
پادشاهی یزدگرد شهریار |
154 |
38 |
|||
|
جمع کل بیتهای الحاقی |
1489 |
1140 |
||||
اگر بپذیریم که شمار واقعی بیتهای شاهنامه باتوجه به کهنترین دستنویس کامل شاهنامه (نسخۀ لندن) و دستنویسهای کهنی چون سنژوزف و شاهنامۀ مصحَّحِ حمدالله مستوفی و نیز مهم‌ترین چاپها (خالقی، جیحونی، مسکو) کمتر از 50 هزار بیت بوده، بسیار مستبعد است که فردوسی «به تقریب» با افزودن حدود «دههزار بیت» از کمیت اثر خود یاد کرده باشد. دههزار بیت افزودن بر تعداد بیتها، یعنی اعلام حجم شاهنامه 20 درصد بیشتر از مقدار واقعی آن و این بیش از آن است که بتوان آن را یادکردی «به تقریب»، «به تخمین» و یا ناشی از «مسامحه» و «مبالغه» خواند! وقتی حجم سرودههای بسیاری از شاعران بزرگ گذشته، کمتر از دههزاربیت است و نیز وقتی کمیت اثر در میان شاعران قدیم میتوانسته است بیانگر میزان توان شاعری باشد، مستبعد است فردوسی که میخواسته منظومۀ خود را به شاه تقدیم کند اثر خود را 20 درصد بیش از مقدار واقعی توصیف کرده باشد؛ چه میتوانسته محل سعایت معارضان هنری او قرار گیرد؛ خاصه آنکه میزان شعر در میزان صلۀ شاهانه نیز میتوانسته است مؤثر بوده باشد.
اما اگر بپذیریم که خود فردوسی به این تعداد اشاره نکرده است و بیتهای ناظر به این مسأله در شاهنامه همگی الحاقی هستند، این عدد چرا، از کی و توسط چه کسانی دربارۀ تعداد بیتهای شاهنامه بهکاررفته است؟ برای پاسخ بدین پرسش ابتدا لازم است توضیحی دربارۀ عدد «شصت» و دلالت‌های آن داده شود.
در کنار مفهوم «تقریب»، شواهد متعددی از متون قرن پنجم و ششم وجود دارد که عدد «شصت» به مثابه «عدد کثرت» یا عدد «کمال» بهکاررفته است و به تعبیری دیگر، یکی از کاربردهای عدد «شصت» در متون ادبی، افادۀ معنی «کثرت» و «کمال» است. بدینترتیب قرارگرفتن عدد «شصت» در کنار عدد «هزار» در توصیف تعداد بیتهای شاهنامه، هر سه معنی را میتواند افاده کند.
6-1. شواهدی برای عدد «شصت» و افادۀ معنی «کثرت»
- «کمند شصتخم»
|
همی گشت رستم چو پیل دژم |
|
کمندی به بازودرون شصتخم |
(فردوسی، 1393ب: ج1 و نیز ر.ک: فرّخی، 1380)
نیز «رشتۀ شصتخم» (فردوسی، 1393ب، ج1) و «شصتبازی کمند» (فردوسی، 1393ج: ج1)
- «چاه شصتباز»
|
آفرین بر مرکبی کو بشنود در نیمهشب |
|
بانگ پای مورچه از زیر چاه شصتباز |
(منوچهری، 1347)
- «دَبوس شصتمَن»
|
چون زند بر مهرۀ شیران دَبوس شصتمن |
|
چون زند بر گَردن گُردان عمود گاوسار |
(همان)
- «کاخ شصتپایه»
|
لیکن این شصتپایه کاخ بلند |
|
کآسمان بر سرش رود به کمند |
(نظامی، 1385ب)
نیز «رواق شصتپایه» و «حصار شصتپایه» (همان).
- «شصت روزن عشق»
|
گر خانۀ عالم است تاریک |
|
بگشاید عشق، شصت روزن» |
(مولوی، 1386: ج1)
6-2. شواهدی برای عدد «شصت» و افادۀ معنی «کمال»
«شصتسال عمر»، گذشته از مفهوم «کثرتِ» سن، گویی عمر کاملی شمرده میشده است. چنانکه عطار در سن 30 سالگی سروده است:
|
به زیر خاک بسی خواب داری ای عطّار |
|
مخسب؛ خیز چو عمر آمدت به نیمۀ شصت |
(عطار، 1392)
|
قلتبانی که شصتسال بزیست |
|
یک درمسنگ نان خویش نخورد! |
(انوری، 1372: ج2)
|
چو در شست اوفتادش زندگانی |
|
خدنگ افتادش از شست جوانی |
(نظامی، 1385 الف)
|
تو را چه شصت و چه هفتاد چون نخواهی پخت |
|
گلی به دست نداری، چه خار می‌خاری؟ |
(مولوی، 1386: ج1)
در بخش نخست مقدمۀ قدیمِ شاهنامه نیز که برای بیان مدت پادشاهی شاهان ایران از بسیاری اعدادِ کلی، تقریبی، و بعضاً اسطورهای بهرهبرده شده است، مدت پادشاهی کیخسرو نیز شصتسال دانسته شده است (ر.ک: آیدنلو، 1386). همچنین مدت پادشاهی بهمن اسفندیار و پادشاهی بهرام گور (همان) که به نظر میرسد انتخاب این عدد دربارۀ این پادشاهان به نوعی افادۀ کمال نیز میکند؛ خاصه دربارۀ بهرام گور و کیخسرو (که شاه آرمانی ایران است).
6-3. عدد «شصت» و افادۀ معنی «تقریب»
ناصرخسرو بارها از شصتسالگی خود سخن گفته است. در قصیدهای در یک بیت از «شصت» و در بیت دیگر به «شصت و دو سالگی» خود اشاره دارد که پیداست عدد شصت عدد تقریب و عدد شصت و دو عددی دقیق است:
|
این فلکی جان مرا شصتسال |
|
داشت در این زندان چاهی تنم [...] |
(ناصرخسرو، 1368)
بحث و نتیجه‌گیری
نگارندگان برآنند که به قراین نسخهشناختی و سبکشناختی هرسه بیت منتسب به فردوسی دربارۀ شمار بیتهای شاهنامه الحاقی هستند. در هیچیک از منابع اعم از تذکرهها و تواریخ و دیگر منابع قرن ششم، یعنی منابعی که تاریخ نگارش آن‌ها پیش از کهنترین دستنویس شاهنامه (نسخۀ فلورانس مورَّخ 614 ق) است، حتی اگر به شمار شصتهزار بیتی شاهنامه نیز اشاره شده باشد به اینکه این عدد مطابق گفتۀ خود فردوسی است، اشاره نشده است و این مسأله گمان ما را در اینکه این بیتها الحاقی هستند، تقویت میکند. بدینترتیب وقتی این بیتها را از فردوسی ندانیم، این احتمال نیز که این شمارْ ناشی از پیشبینی فردوسی نسبت به صورت نهایی شاهنامه بوده است، منتفی خواهد بود.
عدد «شصتهزار» را نه فردوسی، بلکه خوانندگان شاهنامه (اعم از عامۀ مردم، کاتبان، یا ادیبان) «به تقریب» و با افادۀ معنی «کمال و کثرت» در توصیف شمار بیتهای شاهنامه بهکار بردهاند و با رواج روایاتی آمیخته با تخیل دربارۀ فردوسی، بیتهایی مبتنی بر شصتهزاربیتی بودن شاهنامه سروده و وارد شاهنامه کردهاند. دست کم از قرن ششم (و حتی شاید از اواخر حیات یا پس از وفات فردوسی در قرن پنجم) روایاتی رایج شده بوده است مبنی بر «صلۀ شصتهزار درمی/ دیناری محمود» و «شصتهزار بیت بودن شاهنامه»؛ چنانکه این روایت‌ها به ترتیب در چهارمقاله (تألیف حدود 550 هـ. ق) و معجم شاهنامه (محتملاً تألیف نیمۀ دوم قرن ششم) بازتاب یافته است. برمبنای همین روایات مشهور دربارۀ شمار شصتهزار بیتی شاهنامه است که بیتهایی (نهایتاً در قرن ششم) سروده و به شاهنامه الحاق شده و مبنای روایات منابع بعدی مانند مقدمههای شاهنامه و تذکرهها قرار گرفته است. فاصلۀ زمانی بیش از 200 سالۀ کهنترین نسخهها با تاریخ تحریر نهایی شاهنامه به آسانی میتواند علت وجود برخی از بیتهای الحاقی ناظر به شمار شصتهزاری شاهنامه در این نسخهها و نیز قرار گرفتن روایات مشهور در مقدمههای شاهنامه را توضیح دهد.
[1]. Macan, T.
[2]. Mohl, J. V.
[3]. Wolff, F.
[4]. خوانشِ «وز آن نسخهها...» (مستوفی، 1377، مقدمه) ناظر به «تعدادِ نسخهها» است، اما «وز» بی‌شک تصحیفی است از «در» و معنای بیت ناظر به تعداد بیتهای شاهنامه در نسخههایی است که به رؤیت مستوفی رسیده بوده است. (سودآور، 1374؛ شهبازی، 1379؛ ریاحی، 1382؛ فردوسی، 1379: ج صفر و آیدنلو، 1387ب)
[5]. Lumsden, M.
[6]. Nöldeke, T.
[7]. Macan, T.
[8]. Hagemann, E. G.
[9]. Göttingen
[10] . Mohl, J. Von.
[11] . Berthels, E. E.
)
