Pathological Study of the Religious War in Mathnawi

تاریخ بشری دربردارندۀ نمونه­های برجسته­ای از قتل عام­هایی است که در تعصبات کورکورانۀ مذهبی و دینی ریشه داشته است؛ به­گونه­ای که می­توان یکی از معضلات جوامع بشری را که باعث عواملی چون فقر، خشکسالی، جهالت و بی­سوادی، استبداد، استعمار، نابرابری و... می­شود و پیامد­های بسیار ناگواری را برای انسان­ها در طول تاریخ به همراه دارد، جنگ­های فرقه­ای و مذهبی در طول اعصار متمادی دانست. هدف مولوی در این دو تمثیل برقراری صلح و دوستی و از بین بردن یکی از دلایل مهم جنگ و خونریزی است. تمامی ادیان و بیشتر مکاتب فلسفی، روان­شناسی و جامعه­شناسی از قدیم تاکنون برای ساختن جهانی بهتر، همراه با صلح و دوستی و به دور از خشونت تلاش کرده­اند، اما اینکه چقدر موفق بوده­اند و چه نظراتی اعمال داشته­اند، مهم است؛ مولوی در دو تمثیل عرفانی به زبان ساده و روان در جایگاه شخصی سیاستمدار و سیاست­دان با آشنایی کامل به فنون سیاست جنگ سخت و عملیات روانی (جنگ نرم) و ابزار و عناصر آن که منجر به جنگ سخت می­شود، این غدۀ مرگ بار بشریت را مورد موشکافی دقیق قرار می­دهد.

                از دیدگاه مولانا دو مدل جنگ برای مقابله با دین و مذهب به‌کار می­رود: جنگ نرم و جنگ سخت. وی در داستان اول: «آن پادشاه جهود که نصرانیان می­کشت از بهر تعصب»، نابودی دین و پیروان آن را به وسیلۀ جنگ نرم و در داستان دوم «پادشاه جهود دیگر که در هلاک دین عیسی سعی نمود»، شیوۀ جنگ سخت را برای از بین بردن دین، معرفی کرده است. مولانا در ابتدای داستان اول با براعت استهلال و با صراحت اعلام می­کند که برای از بین بردن پیروان راستین یک دین و نابودی ایمان و اعتقاد، دشمنان از حربۀ قدرت نرم استفاده می­کنند و باعث انحراف و تخلیط در دین و عامل جنگ­های نیابتی خانمان‌سوز و ویران­گر می­شوند؛ در همان ابتدای داستان، جنگ سخت و مقابله با زور را در برابر جنگ نرم ناکارآمد تلقی می­کند:

 (1/340)

 (1/341)

                در ادامه، در جاهای گوناگون داستان، شیوه­ها و شگرد­های نفوذ دشمنان و راه­های مقابله با این مکر و نیرنگ­ها را با کیاست و درایت بیان می­کند؛ مولانا برای اهمیت موضوع و تأکید به این امر مهم در ادامه پس از پایان داستان «آن پادشاه جهود...»، بلافاصله داستان «پادشاه جهود دیگر که در هلاک دین عیسی سعی می­نمود» را در دفتر اول مثنوی، نقل کرده ­است:

 (7/391)

 (1/740)

 (1/741)

                «اشارات است به واقعه­ای که در تفاسیر قرآن کریم در ذیل آیۀ 4 سورۀ بروج آمده است. آیۀ 1تا4 این سوره، بدین قرار است: «والسماء ذات البروج والیوم الموعود و شاهد و مشهود قتل اصحاب الاخدود» سوگند به آسمان که دارای کاخ­های سترگ است و سوگند به روز موعود و شاهد و مشهود که (مؤمنان عیسوی) در آن گودال­ها به قتل رسیدند» (زمانی، 1381). در آن داستان، چون پادشاه جهود شیوۀ جنگ سخت را برای نابودی پیروان مسیح به‌کار برده است، علاوه بر اینکه موجب استحکام بیشتر دین و ایمان مسیحیان شده، خود نیز در شعلۀ آتش جنگ و دشمنی سوخته و شکست خورده است.

                جنگ نرم در عرصۀ سیاست از سنخ جنگ فرهنگی است و ابزار و تکنیک‌های آن از نوع ابزارهای فرهنگی است و نه ابزارها و وسایل نظامی. تصرف قلب و مغز هدف اصلی جنگ نرم است؛ وقتی به این هدف نایل شوند در حقیقت جبهۀ مقابل را به جبهۀ خودی تبدیل کرده­اند و در چنین صورتی اصولاً نیازی به تسخیر نظامی کشور و یا دخالت رسمی و مستقیم در تغییر نظام و حاکم یک سرزمین نیست، بلکه این اهداف را خود آن ملت یا گروه­های جامعه که همگی یا بخش عمده از آن­ها در اثر جنگ نرم به جبهۀ دشمن پیوسته‌اند، تأمین می­کنند. با وجود نو بودن این واژه، عملیات روانی، همزاد بشر است. داستان فریب حضرت آدم توسط شیطان که در نهایت به اخراج حضرت آدم از بهشت منجر شد، اولین مصداق عملیات روانی است (جنیدی، 1388). از میان روایات قدیمی می­توان به داستان کنفوسیوس اشاره کرد؛ وی از لائوتسه پرسید: مفهوم اندیشۀ تائو چیست؟ لائوتسه دهانش را گشود و چیزی نگفت. کنفوسیوس گفت: در دهان او دندانی وجود ندارد، بلکه تنها یک زبان وجود دارد. سخت­ترین دندان­ها نابود شدند، ولی نرم­ترین آن­ها، زبان، وجود دارد. قدرت و دوام نرمی بیشتر از قدرت و دوام سختی است (ویلیامز[1]، 1993). سان تزو[2] در هم شکستن مقاومت دشمن بدون جنگ را برتری فوق­العاده تلقی می­کند (تزو، 1359).

                آنچه در این مقاله، در پی آن هستیم آسیب­شناسی­های مولوی از قدرت نرم و قدرت سخت دشمنان اسلام در دو داستان مثنوی معنوی است که موجبات هوشیاری و پیشگیری مخاطبان را فراهم می­آورد.

1. پیشینه و ضرورت پژوهش

در مورد دو مبحثِ «اندیشۀ صلح­گرایی مولوی و جنگ» (نرم و سخت) به­صورت مجزا، پژوهش­های جداگانه­ای انجام شده است؛ در زمینۀ مبحث اول، سید حامد علوی در مقاله­ای با عنوان «آسیب­شناسی دین راستین در پرتو مثنوی»، داستان «آن پادشاه جهود...» را از دیدگاه عرفانی و اخلاقی و بعضاً مسائل سیاسی به صورت توصیفی بررسی کرده است؛ از این رو، این پژوهش نمی­تواند راهگشایی برای جلوگیری از جنگ­های فرقه­ای و شناخت عاملان اصلی این جنایات شود.

                رحیم کوشش (1386) در مقالۀ «مولوی و مسألۀ اختلاف ادیان» به موضوع اختلاف ادیان از دیدگاه عرفانی و اسلامی پرداخته است. حسینعلی قبادی (1387) در مقالۀ «پیام‌های جهانی مولوی برای انسان امروز» در مورد اندیشه­های جهانی مولانا به صورت توصیفی مطالبی را بیان داشته است. در هیچ‌کدام از این پژهش­ها، علل و چرایی وجود این جنگ­ها و چگونگی مقابله با آن­ها از دیدگاه علم سیاست بررسی نشده است؛ بنابراین، شیوۀ جنگ نرم و سخت بنا به ساختار داستان مولانا برای تحلیل این اثر انتخاب شد تا با شناخت عاملان و ابزارهای اصلی، شیوه­های نفوذ، گسترش و راه­های مقابله با آن به­خوبی مشخص شود.

                در زمینۀ جنگ نرم و سخت کتاب­های متعددی مطالعه شد، در این بین کتاب «تکنیک‌های عملیات روانی و شیوه­های مقابله با آن»، نوشتۀ رضا جنیدی (1388) از کتاب‌های مفید در حوزۀ جنگ نرم بود. در مورد مبحث جنگ نرم در ادبیات فارسی، فقط دو مقاله از محمد مهدی­پور و همکاران (1395) در مقالۀ «آن روی سکه جنگ در شاهنامه» و محمدعلی پشت­دار و همکاران (1392) در مقالۀ «عملیات روانی (جنگ نرم) در شاهنامۀ فردوسی با تأکید بر داستان رستم و اسفندیار»، مبحث جنگ ­نرم را به دلیل حماسی بودن شاهنامه، بررسی کرده­اند، اما تا به حال هیچ اثر عرفانی از دیدگاه عملیات روانی (جنگ نرم) و سخت بررسی نشده است.

                در این پژوهش با شناخت شیوه­های غیراخلاقی و ضدبشری در دو داستان و از طرفی با به‌کار بستن تکنیک­های انسانی و اخلاقی آن، می­توان برای مقابله با جنگ ادیان و ایجاد صلح جهانی با استفاده از دیدگاه مولانا قدم برداشت. برای اثبات وجود جنگ نرم و سخت در دو داستان به بررسی شاخص­های این دو مدل جنگ در داستان مولانا پرداخته شد.

2. روش

روش تحقیق حاضر، توصیفی- تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه­ای است؛ به این شیوه که برای آسیب­شناسی جنگ ادیان، ابتدا مؤلفه­های جنگ نرم بیان می­شود و پس از آن برمبنای مؤلفه­ها، اشعار مرتبط (دفتر اول مثنوی) بررسی و تحلیل می­شود.

3. یافته­ها

3-1. بررسی شاخص­های جنگ ادیان

3-1-1. شاخص­های جنگ نرم در داستان اول

جدول 1.­ شاخص­های جنگ نرم در داستان اول

ادامه جدول 1.­

3-1-2. شاخص­های جنگ سخت در داستان دوم

جدول 2. شاخص­های جنگ سخت در داستان دوم

ادامه جدول 2.

3-2. عوامل ایجاد جنگ از دیدگاه مولانا

از نظر مولانا در ایجاد جنگ سخت و نرم، دو عامل بیرونی و درونی دخیل است، عوامل (درونی در وجود انسان) و عوامل بیرونیِ تأثیرگذار بر انسان که ابزار­های جنگ محسوب می­شوند. این ابزار­ها در جنگ نرم  به صورت «قدرت نرم» و در جنگ سخت به عنوان «قدرت سخت» نمود پیدا می­کنند.

3-2-1. عوامل درونی ایجاد جنگ

در هر دو تمثیل، عامل اصلی جنگ و خونریزی و اختلاف ادیان، «نفس» معرفی شده است: نفس در ادبیات عرفانی دارای سه مرتبه است: نفس امّاره، نفس لوّامه، نفس مطمئنّه. نفس موردنظر در این مبحث، نفس امّاره است که تا به حال تعاریف متعددی از آن شده است؛ برای نمونه به یک مورد اشاره می­شود: روح انسانی را به علت غلبه حیوانیّت نفس امّاره گویند از جهت آنکه صاحب آن را همواره امر به کارهای بد می‌کند (سجادی، 1354). اصطلاح نفس امّاره، عیناً در اشعار مولانا نیامده، اما مصداق‌های این مفهوم به شکل مطلق نفس یا گاه به صورت ترکیباتی مثل بت نفس، مکر نفس، هوای نفس، سگ نفس و نفس کور، نفس نحس، ... و در بقیۀ موارد به صورت تشبیه مانندِ تشبیه نفس به اژدها، دوزخ، خرنر، خر چموش، دزد و...آمده است، تعبیرات کنایی و ایمایی نیز از نفس بیان شده:

 (1/772)

 (1/773)

3-2-2. عوامل بیرونی ایجاد جنگ

برای بررسی عوامل بیرونی تأثیرگذار در ایجاد جنگ نرم و سخت، ابزار این دو جنگ را باید بررسی کرد؛ در داستان اول چون مدل جنگ نرم را به­کار برده از ابزار جنگ نرم (قدرت نرم) و در تمثیل دوم به دلیل انتخاب مدل جنگ سخت، ابزار­های متناسب با آن استفاده شده است.

3-2-2-1. ابزار عملیات روانی (قدرت نرم)

قدرت در معنای اصطلاحی عبارت است از هر عاملی که بتواند کنترل شخصی بر شخص دیگر را به وجود آورد. این عامل می­تواند کلیۀ روابط اجتماعی از خشونت تا روابط دقیق و ظریف روانی را دربر گیرد (مگنتو[3]، 1937). به تعبیری دیگر، قدرت، توانایی وادار کردن فردی به انجام چیزی است که آن چیز با آن کار را جهت انجام دادن، انتخاب نمی­کند (روبرتسون[4]، 1998). قدرت نرم ابزاری است که برای اعمال عملیات روانی استفاده می‌شود؛ «به طور کلی قدرت به معنی توانایی نفوذ در رفتار دیگران برای گرفتن نتیجۀ مطلوب است و راه­های متعددی برای این تأثیرگذاری وجود دارد؛ مانند تهدید، متقاعد کردن از طریق تطمیع یا جذب دیگران و همکاری با آن­ها» (نای[5]، 2004). نای، منابع قدرت نرم را در ایدئولوژی، فرهنگ جاذب، وابستگی متقابل و ارتباطات می­داند (نای، 1990).

                فرهنگ، در بین منابع قدرت نرم، مهم­ترین مؤلفه شناخته می­شود. فرهنگ یکی از پیچیده‌ترین واژه­ها است و به عنوان مهم‌ترین مفهوم در چند رشتۀ علمی، متفاوت و در نظام­های فکری متعددی استفاده می­شود (ویلیامز[6]، 1981). یکی از مهم‌ترین ابزار نشر فرهنگ در جامعۀ قدیم ایران، دبیری و شاعری است. «پس از نزدیکان شاه، کسانی بایند که حل و عقد عالم و صلاح و فساد بندگان خدای به مشورت و رأی و تدبیر ایشان بازبسته بود؛ دبیر و شاعر و منجم و طبیب از خواص پادشاه­اند و از ایشان چاره­ای نیست. قوام ملک به دبیر است و بقای اسم جاودانی به شاعر و نظام امور به منجم و صحت بدن به طبیب» (نظامی عروضی، 1388).   

3-2-2-2. تهدید نرم

جوزف نای، تهدید نرم را استفادۀ یک کشور از قدرت نرم برای دستکاری افکار عمومی کشور آماج و تغییر ترجیحات، نگرش­ها و رفتارهای سیاسی آنان می­داند (نای، 2006). شاخص­های تهدید نرم، یک اقدام تعمدی و تدبیر شده است و در قلمروهای سه­گانۀ فرهنگی، سیاسی و اجتماعی صورت می­گیرد و قصد اصلی تهدید نرم، تأثیر نهادن بر نظرها، نگرش­ها، انگیزش­ها و ارزش­های مخاطبان است و عاملان تهدید نرم در پی آن هستند که در بلندمدت، منش و رفتار مخاطبان را تحت تأثیر قرار دهند (مرادی، 1389).

3-2-2-2-1. کانون­های تفکر در ایجاد تهدید نرم

دولت­ها بجز ساز و برگ قوۀ قهریه، دارای ساز و برگ­های (آپارتوس) فرهنگی هستند. «چون دانش همواره قدرت را به کسانی منتقل کرده است که آن را در دست داشته‌اند و نحوۀ کاربرد آن را می­دانسته­اند» (وریستون[7]، 1988). بنابراین، قدرت­ها همواره در پی استفادۀ بهینه از فرهنگ بودند؛ در نتیجه، همواره در طول زمان، کانون­های تفکر برای گسترش قدرت با استفادۀ بهینه از فرهنگ وجود داشته است. کانون تفکر یا اندیشکده‌ها، سازمان­ها یا گروه‌­هایی هستند که روی حل یک مسألۀ خاص یا اجرای یک وظیفۀ معین در حوزۀ علوم مختلف، متمرکز شده­اند. برای یافتن کانون­های تفکر در داستان اول مولانا، قدرت نرم موجود در این داستان، تحلیل و بررسی و مشخص شد که این کانون­ها در حول محور­های «دین، نظام سیاسی حاکم، روحانیان و علما، اعتقادات و باورهای مردم» می‌چرخند؛ تمام اصول، شیوه­ها و شگرد­های جنگ نرم در حول محور این قدرت­ها قرار دارند. این قدرت در دست دشمن، تبدیل به تهدید نرم می­شود؛ با استفاده از همین محورهای تهدید نرم، وزیر، جنگ نرم علیه مسیحیان را شروع کرده است.

جدول 3. تبدیل قدرت نرم مسیحیان به تهدید نرم یهود

جدول 4. ابزار جنگ سخت در داستان دوم مولانا

3-3. مؤلفه­های جنگ نرم در فرقه­سازی و ایجاد جنگ نیابتی

مؤلفه­های جنگ نرم براساس عاملان اصلی جنگ نرم (شاه و جهود، عالمان و روحانیون، دین، پیروان دین) بررسی و طبقه­بندی شده است:

3-3-1. مؤلفه­های عملیات روانی شاه

3-3-1-1. انگاره­سازی

یکی از تکنیک­های موفق جنگ نرم، انگاره­سازی (تصویر­سازی) است که با ایجاد تصویر در ذهن مخاطب، فکر او را به هر سمت­وسو که بخواهند سوق می­دهند؛ دو مفهوم اساسی در انگاره­سازی وجود دارد:

1- مفهوم گزینش­گری: از بین تمام گزینه­های نفوذی در بین مسیحیان، نقش منجی مسیح را انتخاب می­کند.

2- مفهوم تغییر شکل: برای تبدیل شدن از نقش وزیر یهود به منجی مسیح با شکنجه و رانده شدن از دربار، تصویر دیگری از خود به مردم معرفی می­کند و در نقش جدید منجی مسیح پذیرفته می­شود:

 (1/344)

 (1/345)

 (1/346)

3-3-1-2. جوسازی

«تبلیغات و شکل‌­دهی به افکار عمومی، همراه با در اختیار گرفتن جریان اطلاعات است» (جنیدی، 1388: 235). وزیر با جوسازی در بین مسیحیان، جریان افکار عمومی را در اختیار خود می­گیرد و آن طور که می‌­خواهد به افکار مردم، شکل می­دهد:

 (1/347)

 (1/348)

 (1/349)

 (1/350)

3-3-1-3. روابط پنهانی و غیرمحسوس

طراحان نقشۀ عملیات روانی، شاه و وزیر، به صورت پنهانی با هم رابطه داشتند و هیچ‌کس از نقشۀ سرّی و مخفیانۀ این دو، خبر نداشت:

 (1/455)

3-3-2. مؤلفه­های عملیات روانی وزیر

3-3-2-1. گرگ در لباس میش

مُجریِ عملیات روانی باید به­جای خصومت با دشمن با وی همچون دوست برخورد کند. برای اشخاص مورد احترامِ دشمن، احترام قایل شود؛ با شکست­های دشمن، بی‌طرفانه برخورد کند و آن­ها را بدون هیچ­گونه عنادی بیان کند (جنیدی، 1388). وزیر از حربۀ گرگ (وزیر یهود) در لباس میش (منجی مسیحیان) استفاده کرد تا از جایگاه اتهام، شک، شبهه و خصومت در امان بماند و همچون گرگی در لباس میش نقشه­های خود را عملی سازد:

 (1/455)

 (1/365)

3-3-2-2. مظلوم­نمایی

یکی از مؤثر­ترین فنون در تحریک مخاطبان در حربۀ جنگ نرم، مظلوم­نمایی است که وزیر در داستان برای نفوذ در بین مسیحیان و تغییر چهره دادن در اولین گام از این حربه استفاده می­کند:

الف- با استفاده از تدبیر برانگیختنِ احساسات مردم به خاطر سابقۀ خود، مورد سوءظن و شک قرار نگیرد و بعد از جلب اعتماد، بتواند نقشۀ خود را عملی سازد:

 (1/361)

 (1/362)

 (1/363)

ب- وزیر، بعد از شناخته شدن به عنوان منجی و برای اثبات حقانیت خود به خلوت‌نشینی و ریاضت می­نشیند:

 (1/549)

 (1/550)

 (1/552)

3-3-2-3. دروغ بزرگ

«هر دروغی که به قدر کافی بزرگ باشد و به طور مرتب تکرار شود در نهایت به عنوان یک حقیقت مورد قبول واقع می­شود» (جنیدی، 1388). وزیر برای سوء­استفاده از دین و اعتقادات و نفوذ در بین پیروان مسیح از حربۀ دروغ بزرگ استفاده و خود را جانشین مُحق مسیح و مُنجی مسیحیان معرفی ­کرد:

 (1/354)

 (1/355)

 (1/356)

 (1/359)

3-3-2-4. قرینه­سازی

وزیر در قبال مقام و منصب خود در بین یهود از حربۀ قرینه­سازی استفاده کرد و در میان مسیحیان هم، نقش جانشین مسیح را به خوبی بازی کرد.

3-3-2-5. زمان­بندی

تکنیک «زمان­بندی»؛ یعنی تعیین زمان پخش اطلاعات با توجه به شرایط و بایستگی­های موجود (رجب­نسب، 1382)؛ در اجرای عملیات روانیِ وزیر در چند موقعیت متفاوت، از مؤلفه زمان­بندی استفاده کرده است:

الف- در عین تلاش برای پذیرش به عنوان منجی مسیح در بین مسیحیان به عنوان عامل فتنه، اقدامات لازم را برای آغاز عملیات تهدید نرم، انجام ­داد و براساس زمان مشخص، مؤلفه­های خاص فتنه را به‌کار برد؛ زمانی­که شاه از او در مورد زمان عملیات سؤال کرد، وزیر طبق نتایج مؤلفه­های خود به او وعدۀ به ثمر رسیدن اهداف را در زمان مشخص، داد:

 (1/456)

 (1/457)

ب- خلوت­نشینی وزیر: پس از اینکه پیروان مسیح، وزیر را به عنوان منجی مسیح، پذیرفتند برای اجرای نقشه خود، عملیات خلوت­نشینی در غار را اجرا کرد:

 (1/459)

 (1/450)

3-3-2-6. راه‌آهن مطلوب

در این شگرد، برداشت­های غلط و گمراه‌کننده­ای را خلق می­کنند که به تولید اعتقادات خاصی منجر می­شود به­نحوی که گویی این اعتقادات واقعی هستند (جنیدی، 1388). وزیر با تکنیک راه‌آهن مطلوب، باعث تحریف در دین مسیح و ایجاد اختلاف در بین پیروان مسیح و عامل شروع جنگ­های خونین شد.

 (1/453)

 (1/454)

3-3-2-7. ایجاد تفرقه و دشمنی در بین فرقه­ها و گروه­ها

تفرقه به معنای تجزیۀ یک جمعیت بزرگ به دسته­های کوچک­تر است. سیاست نام آشنای «تفرقه بینداز و حکومت کن» به عنوان ترفند تاریخی انگلیسی­ها برای سلطه بر سایرملل شهرت دارد (جنیدی، 1388)؛ وزیر نیز در بین دوازده امیر مسیحی برای ایجاد جنگ، تفرقه و اختلاف انداخت:

 (1/650)

 (1/651)

3-3-2-8. مظلوم­نمایی و عدم حضور در فتنه و جنگ

مجری عملیات روانی، پس از ایجاد فتنه و ضربه زدن از صحنۀ نبرد غایب می­شود. وزیر هم بعد از آماده­سازی مقدمات جنگ و خونریزی از صحنۀ میدان نبرد فاصله گرفت.

 (1/662)

3-3-3. مؤلفه­های عملیات روانی در سوء استفاده ابزاری از دین

3-3-3-1. بدعت

بدعت در لغت به معنای چیزی است که نمونۀ پیشین نداشته باشد (جنیدی، 1388). وزیر در پوشش منجی مسیح به عنوان دلسوز و خادم دین، موجبات تحریف و  انحراف پیروان  را فراهم ساخت:

 (1/656)

3-3-3-2. استفاده از قالب‌­های استعاری

جوهر استعاره، درک و تجربۀ چیزی با استفاده از چیز دیگر است. عنوان­ها و لقب­های تلطیف شده، بخش مهمی از فرآیند استعاره گونه­اند (جنیدی، 1388). وزیر در داستان با حیله و ترفند از قالب استعاری «منجی مسیحیان» و «جانشین مُحق مسیح» استفاده کرد و خود را با این استعاره به مردم معرفی و در اذهان و قلوب مردم با این قالب استعاری نفوذ کرد.

3-3-3-3. نام‌گذاری معکوس

در این روش به تناسب هدف­های تبلیغاتی به صورت معکوس برای مفاهیم نام‌گذاری می­شود؛ به عنوان مثال، استعمار در لغت به معنای آبادی و عمران است، اما غرب این کلمه را در مورد تسخیر و اشغال کشورها به‌کار گرفته است (زورق، 1372). وزیر از نام‌گذاری معکوس برای اجرای فتنۀ خود استفاده کرد؛ برای نمونه:

الف- جنگ و اختلاف ادیان: نجات دین خدا

ب-ب رادرکشی: جنگ با دشمنان خدا و نابودی کفار

ج- حس قدرت­طلبی و سلطه­گری: خدمت به دین

د- وزیر منافق و نیرنگ­باز: منجی مسیحیان.

3-3-3-4. تصریحات و قاطعیت

تصریحات، اظهارات قطعی و مسلمی­اند که به عنوان حقیقت بیان می­شوند. استفاده از اظهارات صریح که ممکن است صحیح یا نادرست باشد، این دلالت ضمنی را به همراه دارد که آن­ها، بدیهی و مبرهن هستند و نیازی به اثبات ندارند (محمدی نجم، 1384). وزیر در گفتن سخنان دروغ خود به­گونه­ای صراحت و قاطعیت داشت که جای هیچ شک و شبهه­ای برای دیگران باقی نمی­گذاشت:

 (1/591)

 (1/643)

 (1/644)

3-3-4. مؤلفه­های عملیات روانی علما و روحانیون

3-3-4-1. برقراری رابطه بین موضوع و منافع شخصی مخاطبان

وزیر از حس قدرت­طلبی و جاه­طلبیِ دوازده امیرمسیحی استفاده کرد و به تک تکِ آنان، وعدۀ جانشینی در صورت پیروزی بر مخالفان را داد تا بتواند نقشۀ خود را  اجرا کند:

 (1/458)

 (1/459)

 (1/461)

 (1/462)

3-3-4-2. تکنیک سالامی

 به شیوه­هایی اطلاق می­شود که با آن یک عنصر ائتلافی با نابود کردن احزاب کوچک‌تر از خود به انحصار قدرت در حکومت دست می­یابد (رجب نسب، 1382). وزیر با دادن قدرت انحصاری به هر یک از فرقه­­ها به­خاطر عدم لیاقت فرقه­ها و احزاب دیگر و القای این ایدئولوژی که رسیدن به قدرت، اجرای حکم خدا و پیامبر است، مجوز نابودی فرقه­های دیگر را صادر کرد:

 (1/463)

 (1/464)

 (1/652)

3-3-4-3. انسانیت­زادیی از حریف (اهریمن­سازی)

به­ تصور کارشناسان، این اقدام هم از مشروعیت دشمن می­کاهد و هم اعمال خشن و تند خود علیه او را توجیه می­کند (الیاسی، 1385). وزیر با حکم­هایی نظیرِ عدم «مشروعیت رؤسای فرقه­های دیگر»، «زوال دین خدا در صورت قدرت گرفتن فرقه­های دیگر» به توجیه اعمال تند و خشن رؤسا نسبت به برادران دینی خود کرد و با اهریمن‌سازی از مخالفان، مجوز برادر­کشی را صادرکرد:

 (1/653)

 (1/449-497)

3-3-4-4. پرستیژ و قدرت­نمایی

وزیر با معرفی خود به عنوان امین حضرت مسیح و منجی او در بین پیروان، قدرت­نمایی می­کند و پرستیژ جانشین مسیح را می­گیرد که با مسیح رابطه دارد؛ پس باید پیروان مسیح بدون هیچ قید و شرط از او اطاعت کنند:

 (1/592)

 (1/593)

 (1/649)

3-3-5. مؤلفه­های عملیات روانی پیروان دین

3-3-5-1. اسطوره­سازی

 وزیر با حربه­های جنگ نرم، خود را تبدیل به اسطوره­ای کردکه اجرای دستورات او لازم‌الامر است.

 (1/663)

3-3-5-2. کنترل بازتاب

ایجاد الگو یا ارائۀ اطلاعات ناقص و محدودی است که ورود دشمن را به مسیرِ از پیش تعیین شدۀ ما سبب می­شود؛ بدون اینکه دریابد ما او را بدین مسیر کشانده­ایم (جنیدی، 1388). مسیحیان بدون اینکه بدانند این اختلافات و فرقه­سازی­ها از جانب یهودیان است برای نابودی دین مسیح و پیروان آن، ندانسته در دام مکر و فریب فتنۀ یهود گرفتار شدند.

 (1/656)

 (1/449)

3-3-5-3. مارپیچ سکو­­ت

الیزابت نئول نیومن[8]، جامعه­شناس آلمانی در سال 1374 نظریۀ «مارپیچ سکوت» را مطرح و استدلال کرد کسانی که نظری خلاف اکثریت دارند از تنها ماندن در جامعه بیم دارند و ترجیح می­دهند ساکت بمانند؛ به این ترتیب هر چند ممکن است این اشخاص از نظر تعداد، اکثریت را تشکیل ­دهند، سکوت آن­ها در نهایت، نظر اقلیت را تقویت و به نوبۀ خود، بعداً به سرکوبی بیشتر عقیدۀ اقلیت، منتهی و موجب پیدایش نوعی مارپیچ سکوت می­شود (هولندر و همکاران[9]، 1378). براساس این تاکتیک، چون مسیحیان در اقلیت بودند و بالاخره روزی، سکوت خود را به­خاطر عدم تحمل ظلم و شکنجه می­شکستند و به جنگ و مقابله با یهودیان می­پرداختند؛ از این رو، وزیر با نفوذ در بین مسیحیان و ایجاد تفرقه و اختلاف، جنگ سخت بین یهود و مسیح را با دشمن­سازی در بین فرقه‌های مسیحی، تبدیل به جنگ نیابتی در بین خود مسیحیان کرد که البته موجب برادرکشی و تلفات جانی و مالی جبران­ناپذیر در این بین شد. متأسفانه، این حربۀ جنگ نرم، امروزه نیز در بین مسلمان، باعث ایجاد جنگ­های نیابتی خونین (توسط داعش، القاعده و...) شده است.

 (1/702-705)

بحث و نتیجه­گیری

مولانا برای مجسم کردن امور انتزاعی و پیچیده­، نظیر اختلاف و جنگ ادیان از قالب داستان در مثنوی استفاده می­کند. مولوی در دو داستان مورد بررسی، ضمن ارائۀ هر دو مدل جنگ نرم و سخت همراه با تصاویر هنری و بلاغی قصد دارد پیروان ادیان الهی را از هر گونه نفوذ فرهنگیِ دشمنان الهی در دین آن­ها آگاه سازد و آنان را از هرگونه آسیب­های ناشی از اختلاف ادیان مصون نگه دارد. مولانا در داستان­های مربوط با بیانِ این مطلب که وزیر با بهره­گیری از قدرت نرم و از راه قالب­های استعاری نظیر «مُنجی مسیح» به اسطوره­ای بی­بدیل تبدیل شد و با دوست­نمایی خود محبوبِ قلوبِ پیروان مسیح شد؛ در واقع، نسبت به مردم روزگار خود و حتی آیندگان، پیام وحدت و یکپارچگی در برابر دشمن می­دهد و آنان را دعوت می­کند که به نمادها و مشترکات فرهنگی، دینی و هویّتی خود چنگ زنند و دچار تفرقه و ضعف و نابودی نشوند.

                دو داستان مورد بررسی با مؤلفه­های عملیات روانی قابل خوانش هستند و در آن­ها، پنج عاملِ اصلی برای اجرای عملیات روانی نقش دارند: «شاه»، «وزیر»، «دین»، «عالمان و روحانیان» و «پیروان دین». در عملیات روانی مربوط به شاه، وزیر از شاه یهودی درخواست می­­کند او را مُثله و شکنجه کند و در سرزمین مسیحیان بیندازد تا با «انگاره‌سازی»، «جوسازی» و «ارتباط پنهانی با شاه» ضمن در دست گرفتن افکار عمومیِ مسیحیان به جایگاه «منجی مسیح» ارتقا پیدا کند. در باب عامل «وزیر» شاهدیم که او با ترفندهایی نظیر «مظلوم­نمایی» همچون گرگی در لباس میش ظاهر می­شود و با «دروغ بزرگ» و نیز «قرینه­سازی» خود را در بین پیروان مسیحیت، منجی و فرستادۀ مسیح معرفی می­کند و در ادامه برای رسیدن به هدف، زمان­بندی کرده با شگردهای «راه­آهن مطلوب» و «تفرقه­افکنی» باعث تحریف و تفرقه(دوازده فرقه)  در بین مسیحیان می­شود. در بخش عامل «دین» می­بینیم که وزیر با ترفند «قالب استعاری» خود را منجی و جانشین محق مسیح (ع) قلمداد می­کند و با شگرد «نام‌گذاری معکوس» خود را در بین مسیحیان در جایگاه منجی دین خدا، نابودکنندۀ کافران قرار می­دهد در حالی که اعمالش از عکسِ نام‌گذاری­های وی خبر می­دهد.

                در مشخصۀ «عالمان و روحانیان» وزیر با استفاده از حس قدرت­طلبیِ امیران دوازده­گانۀ مسیحیان، فرقه­های دوازده­گانه­ای را که خود ایجاد کرد به جان هم انداخت و با پرستیژ «جانشینی و ارتباط با مسیح»، پیروان را مطیع کامل خود کرد و با ترفند «اهریمن‌سازی از مخالفان»، مجوز برادرکشی را در بین مسیحیان صادر کرد. در زمینۀ عامل «پیروان دین» می‌بینیم که وزیر با استفاده از شگردهای «کنترل بازتاب» و «اسطوره‌سازی» پیروان مسیحیت را وادار کرد تا تیشه به ریشۀ خود بزنند و با ترفند «مارپیچ سکوت» نیز موفق شد بین پیروان مسیح، جنگِ نیابتی راه بیندازد به­گونه­ای که از طرف یهودیان توانست ضربات جانی و مالی زیادی را بدون کوچک­ترین هزینه­ای بر پیکر جامعۀ مسیحیان وارد سازد.

                جالب توجه این است که مولانا در قرن هفتم بدون اینکه از اصول و فنون قدرت نرم و سختِ امروزی اطلاعی داشته باشد، چنان با مهارت و تدبیر به تبیین مؤلفه­های دو قدرت با دیدگاهی جامع و وسیع و بدون تعصب می­پردازد که آدمی شیفته و تحت تأثیر جامع­نگری و آسیب­شناسی دینی و فرهنگی وی قرار می­گیرد و راه­حل­های مدبرانه و سیاسی او را می‌پذیرد؛ مانند این نکته که عاملِ ایجادِ اختلافات و تفرقه­های دینی، چه در قدرت نرم و چه در قدرت سخت، سلطۀ «بت نفس» بر انسان­ها اعم از رؤسا و پیروان ادیان­ است؛ همین جامع‌نگری­هاست که مولانا را در سطح جهان مقبول و محبوبِ دل­ها ساخته است به طوری که می­توان از نصایح و پندهای این مرشد و پیرِ تعلیم، درس­های صلح و دوستی اندوخت و قرن­ها با الهام­گیری از انسان­دوستی و کمال­جوییِ وی، قرن­ها در کنار هم به طور مسالمت­آمیز زیست و نیز می­توان به جای جنگ و خونریزی در راه هدایت قدم برداشت و در جست‌وجوی حق بود.

[1]- Williams, M.

[2]- Sun, T.

[3]- Mogenthou, H.

[4]- Robertson, D.

[5]- Nye, J.

[6]- Wilyams, M.

[7]- Wriston, W.

[8]- Elisabeth, N.N.

[9]- Hollander, E.P. et al