سنخ روانی «آپولونی» و «دیونوسوسی» در اسطوره و عرفان ایرانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه علاّمه طباطبائی(ره)،

چکیده

نیچه برای تمدن تأثیرگذار یونان باستان دو اصل محوری تمدن‌ساز را معرفی می‌کند: اصل «آپولونی» و اصل «دیونوسوسی». اصل اول با بهره‌گیری از منطق خِرَد، ساختاربخش و قوام‌دهندة تمام امور و انتظامات دنیای یونیانیان بوده‌است و به شکل‌گیری فردیت یگانه و انحصاری انسان یونانی مدد رسانده‌است. اصل دوم با تکیه بر شور، جنون و سرمستی تلاش کرده‌است خود را از چهارچوب‌های نظام‌یافته و فردیت‌های محصور اصل نخست بیرون کشد و با وجد و هیجانات بی‌پایان، موجب فردیتی بزرگتر و فراگیرتر گردد. رشد و تعالی فرد یونانی در کشاکش و دیالکتیک مداوم این دو عنصر متضاد، با حرکتی جهشی به پیش رفته‌است. موسیقی و مجسمه‌سازی به عنوان ظرف این دو اصل عمل، و خِرَد و جنون یونانی را نمایندگی کرده‌است. این در حالی است که بنا بر شواهد و ادلة اسطوره‌ای، تاریخی و فرهنگی باید گفت که خاستگاه دو اصل متضاد یادشده، نه در یونان باستان، بلکه در ایران باستان بوده‌است. این نوشته سعی دارد ابتدا با تشریح ویژگی‌ها و اوصاف دو اصل آپولونی و دیونوسوسی، به خاستگاه ایرانی آن‌ها توجه کند و پس از بررسی پیشینه‌های حضور آن‌ها در تمدن کهن ایرانی، به نحوة تداوم آن‌ها در جریان‌های فرهنگی، به‌ویژه در جریان عظیم عرفان و تصوف ایرانی‌ـ اسلامی توجه دهد. هنجارهای دوگانه در عرفان و تصوف که سوق‌دهندة سلوک صوفی است، ماهیت دیونوسوسی و آپولونی آشکاری را با ریشة ایرانی نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Apollonian and Dionysian Psychological Types in Iranian Mythology and Mysticism

نویسنده [English]

  • Davood Sparham
Associated Professor at Allameh Tababaei University,
چکیده [English]

Nietzsche mentions two central pillars for the genuine influential civilization of ancient Greece, i.e. , the Apollonian and the Dionysian principles. The first principle, using the logic of wisdom, has structured and formed all affairs and orders of the Greeks' world, and thus contributed to the formation of the unique individuality of the Greek man. The second, relying upon passion, madness and ecstasy, has tried to reach beyond the systematized frames and limited individualities of the first principle and therefore has led to a more extensive and comprehensive individuality by means of passion and excitement. The growth and transcendence of the Greek man has taken a big step forward through the constant conflict and dialectic between these two contradictory elements. Meanwhile music and sculpture have functioned as the containers of these two elements, representing the Greek wisdom and madness. However, based on mythical, historical and cultural evidence, it must be said that the two mentioned contradictory principles did not originate in ancient Greece but ancient Iran. The present article is an attempt to shed light on the Iranian origin of the two principles by analyzing their main features. Next, their background in the ancient Iranian civilization is presented. Finally, their continuation into various Iranian cultural trends, especially the mighty trends of mysticism and Sufism, undergoes discussion.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Apollonian
  • Dionysian
  • Islamic-Iranian Mysticism
  • Unique individuality
  • Total individuality
  • wisdom
  • Madness
استراترن، پل. (1390). آشنایی با فوکو. ترجمة پویا ایمانی. تهران: نشر مرکز.
الیاده، میرچا. (1362). چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمة جلال ستاری. تهران: توس.
برن، لوسیلا. (1390). اسطوره‌های یونانی. ترجمة عباس مخبر. چ 5. تهران: نشر مرکز.
بولن، جین شینودا. (1391). انواع مردان. ترجمة فرشید قهرمانی. تهران: بنیاد فرهنگ زندگی.
بهار، مهرداد. (1375). الف. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.
ـــــــــــــــ . (1375). ب. ادیان آسیایی. چ 2. تهران: نشر چشمه.
ـــــــــــــــ . (1376). از اسطوره تا تاریخ. چ 1. تهران: نشر چشمه.
بیرلین، ج. ف. (1386). اسطوره‌های موازی. ترجمة عباس مخبر. چ 3. تهران: نشر مرکز.
جنولی، گرادو. (1382). «آیین میترا». هفت آسمان. ترجمة علیرضا شجاعی. ش 19. صص 95ـ 102.
جهان اسطوره‌شناسی (آیین و اسطوره). (1389). ترجمه و تألیف جلال ستاری. چ 1. تهران: نشر مرکز.
حافظ، شمس‌الدین محمد. (1362). دیوان حافظ. به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری. ج 1. چ 2. تهران: خوارزمی.
داد، سیما. (1383). فرهنگ اصطلاحات ادبی. چ 2. تهران: مروارید.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامة دهخدا. 16 ج. تهران: دانشگاه تهران ـ روزنه.
دین‌پرست، منوچهر. (1392). «ما ایرانیان نیچه را چگونه فهمیدیم».روزنامة اعتماد. گفتگو با محمدعلی اسکندری‌جو. شمارة 2761. ص 11. 04/06/1392:
http://magiran.com/npview.asp?ID=2801317
زمردی، حمیرا. (1387). نمادها و رمزهای گیاهی در شعر فارسی. چ 1. تهران: زوار.
سپهری، سهراب. (1383). هشت کتاب. چ 38. تهران: طهوری.
سلطانی گردفرامرزی، علی. (1386). رمزهایی از اساطیر ایران. چ 1. نشر مبتکران.
شریف محلاتی، مؤید. (بی‌تا). هفت در قلمرو فرهنگ جهان. چاپ نقش جهان.
شورتهایم، المار. (1378). گسترش یک آیین ایرانی در اروپا. ترجمة نادرقلی درخشانی. تهران: نشر ثالث.
عطار نیشابوری، محمدبن ابراهیم. (1392). دیوان عطار نیشابوری. به سعی و تصحیح مهدی مداینی و مهران افشاری، با همکاری و نظارت علیرضا امامی. چ 1. تهران: نشر چرخ.
فوتی، ورونیک ماریون. (1376). هیدگر و شاعران. ترجمة عبدالعلی دستغیب. چ 1. نشر پرسش.
کراپ، الکساندر و دیگران. (1386). جهان اسطوره‌شناسی. ج 1. ترجمة جلال ستاری. چ 3. تهران: نشر مرکز.
کومن، فرانتس. (1380). آیین پُر رمز و راز میترایی. ترجمة هاشم رضی. تهران: بهجت.
کویاجی، جهانگیر کوورجی. (1388). بنیادهای اسطوره و حماسة ایران. ترجمة جلیل دوستخواه. چ 3. تهران: نشر آگه.
گرین، راجر لنسلین. (1370). اساطیر یونان. ترجمة عباس آقاجانی. تهران: سروش.
مدرسی، فاطمه. (1390). فرهنگ توصیفی نقد و نظریه‌های ادبی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ملکیان، مصطفی. (1395). سخنرانی با عنوان «زندگی» در مؤسسة معرفت و پژوهش؛ 09/02/1395: http://bidgoli1371.blogfa.com/post/779
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1925م.). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد الین نیکلسون. لیدن: مطبعة بریل.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ . (1386). دیوان کبیر، کلّیّات شمس تبریزی. (نسخة قونیه). توضیحات، فهرست و کشف‌الأبیات از توفیق هـ . سبحانی. 2 ج. چ 1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ورمازرن، مارتین. (1392). آیین میترا. ترجمة بزرگ نادرزاده. چ 2. تهران: نشر چشمه.
هجویری، علیّ‌بن عثمان. (1381). کشف المحجوب. تصحیح و. ژوکوفسکی. چ 8. تهران: طهوری.
همیلتون، ادیت. (1387). سیری در اساطیر یونان و رم. ترجمة عبدالحسین شریفیان. چ 3. تهران: اساطیر.
هینلز، جان. (1368). شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: نشر چشمه.
یانگ ، جولیان. (1388). «تفسیری بر تولّد تراژدی نیچه». مجلة فارابی. ترجمة مازیار اسلامی. ش 31. صص 200ـ209.