صنعت ایهام و ایهام‌تناسب از قرن ششم به بعد در آثار ادبی نمود فراوانی پیدا کرده‌است. بسامد این صنعت در دیوان شاعرانی همچون خاقانی، خواجوی کرمانی، سلمان ساوجی، حافظ و... به گونه‌ای است که می‌توان آن را از مختصات سبکی آن‌ها دانست. این شاعران ایهام‌پرداز از اکثر امکانات زبانی و واژگانی برای ساخت ایهام‌تناسب بهره برده‌اند. یکی از این امکانات، به‌کارگیری اسم‌هایی است که در گذشته بر غلامان و کنیزان می‌نهادند. در این پژوهش، در پی نشان دادن این برآمده‌ایم که اهل سخن چگونه این اسامی خاص را برای ایهام‌آوری به‌کار گرفته‌اند. بدین منظور، ابتدا ایهام‌های شاعران مذکور در دو دسته تقسیم‌بندی، و پس از آن، به بررسی اسامی نوعی غلامان و کنیزان در ساخت ایهام‌تناسب پرداخته شده‌است. در این بخش، پس از ذکر هر یک از اسامی مذکور، با آوردن شواهدی از متون فارسی، معنای آن‌ها تقویت، و آنگاه کارکرد آن‌ها در متون ادبی بررسی شده‌است. یادآوری می‌شود که برخی از این اسامی، نظیر اقبال، مثقال، سرور، دینار، سنبل، ریحان، شادکام، یاقوت، لؤلؤ، نیکبخت، هلال و... از فرهنگ‌های معتبر فوت شده‌اند. بنابراین، مقالة حاضر زمینه‌ای خواهد بود برای ضبط این اسامی ویژه و فرهنگ‌نویسان آینده باید این اسامی را در فرهنگ‌های خود وارد کنند و به شواهد یادشده در این مقاله استناد جویند.
The Function of the Terms of Slaves and Bondwomen in Creating Hidden Ambiguity in Persian Literature
چکیده [English]
Ambiguity and hidden ambiguity as two figures of speech have dominated literary texts from the sixth century on. The frequency of this figure of speech in the Divans of poets such as Khaghani, Khajo, Salman Savoji and Hafez is so high that it could be considered as a main part of their literary style. More importantly, Khaghani and Hafez have utilized majority of the possible linguistic and lexical devices in favor of hidden ambiguity. Two of the good examples of these devices are the names given to slaves and bondwomen. The present article aimed at investigating the special functions of these two terms for hidden ambiguity.In doing so, the hidden ambiguities created by Khaghani and Hafez with use of these terms were classified and analyzed. With use of some pieces of evidence form Persian texts, the meanings of each of these terms were clarified and their functions in Khaghani and Hafez’s poetry were examined. It is noteworthy that most of these names, such as luck, shekel, master, dinar, hyacinth, basil, happy, ruby, fortunate, and crescent have been omitted from valid dictionaries. Therefore, the present article has substantial implications for an attempt to register these omitted meanings in modern Persian dictionaries.
کلیدواژه ها [English]
The names of slaves, Hidden ambiguity, Persian poetry
مراجع
ابوالفرج رونی، ابن‌مسعود. (1304). دیوان استاد ابوالفرج رونی. تصحیح پروفسور چایکین. مطبعة شوروی: ضمیمة سال ششم مجلة ارمغان.
ابونصر فراهی، بدرالدّین محمّد. (1402ق.). نصاب‌الصبیان. تهران: مجمع علمی اسلامی.
ادیب‌الممالک فراهانی، میرزا صادق‌خان. (1312). دیوان کامل ادیب‌الممالک فراهانی قائم‌مقامی. تصحیح و حواشی وحید دستگردی. تهران: ارمغان.
استعلامی، محمّد. (1387). نقد و شرح قصاید خاقانی، بر اساس تقریرات استاد بدیع‌الزمان فروزانفر. چ 1. تهران: زوّار.
اسدی طوسی، علی‌بن احمد. (1390). لغت فرس. مقدمه، تصحیح و تحشیة عباس اقبال آشتیانی. تهران: اساطیر.
انوری، اوحدالدین. (1376). دیوان انوری. با مقدمة سعید نفیسی. به‌اهتمام پرویز بابایی. تهران: نگاه.
برزگر خالقی، محمّدرضا. (1387). شرح دیوان خاقانی. چ 1. تهران: زوّار.
بهرام‌پور عمران، احمدرضا. (1393). «ایهام‌های نویافته در شعر حافظ». ادب‌پژوهی. ش 28. صص77ـ110.
بیهقی، ابوالفضل محمّد. (1375). تاریخ بیهقی. تصحیح علی‌اکبر فیّاض. به‌اهتمام محمّدجعفر یاحقی. مشهد: دانشگاه فردوسی.
خاقانی، بدیل‌بن علی. (1386). ختم‌الغرائب (تحفة‌العراقین). تصحیح و تعلیقات یوسف عالی عباس‌آباد. چ 1. تهران: سخن.
خواجوی کرمانی، محمودبن علی. (1389). دیوان غزلیّات خواجوی کرمانی. به‌کوشش حمید مظهری. تصحیح و مقابلة سمیه عرب‌پور. چ 6. کرمان: خدمات فرهنگی کرمان.
خیام نیشابوری، عمربن ابراهیم. (1385). نوروزنامه. تصحیح و تشحیة مجتبی مینوی. چ 2. تهران: اساطیر.
دالوند، یاسر. (1394). ایهام‌تناسب‌های پنهان در شعر حافظ. پایان‌نامة کارشناسی ارشد. به راهنمایی سعید حمیدیان و مشاورة سیروس شمیسا. تهران: دانشگاه علامه طباطبائی.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامه. زیر نظر محمّد معین و سیّدجعفر شهیدی. چ 2. تهران: دانشگاه تهران.
راستگو، محمّد. (1379).ایهام در شعر فارسی. چ 1. تهران: سروش.
رامپوری، غیاث‌الدین محمّد. (1363). غیاث‌اللغات. به کوشش منصور ثروت. تهران: امیرکبیر.
رامی، حسن‌بن محمّد. (1385). حقایق‌الحدائق. تصحیح محمّدکاظم امام. چ 2. تهران: دانشگاه تهران.
رشیدی، عبدالرشیدبن عبدالغفور. (1386). فرهنگ رشیدی. تصحیح و مقدمة اکبر بهداروند. تهران: سیمای دانش.
سعدی، مصلح‌بن عبداللّه. (1389). گلستان سعدی. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. چ 9. تهران: خوارزمی.
سلمان ساوجی، سلمان‌بن محمّد. (1389). کلیّات سلمان ساوجی. مقدمه و تصحیح عباسعلی وفایی. چ 1. تهران: سخن.
سیف فرغانی، محمّد. (1364).دیوان سیف فرغانی. تصحیح و مقدمة ذبیح‌الله صفا. تهران: فردوس.
شمیسا، سیروس. (1387).فرهنگ اشارات ادبیات فارسی. چاپ نخست از ویرایش دوم. تهران: فردوس.
ــــــــــــــــــ . (۱۳۸۱).نگاهی تازه به بدیع. چ 14. تهران: فردوس.
شهیدی، سیّدجعفر. (1364). شرح لغات و مشکلات دیوان انوری. چ 2. تهران: علمی و فرهنگی.
صفی کحّال، ابوالعلا عبدالمؤمن. (2536).فرهنگ مجموعه‌الفرس. به اهتمام عزیزالله جوینی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
عبید زاکانی، عبیداللّه. (1391).کلیّات عبید زاکانی. تصحیح، تحقیق و شرح پرویز اتابکی. چ 5. تهران: زوّار.
عطّار نیشابوری، فریدالدین محمّد. (1386). الف. اسرارنامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چ 3. تهران: سخن.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (1386). ب. منطق‌الطیر. به اهتمام صادق گوهرین. چ 24. تهران: علمی و فرهنگی.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (1389). دیوان عطّار نیشابوری. با مقدمة بدیع‌الزمان فروزانفر. چ 1. تهران: صدای معاصر و اهورا.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (1345). دیوان عطّار. به اهتمام تقی تفضّلی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
عنصرالمعالی، کیکاووس‌بن اسکندر. (1390). قابوسنامه. به اهتمام غلامحسین یوسفی. چ 17. تهران: علمی و فرهنگی.
قشیری، عبدالکریم‌بن هوازن. (1388). رسالةقشیریه. ترجمة ابوعلی حسن‌بن احمد عثمانی. باتصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر. چ 10. تهران: علمی و فرهنگی.
کزازی، میرجلال‌الدین. (1389).گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی. چ 6. تهران: مرکز.
ــــــــــــــــــــــــــ . (1368). رخسار صبح. چ 1. تهران: مرکز.
ــــــــــــــــــــــــــ . (1381). زیبایی‌شناسی سخن پارسی (بدیع). چ 4. تهران: کتاب ماد.
معدن‌کن، معصومه. (1378).نگاهی به دنیای خاقانی. ویراستة احمد سمیعی (گیلانی). ج3. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
منشی، محمّدبن علی. (2536). همایون‌نامه. به اهتمام رکن‌الدین همایون‌فرخ. تهران: دانشگاه ملّی ایران.
مولوی، جلال‌الدین محمّد. (1385).مثنوی معنوی. بر اساس نسخة نیکلسون. به‌کوشش سعید حمیدیان. چ 3. تهران: قطره.
ــــــــــــــــــــــــــــــ . (1371). مکتوبات مولانا جلال‌الدین رومی. تصحیح توفیق. هـ . سبحانی. چ 1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ناصر بخارایی. (1353). دیوان اشعار ناصر بخارایی. به کوشش مهدی درخشان. تهران: سلسلة انتشارات بنیاد نیکوکاری نوریانی.
نخجوانی، محمّدبن هندوشاه. (1355).صحاح‌الفرس. به اهتمام عبدالعلی طاعتی. چ 2. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نظامی گنجوی، الیاس‌بن یوسف. (1392). خسرو و شیرین. تصحیح حسن وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. چ14. تهران: قطره.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (1385). خمسة نظامی. بر اساس چاپ مسکو ـ باکو. تهران: نگاه.
ابتدای صفحه